W ustawodawstwie francuskim istnieje bardzo wiele norm nieprecyzyjnych, które muszą być analizowane i wyjaśniane przez orzecznictwo oraz doktrynę.
Występowanie norm niedookreślonych rodzi ryzyko niepewności prawa oraz sporów co do znaczenia danego przepisu prawnego. Dodatkowo dostrzec można niebezpieczeństwo retroaktywności norm prawnych przez różną ich wykład
nię; nowe rozwiązanie może zostać wprowadzone do sytuacji już występującej.
Z istnieniem norm niedookreślonych łączy się ściśle problem interpretacji tych norm w praktyce.
Interpretacja i wykładnia norm prawnych
Sposoby interpretacji norm prawnych opierają się na wielu różnych techni
kach i metodach. Co do zasady obowiązuje ścisła interpretacja norm prawnych zawartych w ustawach. Sama interpretacja norm prawnych jest złożonym i wie
loczynnikowym zadaniem6. Interpretator uczestniczy w konstruowaniu normy
4 Ibidem, s. 11.
5 Dz.U. 2002, nr 100, poz. 908.
6 G. Timsit: Les Noms de la loi. Paris, PUF, 1991, s. 74.
55
Normy niedookreślone w systemie prawa francuskiego
przez nadawanie jej ostatecznego kształtu, granic zastosowania w kontekście sytuacji bieżącej7. Takie rozumienie interpretacji norm prawnych przybliża pod
miot, który stosuje prawo, do funkcji legislatora, zacierając tym samym granice utworzone przez trójpodział władzy.
Omawiając przedmiotowe zagadnienie, nie sposób pominąć kwestię wy
kładni przepisów prawnych, ponieważ ocena, czy dane wyrażenie jest ostre, czy też nie odbywa się na etapie stosowania danej normy prawnej. To sądy stosują i interpretują prawo. Decyzja sądowa sama w sobie zawiera interpretację prze
pisu prawa. Aby poznać zastosowanie normy prawnej, należy przeanalizować determinanty składniowe, słownikowe oraz kontekst sytuacyjny8. Wyrażenia niedookreślone często tworzone są w sposób świadomy w celu pozostawienia zakresu zastosowania danej normy w konkretnej sytuacji. W przypadku braku dostatecznego dookreślenia interpretator takich norm musi wyróżnić trzy sy
tuacje: 1) w której stosuje się interpretowaną normę w sposób bezsprzeczny, 2) w której nie ma ona zastosowania oraz 3) w której zakres zastosowania jest nieokreślony. W przypadku gdy norma generalna zawiera definicję, która jest niemożliwa do ustalenia, sprecyzowanie zakresu zastosowania danej normy za
leży od wskazówek ponadsemantycznych. Teoria prawa francuskiego odnosi się w tym wypadku do specyfikacji, definiowanej jako wybór dokonany pomiędzy różnymi sytuacjami semantycznie dozwolonymi, których znaczenie prezentuje pewien stopień niedookreśloności9. Oprócz interpretacji norm prawa, doktryna wyróżnia konkretyzację, która oznacza przejście z normy generalnej dostatecz
nie abstrakcyjnej do normy relatywnie bardziej konkretnej, wskazując jeden lub wiele przypadków jej zastosowania10. W sytuacji, w której mamy do czynienia z normą niedookreśloną, należy przejść przez następujące etapy wykładni danej normy. W pierwszej kolejności trzeba uwzględnić znaczenie normatywne wyra
żone przez daną normę. Następnie należy dokonać procesu specyfikacji znaczeń określonej normy, by móc przejść do etapu konkretyzacji, tj. wskazania normy konkretyzującej11. Na tym etapie sąd może dokonać wykładni znaczenia danej normy i zastosować ją w praktyce.
