W Historia Augusta wspomnianych jest kilkanaście różnych rzymskich świąt, takich jak: Feriae Latinae, Saturnalia, Pelusia, Kalendae Ianuariae, ludi Apollinares, Iovis epulum, Hilaria, Floralia, Ambarvalia i Amburbium, Parilia, Iuvenalia. Wśród nich brakuje wielu ważnych świąt, które były ob-chodzone wyjątkowo uroczyście. W większości wzmianka o danym święcie pojawia się na kartach Historia Augusta tylko jeden lub dwa razy, a same święta nie odgrywają większej roli w narracji biografisty. Bardzo często pada wyłącznie ich nazwa, bez opisu jakichkolwiek związanych z nimi oby-czajów. Nie zaskakuje to jednak: Historia Augusta jest zbiorem biografii cesarskich i o świętach wspomina się w niej najczęściej w kontekście zwy-czajów władców lub wydarzeń, jakie miały miejsce w ich życiu. Informa-cje o uroczystościach pojawiają się jedynie wówczas, gdy jest to istotne dla przedstawienia losów bohaterów1.
1 W zestawieniu pominięto bardzo ogólne wzmianki, takie jak Sev. 3, 7, w której jest mowa o pobycie Septymiusza Sewera w Atenach studiorum sacrorumque causa. Wzmianka ta może dotyczyć wtajemniczenia przyszłego cesarza w misteria eleuzyjskie (tak: Turcan (1998), ss. 329–330). Chcę też podkreślić, że omawiam szczegółowo święta tylko wówczas, gdy jest to istotne dla oceny wiedzy autora Historia Augusta.
5.1. Wykaz wzmianek o świętach w Historia Augusta. Wzmianki o świętach u Swetoniusza
Jeżeli przeanalizuje się, w jakich biografiach pojawiają się wzmianki o świę-tach, to mimo niewielkiej liczby passusów można dojść do ciekawych wnio-sków. Ilustruje to poniższa tabela:
Tabela 1. Wzmianki o świętach w Historia Augusta
Biografie Wzmianki o świętach Liczba
Antoninowie
(źródło: Marius Maximus lub Ignotus) Hadr. 13, 1 Hadr. 17, 3 Hadr. 24, 16 M. Aurel. 4, 5 M. Aurel. 23, 8 M. Aurel. 27, 1 Ver. 7, 5 Com. 4, 5
8
Sewerowie
(źródło: Marius Maximus lub Ignotus) Pert. 6, 4 Pert. 15, 1–5 Car. 1, 8 Hel. 6, 5
4
Inne (głównie kryzys III wieku) Ael. 4, 8 Alex. Sev. 37, 6 Max. Balb. 1, 1 Gord. 4, 6 Gord. 33, 1–3 Gal. 11, 3–4 Aurel. 1, 1 Aurel. 20, 3 Aurel. 50, 2 Tac. 9, 5
10
Sporo wzmianek o świętach zawartych jest w biografiach Antoni-nów i Pertinaksa (96–193 rok). Są to najbardziej wiarygodne biografie, przy których pisaniu autor Historia Augusta korzystał z dobrych źródeł (Mariusa Maximusa lub Ignotusa). Dla okresu obejmującego koniec II i III wiek święta są wymieniane częściej w żywotach cesarzy rządzących w późniejszych czasach, mimo że w pierwszej połowie III wieku władcy rezydowali najczęściej w Rzymie, a nie podróżowali od jednej granicy ku
5.1. Wykaz wzmianek o świętach w Historia Augusta. Wzmianki o świętach u Swetoniusza
drugiej, tocząc kolejne wojny. Jest to ciekawe, gdyż w żywotach Sewerów biografista korzystał z tego samego źródła, co w żywotach Antoninów. Do podobnych wniosków można dojść, analizując wzmianki o świątyniach2. Najwidoczniej źródło Historia Augusta reprezentowało inne podejście do religii w żywotach Antoninów, a inne w żywotach Sewerów. W przypadku cesarzy rządzących podczas kryzysu III wieku wzmianki w Historia Augu-sta pojawiają się z różną częstotliwością. Nie ma nawiązań do świąt w ży-wotach Probusa, Karusa i jego synów oraz czterech uzurpatorów. Jedynie w żywocie Aureliana święta są wymieniane trochę częściej niż w innych biografiach (choć to tylko cztery święta wspomniane w trzech passusach).
