Wobec braku możliwości objęcia prawem pisanym wszystkich potencjal
nych sytuacji faktycznych prawodawca, powodowany koniecznością ustano
wienia w najwyższym stopniu adekwatnych regulacji prawnych, a tym samym uniknięcia „luk w prawie” (sytuacji, w których podmioty posiadałyby niczym nieskrępowaną dowolność postępowania w określonym zakresie, czego konse
kwencją mogłoby być wystąpienie niepożądanych społecznie stanów), używa w tekstach prawnych zwrotów nieostrych (o niedookreślonym zakresie znacze
niowym). Jednym z rodzajów nieostrości w tekstach aktów prawnych jest nie
ostrość wielokierunkowa1, której to przejawy zastosowania znane są w języku prawniczym jako „klauzule generalne”2. Charakteryzują się one wielowymia
1 Pojęcie wielokierunkowej nieostrości wprowadził T. Gizber t ‑St ud nicki: Wieloznacz‑
ność leksykalna w interpretacji prawniczej. Kraków 1978, s. 61 i nast. W literaturze można tak
że spotkać pojęcie nieostrości ekstrawaganckiej (extravagantly vague), którym posługiwali się m.in. T. Endicot t: The Value of Vagueness. In: Vagueness in Normative Texts. Eds. P. Lang, V.K. Bhatia, J. Engberg, M. Got ti, D. Heller. Bern 2005, passim, a także A. Mar mor:
Varieties of Vagueness in the Law. „Legal Studies Research Paper Series” 2013, no. 12‑8, s. 3 i nast.
2 Oprócz nieostrości wielokierunkowej, możemy za A. Marmorem wyróżnić także nie
ostrość oczywistą i transparentną (obviously and transparently vague) oraz nieostrość zwykłą (ordinary vague), por. A. Mar mor: Varieties…, s. 2 i nast. Nieostrość oczywista i transparentna obejmuje np. takie zwroty, jak: bogaty, wysoki czy łysy. Zakres tych nieostrych zwrotów może być wyznaczony przez wskazanie pewnego punktu granicznego (np. ile pieniędzy musi posia
rowością oceny (multidimensional evaluation) wraz z co najmniej kilkoma nie
współmiernymi elementami konstytutywnymi (incommensurability)3. Oznacza to, że nie jest możliwe postawienie ex ante punktu granicznego, który miał
by determinować przyszłe rozstrzygnięcia na podstawie klauzul generalnych, a ich stosowanie prawodawca oddelegował sądom orzekającym ex post w od
niesieniu do konkretnych (indywidualnych) przypadków. Używanie zwrotów nieostrych (w szczególności klauzul generalnych) w tekstach aktów prawnych jest świadomym działaniem prawodawcy, którego celem jest uelastycznienie prawa, gdyż nie jest możliwe „ostre” uregulowanie norm obejmujących wszyst
kie okoliczności faktyczne, które mogą wystąpić. Dlatego stosowanie klauzul generalnych wymaga holistycznego uwzględnienia wszystkich wymiarów (czę
sto niewspółmiernych) danej sytuacji faktycznej, ważenia racji i z uwzględnie
niem normatywnej treści wielokierunkowo nieostrego sformułowania podjęcia decyzji będącej następstwem dokonania wyboru jednej z preferencji. Pytania, które pojawiają się przed organami kompetentnymi podjąć ową decyzję, brzmią następująco: Jaka jest zatem normatywna treść klauzuli generalnej, co ją deter
minuje i jak ją w konkretnej sytuacji odszukać?
W odniesieniu do treści klauzul generalnych należy wskazać na trzy klu
czowe koncepcje pojawiające się w piśmiennictwie. Najczęściej, jak się wydaje, spotykana koncepcja stanowi w istocie, że klauzule generalne są przepisami odsyłającymi do pozaprawnych norm (reguł, zasad)4. To owe normy determinu
ją zatem normatywną treść klauzul generalnych w konkretnych przypadkach.
dać osoba, by mogła być uznana za bogatą). Jako przykład nieostrości zwykłej wskazać można na pojęcie przystanku komunikacji publicznej z art. 5 ust. 1 pkt 8 ustawy z dnia 9.11.1995 r.
o ochronie zdrowia przed następstwami używania tytoniu i wyrobów tytoniowych. Tekst jedn.
Dz.U. 2015, poz. 298. Przepis ten stanowi: „zabrania się palenia wyrobów tytoniowych […] na przystankach komunikacji publicznej”. Pojawia się zatem wiele pytań: jakie są granice przystan
ków, czy przechodząc przez taki przystanek z zapalonym papierosem, również można narazić się na zarzut łamania tego przepisu, czy stanie pół metra od przystanku i palenie cygara jest dozwolone itp. Ten rodzaj nieostrości nie jest już taki oczywisty. W przepisach można znaleźć także nieostrość skalową (por. T. Gizber t ‑St ud nicki: Wieloznaczność leksykalna…, s. 58 i nast.), w której brzeg predykatu jest jednocześnie brzegiem jakiegoś innego predykatu, pozo
stającego z tym pierwszym w jawnej lub ukrytej relacji antonimii. Jako przykład można wskazać
„wysokie prawdopodobieństwo popełnienia czynu zabronionego” oraz „bardzo wysokie prawdo
podobieństwo popełnienia czynu zabronionego”, por. art. 14 ust. 2 i 3 ustawy z dnia 22.11.2013 r.
o postępowaniu wobec osób z zaburzeniami psychicznymi stwarzających zagrożenie życia, zdro
wia lub wolności seksualnej innych osób. Dz.U. 2014, poz. 24 ze zm.