W przypadku norm niedookreślonych intencja ustawodawcy nabiera dużego znaczenia. Jednak brak jej wyrażenia wprost nie stanowi przeszkody w stoso
waniu danej normy prawnej12. Ponieważ normy niedookreślone stanowią wyraz woli racjonalnego ustawodawcy, ten jest świadomy skutków ich wprowadzenia.
7 M. Troper: Pour une théorie juridique de l’État. Paris, PUF, 1995, s. 173.
8 A. Chodu ń, A. Gomułowicz, A. Skocz ylas: Klauzule…, s. 9.
9 Ibidem, s. 11.
10 Ibidem, s. 12.
11 Ibidem, s. 14.
12 X. Vandend r iessche: L’implicite en droit administratif, Résumé de la thèse, s. 4. Do
stepny w Internecie: http://www.asso ‑afda.fr/IMG/pdf/Resume_prix_AFDA_2008.pdf [Data dostępu: 1.07.2015 r.].
W przypadku stosowania norm niedookreślonych przyjmuje się domniemanie woli ustawodawcy, zgodnie z którym osoba stosująca daną normę przewiduje wszystkie logicznie wynikające z niej konsekwencje13. W doktrynie prawa fran
cuskiego wysunięte zostały postulaty dotyczące istnienia norm niedookreślo
nych. Po pierwsze, ustawodawca wprowadzając daną normę niedookreśloną nie zaprzecza wcześniej przyjętym testom prawnym. Po drugie, przyjęto, że to, co stanowi ustawodawca, musi być użyteczne. Dodatkowo, istnieje domniemanie włączenia normy niedookreślonej do systemu prawnego, co wiąże się z proce
sem sądzenia wymagającym, by każda norma znalazła swoje źródło w teksie prawnym14. Norma niedookreślona może działać w następstwie konkretnej sy
tuacji faktycznej jako rekonstrukcja woli ustawodawcy historycznego15.
Normy interpretacyjne
Ustawodawca francuski w celu zawężenia zakresu zastosowania norm nie
dookreślonych utworzył system ustaw interpretacyjnych. Ustawy interpretacyjne nie mają swojej definicji legalnej. Sąd Kasacyjny w wyroku z dnia 23 stycznia 2004 r. stwierdził, że ustawa może być uznana za interpretującą, jeżeli z uwagi na niedoskonałą definicję w ustawie wcześniej istniejącej jej rozumienie mogło
by budzić kontrowersje16.
Orzecznictwo przyznaje ustawom interpretacyjnym odrębny status prawny, z uwagi na istniejącą w prawie francuskim zasadę nieretroaktywności norm prawnych. Istnienie norm interpretacyjnych stanowi swoisty wyjątek od zakazu działania prawa wstecz. Jeżeli jakiś przepis prawa w toku jego stosowania nie zostanie uznany za normę interpretacyjną, to nie może znaleźć zastosowania.
Doktryna nie kwestionuje konieczności zastosowania norm podlegających in
terpretacji w toku postępowania17. Kontrowersje budzi natomiast pytanie, czy z uwagi na istnienie norm interpretacyjnych określonych przez prawo sąd ma kompetencje do odmówienia bezpośredniego stosowania ustawy. Część autorów podnosi, że sąd może odmówić stosowania normy interpretacyjnej ze względu na jej retroaktywność, z uwagi na fakt, że norma taka zostanie uznana po prostu za normę retroaktywną18. Druga część doktryny twierdzi, że jeżeli dana norma
13 G. Cerexhe: Les compétences implicites et leur application en droit belge. Bruxelles, Bruylant, 1989, s. 116.
14 P. Combeau: L’activité juridique interne de l’administration. Contribution à l’étude de l’ordre intérieur administratif, Thèse de doctorat: droit publi. Bordeaux IV, 2000, s. 240.
15 X. Vandend r iessche: L’implicite en drot administratif…, s. 6.
16 Wyrok Sądu Kasacyjnego z dnia 23 stycznia 2004 r., sygn. nr 03‑13.617. Dostępny w In
ternecie: http://www.legifrance.gouv.fr.
