Odwoływanie się do bogów w mowach, aklamacjach w senacie i listach

Charakterystyczne w Historia Augusta jest częste odwoływanie się senatu, senatorów i cesarzy do sił wyższych. Odwołania te można podzielić na dwie bardzo wyraźne, nierównomierne kategorie. Do pierwszej z nich zaliczają się tylko dwa teksty: pochodzący z biografii Marka Aureliusza fragment o mo-dlitwie cesarza i będących jej efektem wydarzeniach (cud deszczu i pioru-nów podczas wojen markomańskich, który uratował wodza i jego rzymską armię)¹ oraz passus z biografii Pertinaksa opisujący zwrócenie się cesarza do Jowisza Ultora w chwili, gdy rzucili się na niego mordercy, a następnie – cu-downe ocalenie władcy². W obu przypadkach mamy do czynienia z opisami pochodzącymi z żywotów, w których autor Historia Augusta posiłkował się

1 M. Aurel. 24, 4.

2 Pert. 12, 10.

dobrym źródłem biograficznym – Mariusem Maximusem lub Ignotusem.

W przypadku pierwszej z tych opowieści wydarzenia, wspominane również przez innych autorów, były przedmiotem sporu między chrześcijańskimi a pogańskimi historykami o to, kto wyjednał niebiańską pomoc³. Nie po-strzegałbym jednak tego passusu jako aluzji do owej dyskusji. Co prawda, badacze doszukują się semantycznego podobieństwa w opisie cudu w Histo-ria Augusta i u Tertuliana, ale nie jest to dowód na zależność pierwszego fragmentu od drugiego. Owe podobieństwo może być rezultatem przypad-ku, gdyż oprócz zbieżności oba opisy wykazują także znaczące różnice. Bio-grafista jako jedyny wspomina zarówno cud pioruna, jak i deszczu (pozo-stali autorzy wspominają tylko cud deszczu)⁴. Najprawdopodobniej część autorów pomyliła ze sobą oba cuda⁵. Co istotne, oba są przedstawione na kolumnie Marka Aureliusza, co z jednej strony wskazuje na związek między narracją autora Historia Augusta a oficjalną interpretacją wydarzeń, z drugiej zaś – na wiarygodność tej opowieści: trudno ją postrzegać jako konfabulację biografisty⁶. Należy też podkreślić, że biografia Marka Aureliusza (podobnie jak pozostałych Antoninów) należy do najbardziej wiarygodnych żywotów w całym zbiorze, w których to autor zasadniczo wiernie odtwarzał swe źró-dło⁷. Z tych powodów uważam, że opis podwójnego cudu nie był inwencją biografisty, a wynikał z wykorzystania wspomnianego wyżej źródła, dlatego też nie ukazuje nam on mentalności autora zbioru: jego stosunku do bogów

3 Chrześcijanie widzieli w cudzie efekt modlitw chrześcijan (TERT. Apol. V 25; TERT.

Ad Scap. 4; EUS. Hist. eccl. V 1–7; RUFIN. Hist. eccl. V 5; HIER. Chron. 206), podczas gdy pogańscy autorzy – pogan. Według Kasjusza Diona cud wymodlił Arnuphis, mag z Egip-tu, który prosił o pomoc bogów, a szczególnie Merkurego (CASS. DIO LXXI 8–10). Te-mistiusz uważał, że modlącym się był sam cesarz, myląc przy tym Marka Aureliusza z An-toninem Piusem (THEM. Or. 15, 191b; 39, 21). O  tej opowieści patrz: Sage (1987), ss. 96–113. Na podstawie kolumny Marka Aureliusza można datować cud na lata 172–175, a tekst Kasjusza Diona wskazuje na 174 rok. Patrz: Birley (2010), ss. 39–40.

4 Kovács (2009), s. 60.

5 Kovács (2009), s. 49.

6 Kovács (2009), s. 61; Beckmann (2012), ss. 258–259. Werner Hartke domnie-mywał, że autor Historia Augusta mógł stworzyć swoją narrację dzięki oglądaniu scen na kolumnie Marka Aureliusza (Hartke (1951), ss. 253–254). Nie jest to poważna hipoteza.

Z dołu poszczególne sceny na kolumnie nie są dobrze widoczne i trudno dostrzec ich sens.

