Przytoczone rozważania wiążą się z kolejną, ciekawą, choć niejasną na gruncie obowiązującego prawa autorskiego, kwestią — tym razem praktyczną, procesową. W zależności bowiem od poglądów na naturę art. 35 upapp inna będzie odpowiedź na pytanie, kto ma obowiązek wykazać, że w danej sprawie przesłanki z art. 35 zostały wypełnione. Użytkownik korzystający z utworu czy dysponent praw autorskich?
Zgodnie z ogólną regułą rozkładu ciężaru dowodu z art. 6 k.c., ciężar udo
wodnienia faktu spoczywa na osobie, która z faktu tego wywodzi skutki praw‑
ne. W. Machała — optujący za poglądem, że art. 35 każdorazowo wyznacza granice treści dozwolonego użytku będącego prawem podmiotowym użytkow
ników — twierdzi, że w przypadku sporu co do kwalifikacji określonej for
my korzystania z utworu to użytkownik będzie zobowiązany do wykazania, że prowadzona przezeń eksploatacja jest z tymi wymogami zgodna56. Odmiennie zaś uważa J. Preussner ‑Zamorska, która zwraca uwagę na to, że użytkownik musiałby w takiej sytuacji przeprowadzić dowód negatywny. Czy można jednak uznać, że to argument decydujący? Według prezentowanej przez Sąd Najwyż
szy linii orzeczniczej, przez fakty, w myśl art. 6 k.c., należy rozumieć wszystkie okoliczności faktyczne, istotne z punktu widzenia danego przepisu prawa ma
terialnego, z którego strona wywodzi korzystne dla siebie skutki prawne. Nie ma w ocenie Sądu Najwyższego większego znaczenia, czy są to okoliczności wskazujące na brak określonych zdarzeń, relewantnych w świetle danej normy prawnej, tzw. fakty negatywne, czy też okoliczności potwierdzające ich zaist
nienie. Tak zwane fakty negatywne nakazuje on dowodzić za pomocą dowodów z faktów pozytywnych przeciwnych, których istnienie wyłącza stwierdzoną okoliczność negatywną57.
Stanowisko nakazujące z kolei uprawnionemu z tytułu praw autorskich wykazywanie przesłanek z art. 35 można by także wyprowadzić z poglądów R. Golata. Uważa on, że z art. 35 wynika, że choć twórca nie może kwestiono
wać wykonywania przez inne podmioty uprawnień przewidzianych w regulacji dozwolonego użytku, może protestować przeciw takiemu korzystaniu z jego utworów na tej podstawie, która zagraża jego interesom lub utrudnia wyko
nywanie jego własnych praw58. W takiej sytuacji przekroczenie omawianych granic byłoby faktem, z którego to twórca wywodzi korzystne dla siebie skutki prawne. Wydaje się więc, że powinien on, zgodnie z ogólną regułą rozkładu ciężaru dowodu z art. 6 k.c., fakt ten wykazać.
56 W. Machała: Dozwolony użytek prywatny…, s. 92.
57 Tak m.in. w wyroku Sądu Najwyższego z dnia 30 listopada 2011, sygn. akt III CSK 28/11.
LEX nr 1102263 i z dnia 29 września 2005, sygn. akt III CK 11/05. LEX nr 187030.
58 R. Golat: Prawo autorskie…, s. 118.
Podsumowanie
Konkludując, należy zauważyć, że pomimo co do zasady pozytywnej roli, jaką przypisuje się klauzulom generalnym, nie każde ich użycie uznać należy za potrzebne czy nawet bezpieczne. W przypadku omawianego art. 35 upapp zarówno mnogość możliwych interpretacji użytych w nim klauzul, jak i nieja
sny wzajemny stosunek ich zakresów znaczeniowych sprawiają, że przepis ten staje się swego rodzaju argumentem ‑wytrychem, którym posiłkują się przede wszystkim podmioty próbujące ograniczać dostęp do dóbr kultury szerokim rzeszom użytkowników. Mnogość sposobów użycia tego przepisu (od wykładni mającej na celu ustalenie całych generalnych klas zachowań objętych dozwolo
nym użytkiem aż po możliwość badania przez jego pryzmat konkretnych przy
padków użycia) stanowi zagrożenie dla całej idei jakże ważnego ze społeczno‑
‑kulturalnego punktu widzenia instrumentu, jakim jest dozwolony użytek.
W świetle najdalej posuniętych stanowisk, art. 35 mógłby się stać narzędziem do zakwestionowania nawet literalnego brzmienia przepisów ustawy o prawie autorskim i prawach pokrewnych.
Mimo że co do zasady klauzule generalne powinny móc uelastyczniać obo
wiązujące przepisy, chroniąc przed groźnymi skutkami skostnienia norm praw
nych, nienadążających za szybko zmieniającą się rzeczywistością, to odróżnić od tego należy swoiste nieusankcjonowane pseudonowelizacje obowiązujących przepisów, zachodzące bez jakiegokolwiek udziału organów parlamentarnych, w sposób całkowicie dowolny i z pominięciem praw użytkowników dóbr kultu
ry do korzystania z twórczego dorobku społeczeństwa.
Także biorąc pod uwagę część karną, stanowiącą integralną część ustawy o prawie autorskim i prawach pokrewnych, niejasne reguły stosowania art. 35 przeciwko użytkownikom i niedające się przewidzieć delegalizowanie pewnych grup zachowań, do tej pory mieszczących się w zakresie dozwolonego użytku, i to wyłącznie na podstawie arbitralnej decyzji, musi być ocenione negatywnie, jako godzące w podstawową funkcję gwarancyjną prawa i pozbawiające oby
wateli zaufania do wymiaru sprawiedliwości.
O ile zrozumiałe są obawy o własne interesy osób uprawnionych z tytułu praw autorskich, zwłaszcza w dobie gwałtownego rozwoju technicznego sprzy
jającemu nadużywaniu prawa do korzystania z dostępu do dóbr kultury szcze
gólnie w formie elektronicznej, o tyle ich ochrona powinna przebiegać w sposób ustawowo określony, a nie losowy i zależny od przypadku. A wyłącznie od przypadku zależy w chwili obecnej to, z jakiego rodzaju publikacją dotyczącą art. 35 upapp zapozna się przed wyrokowaniem członek składu orzekającego w danej sprawie i jakie samodzielne wnioski zdoła wyprowadzić z tej niejasnej regulacji.
121
Problemy ustalania granic dozwolonego użytku utworów…
Karina Kunc‑Urbańczyk
The Issue of the Limits of Fair Use in Copyright Law Sum mar y
The author of the article briefly discusses the general understanding of the term “general clauses” and provides positive aspects of their use in legal regu
lations; however, the majority of the article is concerned with the risk of abuse of these kinds of constructions and the consequences of their ill‑considered use, employing article 35 of the Act of February 4th, 1994 on Copyright and Related Rights in order to illustrate her point. To that end, the author presents arguments within the legal doctrine, concerning the limits of fair use in the Polish legal system when compared to international conventions and agreements regarding that issue. The analysis is conducted on several levels and includes:
the interpretation of the general clauses included in the discussed regulation; the identification of the system of extralegal norms to which they refer; the function of the regulation and the scope of its application; and the procedural dimension regarding the burden of proof.