17 S. A m rani ‑Mek ki: Le temps et le procès civil. Paris, Dalloz, 2002, s. 382.
18 V.J. Nor mand: Remarques sur l’expertise judicaire au lendemain du noveau code de procedure civile. Paris, Dalloz, 1981, s. 259.
57
Normy niedookreślone w systemie prawa francuskiego
jest ze swojej natury normą interpretacyjną, to powinna znaleźć zastosowanie bez żadnej dyskusji na ten temat19. Należy podkreślić, że norma interpretacyj
na nie tworzy nowego zakresu zastosowania prawa, służy ona tylko wyjaśnie
niu, odrzucając tym samym charakter kreujący takiej normy. Orzecznictwo przyjmuje, że ustawy interpretacyjne wchodzą w życie w tym samym czasie co ustawa wymagająca dookreślenia. Widać zatem wyraźny związek między wprowadzeniem nowej definicji legalnej normy niedookreślonej wcześniej a jej mocą wsteczną obowiązywania. Jest to więc wyjątek od zakazu retroaktywnoś‑
ci prawa20.
W doktrynie prawa francuskiego przyjmuje się, że sądownictwo z uwagi na stosowanie przepisów prawa w toku konkretnego postępowania odgrywa rolę kreatorską. Stosując normy niedookreślone, wyznacza ono zakres zastosowania danych norm prawnych. Już samo stwierdzenie, że prawo działa w taki spo
sób, prowadzić może do konstatacji, że stanowi to wykładnię prawa kształtują
cą uprawnienia dla jednej ze stron procesu. Samo nałożenie sankcji przez sąd na podstawie normy generalnej, która zawiera w sobie zasadę ogólną, stanowi nową sytuację prawną, a tym samym potwierdza twórczy charakter sądownic
twa21. Decyzje sądowe, które stanowią źródło obowiązków lub praw, potwier
dzają kreatorski charakter sądownictwa we Francji. Podobne znaczenie należy nadać aktom wydawanym przez organy administracji publicznej. W przypadku wydania decyzji, postanowienia lub innej czynności przewidzianej prawem na podstawie normy niedookreślonej można mówić o twórczym charakterze decy
zji wydawanych przez organy publiczne.
Na kanwie powszechnej teorii kreatorskiej funkcji sądownictwa we Fran
cji, w celu pełnego przybliżenia systemu norm niedookreślonych, wspo
mnieć należy o teorii zwanej „rządzenie przez sądy”. Teorię tę zapoczątkował Edouard Lambert, a dotyczyła ona upoważnienia Sądu Najwyższego Stanów Zjednoczonych do pominięcia stosowania pewnych przepisów prawnych, igno
rując jednocześnie trójpodział władzy. We Francji zwrot ten dotyczy możliwości kontroli zgodności aktów normatywnych z Konstytucją przez Radę Konstytu
cyjną. Kontrola ta dokonywana jest z urzędu przed promulgacją ustaw oraz przed wejściem w życie regulaminów parlamentarnych22. Rada może na wnio
sek uprawnionego podmiotu zweryfikować również zgodność z konstytucją ustaw oraz umów międzynarodowych. W przeciwieństwie do znanego w Polsce modelu badania konstytucyjności ustaw, Rada Konstytucyjna nie bada ustaw po ich promulgacji, z wyjątkiem weryfikacji takich ustaw przy okazji analizy ustaw
19 N. Molfessis: La notion de loi interprétative. „Revue Trimestrielle de droit civil” 2002, s. 599.
20 Wyrok Sądu Kasacyjnego z dnia 22 czerwca 1983 r., sygn. nr 81‑15211. Dostępny w In
ternecie: http://www.legifrance.gouv.fr.