Jest mało prawdopodobne, aby mogły być inspiracją dla autora Historia Augusta.

7 Kovács (2009), s. 62.

2.1. Odwoływanie się do bogów w mowach, aklamacjach w senacie i listach

i ich cudownych interwencji. Do podobnych wniosków prowadzą rozważa-nia dotyczące passusu z żywotu Pertinaksa⁸.

Druga kategoria odwołań do bogów obejmuje przeważnie mniej wiary-godne, a za to zdecydowanie liczniejsze fragmenty. Takich wzmianek w Hi-storia Augusta jest ponad 40. O to ich lista:

Tabela 1. Lista inwokacji i modlitw do bogów w Historia Augusta

Miejsce Charakter passusu

Avid. Cas. 2, 1–2 List Marka Aureliusza do Lucjusza Werusa dotyczący nie-uchronności objęcia władzy przez wybrańca bogów.

Avid. Cas. 8, 3 Wypowiedź Marka Aureliusza o związku między zwycięstwa-mi a pobożnością i stylem życia.

Avid. Cas. 11, 8 List Marka Aureliusza do Faustyny Młodszej, w którym cesarz deklaruje swoją pobożność oraz wyraża przekonanie o chronieniu go przez bogów.

Avid. Cas. 13, 1–5 Okrzyki w senacie chwalące Marka Aureliusza (m.in. za łagodność, cierpliwość, wiedzę czy sukcesy militarne, gdyż strzegą go bogowie).

Avid. Cas. 14, 8 List Avidiusa Cassiusa do teścia, zawierający życzenia, aby bogowie sprzyjali dobrym obywatelom.

Com. 18, 3–7 Okrzyki w senacie po śmierci Kommodusa (cesarz wrogiem bogów).

Pesc. Nig. 3, 2 Lud wołał, że bogowie uczynili Pescenniusza Nigra cesarzem.

Cl. Alb. 13, 9–10 Mowa Klodiusza Albina, w której odrzuca on tytuł cezara.

Diad. 1, 4 Mowa Makryna do żołnierzy i okrzyki żołnierzy.

Diad. 2, 1 Mowa Makryna do żołnierzy dotycząca wysokości donativa Diad. 7, 5–7 List Makryna do żony.

Alex. Sev. 6, 3–5 Okrzyki senatorów podczas próby przyznania władcy tytu-łów antoninus i magnus.

8 O źródłach patrz: Appelbaum (2007), ss. 199–201. Dla żywotu Pertinaksa Marius Maximus mógł być równie dobrym źródłem, jak Kasjusz Dion i Herodian, mimo że krótkie rządy cesarza Marius Maximus spędził w Mezji Dolnej (Moesia Inferior). Patrz: Appel-baum (2007), s. 202.

Miejsce Charakter passusu

Alex. Sev. 7, 1–6 Okrzyki senatorów po podziękowaniach Aleksandra, gdy nie przyjął on tytułów antoninus i magnus.

Alex. Sev. 8, 3 Okrzyki senatorów po przemowie Aleksandra Sewera.

Alex. Sev. 9, 4–6 Okrzyki senatorów po przemowie Aleksandra Sewera.

Alex. Sev. 10, 6–8 Okrzyki senatorów podczas przemowy Aleksandra Sewera.

Alex. Sev. 11, 2 Okrzyki senatorów po przemowie Aleksandra Sewera.

Alex. Sev. 12, 1 Okrzyki senatorów po przemowie Aleksandra Sewera.

Alex. Sev. 17, 4 Oburzony Aleksander Sewer przywołał imiona Jowisza i Mar-nasa.

Max. 16, 3 Okrzyki senatorów po odczytaniu listu Gordiana I.

Max. 16, 4–7 Okrzyki senatorów po wypowiedzi konsula.

Max. 26, 1–4 Uchwała senatu na wieść o zamordowaniu Maksymina Traka.

Max. 28, 7 Verus Maximus nie pozwalał całować swoich stóp.

Gord. 7, 4–8, 1 Mowa dekuriona Mauriciusa do ludu w Afryce.

Gord. 8, 4 Okrzyki ludu aprobującego mowę Mauriciusa.

Gord. 11, 4–7 Wypowiedź konsula o liście Gordianów.

Gord. 11, 9–10 Okrzyki senatorów po odczytaniu listu Gordiana I i Gordia-na II.