Jest to jednak najdłuższa po żywocie Aleksandra Sewera biografia w całym zbiorze. Taki rozkład wzmianek o świętach w Historia Augusta jest tro-chę zaskakujący. Można byłoby się spodziewać silniejszego podkreślenia świąt w biografiach Sewerów. Tym bardziej że poza jednym passusem nie wspomina się o nich w żywocie Aleksandra Sewera, jednej z najbardziej fantazyjnych biografii w całej Historia Augusta; co więcej, jej bohater spę-dzał większość swoich rządów w mieście Rzymie i był przedstawiony jako idealny władca. Autor Historia Augusta, który posiadał niewiele wiadomo-ści o życiu i działalnowiadomo-ści tego imperatora, w jego żywocie ukazał przede wszystkim, jak powinien postępować dobry cesarz. Brak nawiązań do świąt jest tu więc faktem znaczącym.
Zanim jednak przedstawię sposób omawiania świąt w Historia Augusta, przypomnę, jak powołuje się na nie inny autor biografii cesarskich, czyli Swetoniusz. Pozwoli to określić, w jakim stopniu w Historia Augusta mamy do czynienia z tym samym modelem. Swetoniusz wielokrotnie wzmianku-je o świętach obchodzonych publicznie. W De vita Caesarum wspomniane są: ludi saeculares organizowane przez Augusta w 17 roku p.n.e. (Aug. 31), Klaudiusza w 47 roku (Claud. 21) i Domicjana w 88 roku (Dom. 4); igrzy-ska palatyńskie (Cal. 56); igrzyigrzy-ska kapitolińskie – Domicjan ustanowił święto (Dom. 4) i zignorował prośby o ponowne dopuszczenie Palfuriu-sa Sury do stanu senatorskiego(Dom. 13); Floralia – Galba jako pierwszy urozmaicił je tańcami słoni na linie (Gal. 6); igrzyska ku czci Minerwy, kiedy to ustanowiono dla niej kolegium kapłanów (Dom. 4); reforma Lu-percalia i Lares compitales przez Augusta (Aug. 31); wydana przez Domi-cjana wspaniała uczta dla senatorów, ekwitów i ludu z okazji Septimonium
2 Patrz: rozdz. 3.1, ss. 85–87.
(Dom. 4); Neronalia ustanowione przez Nerona (Ner. 12), którym prze-wodniczył Witeliusz (Vit. 4); próby uzyskania władzy królewskiej przez Cezara podczas Feriae Latinae (Caes. 79) i Lupercalia (Caes. 79); do-mniemane plany przeniesienia misteriów eleuzyjskich z Attyki do Rzymu (Claud. 25); dodanie przez Kaligulę dnia do Saturnalia (Cal. 17); życze-nia Witeliusza dla Klaudiusza, aby często urządzał ludi saeculares (Vit. 2);
wzmianka o uczestnictwie Nerona w igrzyskach istmijskich (Ner. 24) i olimpijskich (Ner. 24) oraz że się on nie ośmielił wziąć udziału w miste-riach eleuzyjskich (Ner. 34). Rzadziej w De vita Caesarum wspominane są święta obchodzone w zaciszu domowym. Swetoniusz opisuje tu zwyczaje Augusta (Aug. 75) i Wespazjana (Vesp. 19) związane z Saturnalia (i Ma-tronalia) oraz cierpki list Tyberiusza do Klaudiusza, w którym wspomnia-ne są Saturnalia (Claud. 5). Jak widać, Swetoniusza bardziej interesowało uczestnictwo władcy w kulcie publicznym niż prywatnym. Część z tych wzmianek służy ukazaniu charakteru władcy. Dzięki nim czytelnik może ocenić, jaką osobą był cesarz. Reszta dotyczy wydarzeń politycznych, o sa-mych świętach mówi się właściwie przypadkowo, na marginesie opisywa-nych zdarzeń. Oczywiście, takie podejście do tematu świąt nie dziwi i jest zgodne z zasadami gatunku literackiego. W przeciwieństwie do Plutarcha Swetoniusz nie musiał opisywać zwyczajów religijnych, gdyż jego dzieło przeznaczone było dla rzymskiego, a nie greckiego czytelnika. Dla histo-ryka było oczywiste, że wymienione przez niego święta są dobrze znane jego odbiorcom. I choć nie interesowały go święta same w sobie, a jedynie postępowanie władców, to czasami je opisywał, podając związane z nimi ważne szczegóły.