21 C. Blér y: L’efficacité substantielle des jugements civils. Paris, LGDJ, 2000, s. 318.
22 A. Macgowska, K. Wojt yczek: Prawo francuskie. T. 1. Kraków 2004, s. 75.
nowelizujących. Brak jest też możliwości uruchomienia kontroli umów między
narodowych i ustaw przez sądy lub jednostkę23. Wskutek tak dokonanej kontroli władza sądownicza oddziałuje na władzę ustawodawczą przez uniemożliwienie wejścia w życie danych uregulowań z uwagi na ich niezgodność z Konstytucją lub umowami międzynarodowymi.
Wskazać należy, że zgodnie z trójpodziałem władzy występującym w prawie francuskim, funkcja legislacyjna sądownictwa jest sprzeczna z prawem. Jednak konkretyzacja normy ogólnej i abstrakcyjnej w celu zastosowania jej w konkret
nej sytuacji faktycznej nie może zostać uznana za działanie sprzeczne z prawem.
Kontrowersje budzi charakter prawny zasad sądowych. W doktrynie odnaleźć można pogląd klasyczny, głoszący, że orzecznictwo nie stanowi źródła prawa24. Zwolennicy tej teorii nadają orzecznictwu charakter przywileju w kształtowaniu prawa, ale zarazem odrzucają obligatoryjny charakter normy prawnej. W prawie cywilnym sądownictwo nie stanowi źródła prawa, ale jest ono władzą25. Nale
ży przytoczyć art. 5 francuskiego kodeksu cywilnego, który zakazuje tworzenia przez sądy prawa w taki sposób i w takiej formie, które są właściwe władzy ustawodawczej. Dodatkowo wskazać należy, że na gruncie art. 1351 francuskiego kodeksu cywilnego powaga rzeczy osądzonej dotyczy tylko konkretnej sprawy między konkretnie określonymi podmiotami w konkretnej sytuacji faktycznej.
Z tego względu sądy, stosując normy prawne, kreują prawo, jednak w konkretnej sytuacji faktycznej. Sam wyrok zaś sanowi akt realizacji prawa26.
Przykłady występowania norm niedookreślonych
Sytuacja norm niedookreślonych w odniesieniu do poszczególnych gałęzi prawa we Francji kształtuje się w różnoraki sposób. W zakresie odpowiedzial
ności cywilnoprawnej prawo pozostawia często niedookreślony minimalny za
kres oceny szkody, wysokość i formę możliwego odszkodowania27. W prawie karnym często niedookreślone pozostają normy dotyczące długości kary ze wskazaniem maksymalnej jej wysokości. W prawie administracyjnym stwarza
ją one pewną swobodę decyzyjną organu stosującego prawo, jednak przyjmuje się, że są wyrazem woli racjonalnego ustawodawcy, który przewidział różne logiczne konsekwencje ich stosowania28. Każda norma prawna powinna znaleźć swoje źródło w tekście ustawy29.
23 Ibidem.
24 S. Belaïd: Essai sur le pouvoir créateur et normatif du juge. Paris, LGDJ, 1974, s. 13.
25 J. Carbon nier: Droit civil. Introduction. Paris, PUF, 2002, s. 341.
26 G. Cor nu: Linguistique juridique. Paris, Montchrestien, 2005, s. 334.
27 Wyrok Sądu Kasacyjnego z dnia 3 października 1990 r., sygn. nr 89‑16.420. Dostępny w Internecie: www.legifrance.gouv.fr.