Gord. 24, 4–5 List Timesitheusa do Gordiana III.

Gord. 25, 1–2 List Gordiana III do Timesitheusa.

Gord. 27, 5–9 Mowa Gordiana III do senatu o wyprawie przeciw Persom.

Max. Balb. 2, 10 Okrzyki senatorów będące reakcją na mowę konsula Vettiusa Sabinusa.

Max. Balb. 17, 2 List Claudiusa Iulianusa do Pupiena i Balbina.

Tyr. Trig. 5, 5–6 Postumus i jego następcy zostali zesłani przez bogów.

Claud. 4, 3 Okrzyki senatorów po obwołaniu Klaudiusza II cesarzem.

Aurel. 47, 2 List Aureliana do Flaviusa Arabianusa.

Tac. 4, 1–2 Okrzyki senatorów po mowie Tacyta.

2.1. Odwoływanie się do bogów w mowach, aklamacjach w senacie i listach

Miejsce Charakter passusu

Tac. 5, 2 Okrzyki senatorów po mowie Tacyta.

Tac. 7, 4 Aklamacja ludu rzymskiego.

Prob. 10, 4 Okrzyki podczas wyboru Probusa na cesarza.

Prob. 11, 6–9 Okrzyki senatorów podczas uznania władzy Probusa.

Prob. 12, 1–8 Mowa Manliusa Statianusa w senacie.

Prob. 15, 1–5 List Probusa do senatu.

Prob. 23, 5 Ocena Vopiscusa co do panowania Probusa.

Ca. 9, 4 Życzliwość będąca darem bogów pozwala pokonać nieprzy-jaciół.

Powyższe zestawienie ukazuje kilka charakterystycznych prawidłowości.

Po pierwsze, odwołania do bogów są obecne w  biografiach sygnowanych wszystkimi pseudonimami używanymi przez autora Historia Augusta. Poka-zuje to kolejna tabela:

Tabela 2. Liczba odwołań do bogów a pseudonimy autora Historia Augusta Pseudonim autora Historia Augusta Liczba passusów z odwołaniami do bogów

Aelius Spartianus 1

Iulius Capitolinus 15

Vulcacius Gallicanus 5

Aelius Lampridius 12

Trebellius Pollio 2

Flavius Vopiscus 9

Po drugie, odwołania do bogów nie są umieszczone równomiernie w par-tiach sygnowanych poszczególnymi pseudonimami, ale nie prowadzi to do istotnych wniosków. Niewielka liczba odwołań w biografiach przypisanych Aeliusowi Spartianusowi i Trebelliusowi Pollionowi jest łatwa do wytłuma-czenia. Ten pierwszy figuruje głównie jako autor pierwszorzędnych żywotów Antoninów i Sewerów, w których brak jest dokumentów zawierających więk-szość inwokacji i modlitw (patrz niżej). W przypadku biografii sygnowanych pseudonimem Trebellius Pollio nie zachowały się wszystkie przypisane mu

żywoty (od Filipa Araba do Waleriana), a część z istniejących jest zachowana fragmentarycznie (żywot Waleriana). Z kolei w biografiach przypisywanych Iuliusowi Capitolinusowi, Aeliusowi Lampridiusowi i Flaviusowi Vopiscuso-wi Vopiscuso-widać Vopiscuso-wielką różnorodność w częstotliwości odwołań do bogów: w jed-nych żywotach jest ich dużo, w inw jed-nych zaś nie ma wcale.