3 A. Mar mor: Varieties…, s. 4.
4 Por. np. T. Zieliński: Klauzule generalne w prawie pracy. Warszawa 1988, s. 53; U. Jac
kowiak, W. Uziak, A. Wy pych ‑Ży wicka: Prawo pracy. Podręcznik dla studentów prawa.
Warszawa 2009, s. 196; W. Sanet ra: Swoboda decyzji sędziowskiej z perspektywy Sądu Naj‑
wyższego. W: Dyskrecjonalność w prawie. Red. W. Staśkiewicz, T. Stawecki. Warszawa 2010, s. 47; L. Leszcz y ński: Dyskrecjonalność a jednolitość stosowania prawa. Rola argu‑
mentu „per rationem decidendi”. W: Dyskrecjonalność…, s. 138.
171
Wielokierunkowa nieostrość w sądowym stosowaniu prawa…
W opozycji do tej koncepcji stoi pogląd negujący odsyłający charakter klauzul generalnych. Zwolennicy tego poglądu twierdzą, że klauzule generalne są na
kazami samodzielnego oceniania i nakazami formułowania ocen rozpatrywa
nych przypadków i określania skutków prawnych zgodnie z owymi ocenami5. Zatem według tej koncepcji, w stosowaniu klauzul generalnych decydujące są oceny formułowane przez sędziego na podstawie okoliczności danego szczegól
nego (indywidualnego, konkretnego) przypadku i to one determinują ich treść6. Wreszcie last but not least, czyli koncepcja zakładająca, że treść klauzul gene
ralnych nie jest determinowana przez pozaprawne normy ani swobodną ocenę organu stosującego prawo, a intencję prawodawcy, której to poszukiwać należy w samym systemie prawa (koncepcja intencjonalistyczna)7.
Zarówno koncepcja zakładająca odsyłający charakter klauzul generalnych, jak i koncepcja go negująca są w mojej ocenie — jak to zostanie wykazane w dalszych rozważaniach — przejawami aprobaty aktywizmu sędziowskiego, zasadzającego się na jego dyskrecjonalnej władzy rozumianej jako daleko idący zakres swobody decyzyjnej sądu (a w istocie sędziego bądź sędziów orzeka
jących w danej sprawie). Przyjmując bowiem, że w stosowaniu klauzul gene
ralnych należy sięgać do pozaprawnych (pozasystemowych) norm bądź samo
dzielnie dokonywać oceny na podstawie niezdeterminowanych kryteriów, uznać również należy, że intencją prawodawcy jest oddanie części swoich kompetencji prawodawczych sądowi stosującemu prawo w konkretnym przypadku (nadanie treści stosowanej klauzuli generalnej). Hipoteza ta zakłada zatem, że intencja prawodawcy pozostaje w relacji kongruencji (zgodności) z dyskrecjonalnością sędziowską. Natomiast przyjmując, że intencja prawodawcy (którą to można znaleźć w samym systemie prawa, a nie poza nim; koncepcja intencjonalistycz
na) jest znaczeniem tekstu prawnego (czyli w istocie jest prawem), nie ma w sto
sowaniu klauzul generalnych miejsca na swobodne uznanie. Ergo intencja ta jest antynomią dyskrecjonalności sędziowskiej.
Opracowanie niniejsze stanowi próbę odpowiedzi na pytanie, czy użycie przez prawodawcę klauzul generalnych zasadza się na relacji kongruencji, czy antynomii intencji prawodawcy z jednej strony, a dyskrecjonalności sędziow
skiej z drugiej. Ze względu na ograniczone ramy niniejszego artykułu jako przedmiot analizy wykorzystam orzecznictwo Sądu Najwyższego odnoszące
5 Zob. J. Nowacki: O przepisach zawierających klauzule generalne. W: J. Nowacki:
Studia z teorii prawa. Kraków 2003, s. 133—162.
6 W niniejszym opracowaniu pomijam psychokognitywistyczne czynniki, które mogą wpływać na dokonanie przez sędziego oceny przy stosowaniu klauzul generalnych. Zob. w tym przedmiocie T. Piet rz ykowski: Intuicja prawnicza. W stronę zewnętrznej integracji teorii prawa. Warszawa 2012, s. 75.
7 Por. O.P. Jónsson: Vagueness, Interpretation, and the Law. „Legal Theory” 2009, no. 15, s. 202; Z. Tobor: W poszukiwaniu intencji prawodawcy. Warszawa 2013, s. 198.
się do zawartej w art. 8 Kodeksu pracy8 [dalej: KP] klauzuli generalnej „zasad współżycia społecznego”, podkreślając jednak, że wypracowane tezy pozostają aktualne również na gruncie innych gałęzi prawa oraz użytych w ich przepisach sformułowań o niedookreślonym zakresie znaczeniowym.