28 X. Vandend r iessche: L’implicite en droit administratif…, s. 5.
29 P. Combeau: L’activité…, s. 240.
59
Normy niedookreślone w systemie prawa francuskiego
Można wskazać przykład normy niedookreślonej występującej we francu
skim systemie prawnym wraz z jej rozumieniem w judykaturze. Przytoczyć należy normy zawierające pojęcia porządku publicznego i dobrych obyczajów zawarte w kilku przepisach kodeksu cywilnego. Kluczowy w tym przypadku jest art. 6 kodeksu cywilnego, na gruncie którego można odstąpić od stosowa
nia jakiejś normy prawnej sprzecznej z porządkiem publicznym lub dobrymi obyczajami. W celu zrozumienia tej normy należy odnaleźć znaczenie pojęć
„porządek publiczny” oraz „dobre obyczaje”. Nie mają one swojej definicji le
galnej. Należy jednak mieć na uwadze, że terminy te są dość elastyczne, dlatego też niemożliwe wydaje się skonstruowanie jednej w pełni satysfakcjonującej ich definicji30. Pojęcie porządku publicznego stanowi swoistą antytezę zasady swobody umów niezależną od woli jednostki31. Klauzula porządku publicznego zapewnia spokój społeczny przez gwarancję instytucji państwa32. Orzecznic
two unieważniając dane postanowienia z odwołaniem się do pojęć porządku publicznego czy też dobrych obyczajów nie wyjaśnia jednak ich istoty. Zasto
sowanie tych terminów w tekście ustawy otwiera szerokie możliwości interpre
towania i tym samym uznaniowości sądów, przez stwierdzenie niezgodności postanowień umów z dobrymi obyczajami lub porządkiem publicznym, których to znaczenie rozpatrywane jest na kanwie poszczególnych spraw.
Konkluzja
Kończąc rozważania na temat norm niedookreślonych w systemie prawa francuskiego, stwierdzić należy, że cel i charakter norm niedookreślonych wy
stępujących w prawie francuskim oraz w prawie polskim jest tożsamy. Podobnie jak w polskim ustawodawstwie, we francuskim systemie prawnym występuje wiele norm prawnych wymagających konkretyzacji na etapie ich stosowania.
W zastosowaniu norm niedookreślonych w poszczególnych tekstach praw
nych znaleźć można jednak sens oraz racjonalność aktualnego ustawodawcy.
W przypadku występowania norm niedookreślonych konieczne jest rozważenie zasad wykładni norm prawnych. Zarówno na gruncie prawa francuskiego, jak i polskiego aktualne pozostają różne metody wykładni, począwszy od języko
wego znaczenia danej normy prawnej przez określenie celu, jaki dany przepis ma spełniać, aż do interpretacji kontekstu historycznego oraz porównania po
30 J. Hauser, J.J. Lemouland: Ordre public et bonnes mœurs. Paris, Dalloz, 2015, s. 743.
31 Ibidem.
32 M.C. Vincent ‑Legoux: L’ordre public, Étude de droit comparé interne. Paris, PUF, 2001, s. 397.
dobnych przepisów. Interpretacja i wykładnia wymagają szczegółowej analizy nie tylko brzmienia konkretnej normy, ale również konsekwencji wynikających z jej stosowania.
Dzięki zastosowaniu takich norm dany tekst prawny staje się bardziej ela
styczny i adekwatny w wielu sytuacjach życia codziennego. Użycie w tekście prawnym norm niedookreślonych pozwala na ich stosowanie w sposób ade
kwatny do zmieniających się okoliczności faktycznych. Możliwość kształto
wania zastosowania norm prawnych w związku ze zmianą aktualnych potrzeb i stosunków międzyludzkich jest zjawiskiem korzystnym. Normy niedookre
ślone wiążą się z koniecznością poszukiwania ich znaczenia w odniesieniu do ocen pozaprawnych. Zastosowanie norm niedookreślonych w tekstach prawnych ogranicza potrzebę ich modyfikacji z uwagi na zmieniające się okoliczności fak
tyczne.
Kinga Karaś
The General Clauses in the French Legal System Sum mar y
The aim of the following article is to introduce the complex issue of the general clauses in the French legal system. The author discusses the question of understanding and interpretation of indeterminate phrases and provides the possibilities of interpreting the legal rules. These expla
nations take into account both the doctrine as well as the case law, and the general understanding of the legal rules in the French judiciary. Moreover, the author describes their legal status and the related issue of the retroactive character of the interpretational norms. Furthermore, both the presence of the general clauses and their meaning have been discussed in the context of various branches of the law.