Tak więc prawie nie ma modlitw czy odwołań do bogów w  głównych żywotach Antoninów i Sewerów. Pojawiają się one natomiast w biografiach efemerycznych władców z II wieku (Avidius Cassius) i w dalszej części zbio-ru. Taki ich rozkład jest nieprzypadkowy. Zdecydowana większość inwoka-cji czy modlitw do bogów zawarta jest w dokumentach, głównie mowach, listach i okrzykach senatorów. Mniej więcej w co trzecim dokumencie od-najdujemy odwołanie do sił wyższych. Najwięcej takich odwołań jest w ży-wotach Avidiusa Cassiusa, Diadumeniana, Aleksandra Sewera, Maksymina Traka, Gordianów i Probusa. Trudno w tym widzieć dowód na korzystanie przez autora Historia Augusta z jednego źródła (np. z Cordusa albo w biogra-fii Probusa z Onesimosa). Powody tego są oczywiste. Po pierwsze istnieją ol-brzymie różnice w liczbie tego rodzaju odwołań w biografiach, w których au-tor Hisau-toria Augusta opierał się na tym samym źródłe. Na przykład jest dużo aklamacji z odwołaniami do bogów w żywotach Maksymina Traka i Gor-dianów, a w żywotach Pupiena i Balbina występuje ich niewiele. Co więcej, tam, gdzie można wyśledzić posługiwanie się przez biografistę konkretnym zachowanym źródłem (Herodian), taka aklamacja pojawia się w passusie nie-mającym analogii u greckiego historyka. Ponadto należy pamiętać, że doku-menty w Historia Augusta są fałszerstwami⁹. Tak więc obecność odwołań do bogów można traktować jako celowy zamysł autora Historia Augusta. Poza prawidłowością każącą je umieszczać w fikcyjnych dokumentach nie znaj-dujemy reguły, która by tłumaczyła ich rozkład. Z tych powodów można je omówić wszystkie razem.

Zdecydowana większość tych passusów jest banalna. Wspomina się w nich ogólnie bogów, najczęściej nie wymieniając konkretnych imion. Jedy-nie w pojedynczych przypadkach przywołani zostali Jowisz, Junona, Apollo, Minerwa, Wiktoria i Konkordia. Wszystkie te ustępy można streścić następu-jąco: cesarze, senatorowie czy lud mają nadzieję, że bogowie będą ich strzegli lub opiekowali się władcami. To, co się dzieje na Ziemi, zależy od bogów. To od nich pochodzi władza cesarska. Nie da się przeciwstawić ich woli. To oni

9 Patrz: rozdz. 1.1, s. 2.

2.1. Odwoływanie się do bogów w mowach, aklamacjach w senacie i listach

decydują, czy Rzym odniesie sukces w konfliktach zewnętrznych (np. czy Gordian III dojdzie do Ktezyfontu lub Probus ujarzmi w Germanii barba-rzyńców, zmuszając ich do pracy na rzecz Rzymian). Bogowie dają znak, czy są zadowoleni z ludzi, a długie życie jest dowodem pozytywnej oceny przez bóstwo. Sposób, w jaki człowiek czci bogów i żyje, ma wpływ na jego powo-dzenie i postrzeganie go przez boskich protektorów. Podobne spojrzenie na rolę bogów i ich wpływ na państwo rzymskie odnajdujemy u Symmachusa¹⁰.

Powstaje pytanie, co autor Historia Augusta chciał osiągnąć przez umiesz-czenie odwołań do bogów w  przywoływanych przez siebie dokumentach.

Istnieje kilka możliwości. Po pierwsze, umieszczanie takich odwołań w do-kumentach mogło być powszechną praktyką i biografista je dodał dla uwia-rygodnienia swojej narracji. W tym wypadku we wszystkich tych passusach widzielibyśmy jedynie zwyczajowe formułki, które nic nie mówią o  jego religijności. Po drugie, być może uważał, że dokumenty powinny zawierać takie formuły, choć pierwotnie nie były one w nich obecne. Mógł więc zo-stać zmylony przez praktykę właściwą dla swoich czasów lub dać wyraz wy-znawanej przez siebie ideologii. Okrzyki przytaczane przez autora Historia Augusta bardzo przypominają znane z późnego antyku aklamacje podczas synodów¹¹ lub okrzyki, które zapisano we wstępie do kodeksu Teodozjusza¹², prawdopodobnie wzorowane na wcześniejszym obyczaju politycznym¹³. Nie sądzę więc, aby autor Historia Augusta był zbytnim nowatorem w tej dzie-dzinie: przytaczając aklamacje, zapewne opierał się na istniejących ówcze-śnie wzorach i obyczajach. Czy to jednak znaczy, że odwołania do bogów w dokumentach są jedynie pustym retorycznym ozdobnikiem, zwiększają-cym jedynie długość biografii poszczególnych władców? Jest to niezmiernie istotna kwestia, gdyż bardzo dużo tego rodzaju odwołań znajduje się wła-śnie w dokumentach. Bez odpowiedzi na wyżej zadane pytanie, nie sposób stwierdzić, czy autor Historia Augusta przez owe odwołania wyrażał swoje poglądy religijne, czy nie. Na przykład gdy w biografii Karusa autor listu wy-powiada się o warunkach koniecznych do zwycięstwa nad Persami (dbanie o opiekę ze strony bóstw, a więc składanie im ofiar), to czy należy to trak-tować jako zabranie głosu w  sprawie zakazu ofiar wprowadzonego przez

10 Matthews (1975), s. 208.

11 Burian (1980), ss. 26–27.

12 Burian (1980), s. 29.

13 Patrz: Roueché (1984), ss. 181–199.

Teodozjusza I w 391 roku, czy też jest to pusty slogan i po prostu autor Hi-storia Augusta sądził, że coś takiego powinien napisać historyk z końca III lub początku IV wieku.

Niestety nie da się odpowiedzieć na powyższe pytanie, ale można za to zauważyć pewną prawidłowość. Zdecydowana większość tych odwołań do bogów wychodzi z  ust pozytywnie ocenianych postaci (Marek Aureliusz, Aleksander Sewer, Gordian III, Probus) lub jest wykrzykiwana przez senato-rów (połowa wszystkich interesujących nas passusów) albo lud. Wprawdzie do bogów zwracają się także cesarze o  niejednoznacznym osądzie moral-nym (tacy jak Avidius Cassius, Klodiusz Albin czy Aurelian), można jednak odnieść wrażenie, że negatywne postacie niezbyt często to robią, gdyż za-sadniczo nie modlą się. Wyjątkiem jest Makryn wypowiadający się o Dia-dumenianie, który nie był oceniany negatywnie przez autora Historia Au-gusta. Podobnie kiedy senatorzy zwracają się do bogów w intencji władców, to dotyczy to jedynie tych dobrych i prosenatorskich, takich jak Aleksander Sewer, Gordianowie, Klaudiusz II, Probus czy Tacyt. Można więc zaryzy-kować hipotezę, że dla autora Historia Augusta pobożność idzie w  parze z byciem dobrym człowiekiem i władcą. W podsumowaniu żywotu Probusa biografista zwraca się do czytelnika wprost (jako Flavius Vopiscus). Nie tylko pisze on w pierwszej osobie, ale też wymienia obok siebie kilku podobnie ocenianych władców. Taka bezpośrednia wypowiedź jest wyjątkowa dla bio-grafisty¹⁴. To oczywiście za mało, aby twierdzić, że w tych passusach można

14 Autor Historia Augusta nie tylko wychwala Probusa i przedstawia utopię, jak wyglą-dałoby państwo pod jego rządami, ale zapowiada, że jego potomkowie, którzy osiedlili się w pobliżu Werony, osiągną w przyszłości najwyższe urzędy. Wcześniej twierdził, że Probus był krewnym Klaudiusza II, a jego siostra nosiła imię Claudia (Prob. 3, 3). Zapewne jest to aluzja do rodziny Sextusa Claudiusa Petroniusa Probusa. Ów Probus pochodził z ary-stokratycznej rodziny, która miała swe posiadłości w pobliżu Werony (CIL V 3344 = ILS 1266; CIL VI = ILS 1265). Członkowie tego rodu od dawna zasiadali w  senacie i  pia-stowali najwyższe urzędy. Przodkami Probusa byli dziadek Petronius Annianus (cos. 314, PPO 315–317) i ojciec Petronius Probinus (cos. 341, PVR 345–456). Sam Sextus Clau-dius Petronius Probus był procos. Africae w 358 roku, PPO Illyrici w 364 i PPO Galliarum w 366 roku, PPO Illyrici, Italiae et Africae w latach 368–375, cos. w 371 roku, PPO Italiae et Africae w 383 roku. Zmarł około 388 roku. Był chrześcijaninem związanym z Anicjuszami (jego żoną była Anicia Faltonia Proba). Jego synami byli Anicius Probinus (cos. 395, procos.

Africae 396–397), Anicius Hermogenianus Olybrius (cos. 395) i Anicius Petronius Probus (cos. 406), gorliwy chrześcijanin, córką zaś – Anicia Proba. Prawdopodobnie potomkiem Aniciusa Hermogenianusa Olybriusa był Anicius Olybrius (patrycjusz, cos. 464, cesarz