Budowa i odnawianie świątyń

3.1.1. Biografie Antoninów i Sewerów

W Historia Augusta najczęściej wymienia się świątynie przy okazji informa-cji o ich wzniesieniu, odnowieniu lub planie budowy, a także w kontekście rozgrywających się w nich wydarzeń politycznych. Wzmianki o wybudowa-niu lub renowacji przybytków bogów pojawiają się prawie 20 razy. Można je podzielić na trzy kategorie. Do pierwszej, najobszerniejszej, należą informa-cje zawarte w pierwszorzędnych biografiach Antoninów (Hadriana, Anto-nina Piusa, Marka Aureliusza, Lucjusza Werusa), do drugiej – w żywotach Sewerów (Karakalli i  Heliogabala). Dla obu tych grup prawdopodobnie źródłem był Marius Maximus. Do trzeciej kategorii zaliczają się wzmianki w pozostałych żywotach. Informacje o wszystkich tych passusach przedsta-wiam w tabelce.

Tabela 1. Wykaz wzmianek o wybudowaniu lub odnowieniu świątyń w Historia Augusta

Passus Cesarz Działalność władcy w zakresie budowy lub renowacji świątyń

Hadr. 12, 3 Hadrian Odbudował świątynię Augusta w Tarragonie.

Hadr. 13, 6 jw. Zbudował świątynię Jowisza (Zeusa) Olimpij-skiego w Atenach.

Hadr. 13, 6 jw. Konsekrował w Azji Mniejszej świątynie wznie-sione ku jego czci.

Hadr. 19, 9 jw. Wzniósł świątynię ubóstwionemu Trajanowi, umieścił swoje imię na jej froncie.

Hadr. 19, 10 jw. Wybudował wiele świątyń w Rzymie, inne odbu-dował (instauravit), nie dodając swojego imienia do imion fundatorów i patronów. Wśród owych przybytków był Panteon.

Hadr. 19, 11 jw. Wybudował świątynię Bona Dea w Rzymie.

Ael. 7, 1 jw. Kazał wznieść świątynie ku czci Aeliusa Caesara.

Ant. 6, 7 Antonin Pius Ufundował świątynię ku czci Faustyny Starszej.

Ant. 8, 2 jw. Wzniósł świątynię Hadrianowi.

Ant. 8, 2 jw. Odnowił świątynię Agryppy.

Ant. 8, 3 jw. Odnowił świątynie w Lanuvium.

M. Aurel. 18, 8 ? Wybudowano świątynię dla ubóstwionego Mar-ka Aureliusza.

M. Aurel. 26, 5 Marek Aureliusz Poprosił senat o uchwalenie budowy świątyni ku czci jego zmarłej żony.

M. Aurel. 26, 4–9 Marek Aureliusz Prosił senat o ubóstwienie augusty i wybudowa-nie jej świątyni; wybudował świątynię ku czci Faustyny Młodszej w Halala.

Ver. 3, 1 Antonin Pius Wzniósł świątynię Hadrianowi.

Car. 11, 6 Heliogabal (?) Świątynia Karakalli w Rzymie.

Car. 11, 6–7 Heliogabal Wybudował świątynię Elagabalowi w Faustino-polis (Halala) na miejscu przybytku Faustyny Młodszej.

3.1. Budowa i odnawianie świątyń

Passus Cesarz Działalność władcy w zakresie budowy lub renowacji świątyń

Hel. 1, 6 Hel. 3, 4 Hel. 17, 8

jw. Wzniósł świątynię Elagabalowi na Palatynie.

Claud. 3, 7 – Wszyscy ludzie uczcili Klaudiusza II posągami, wieńcami i świątyniami (fanis).

Aurel. 25, 4–6 Aurelian Po złożeniu ofiar w świątyni Elagabala w Emesie wybudował (fundavit) tam świątynię.

Aurel. 31, 5–9 jw. Nakazał odnowić świątynię Sol w Palmyrze.

Aurel. 25, 6 Aurel. 35, 3 Aurel. 39, 2

jw. Wybudował świątynię Sol w Rzymie.

Aurel. 37, 1 – Wzniesiono świątynię ubóstwionemu Aurelia-nowi.

Tac. 9, 5 Tacyt Nakazał wznieść świątynię wszystkich ubóstwio-nych władców.

Prob. 9, 3–4 Probus Budował świątynie w Egipcie.

Jak widać, zdecydowana większość wzmianek o budowaniu świątyń pocho-dzi z biografii Antoninów. Złożyło się na to kilka przyczyn. Po pierwsze, cesarze panujący w II wieku rządzili dłużej niż ich następcy w kolejnym stuleciu, a ich rządy przypadały na spokojniejsze czasy niż władców zmagających się z kryzy-sem III wieku. Po drugie, sprawując władzę podczas pokoju (poza Markiem Aureliuszem), Antoninowie więcej środków finansowych mogli poświęcić na działalność budowlaną. Po trzecie, wreszcie więcej czasu spędzali w samym mie-ście Rzymie (poza Hadrianem i Markiem Aureliuszem). W rezultacie budowali więcej niż ich następcy w III wieku. Po śmierci Aleksandra Sewera cesarze nie mieli środków ani czasu na rozwijanie ambitnych planów inwestycji sakralnych w stolicy i imperium. Władcy coraz rzadziej przebywali w mieście Rzymie, pań-stwo toczyło wiele wojen. Tak więc dysproporcja między liczbą wzmianek o ini-cjatywach budowlanych Antoninów a pozostałych cesarzy nie dziwi¹.

1 Na początku XX wieku informacje dotyczące topografii zawarte w Historia Augusta próbowano wykorzystać do datowania i ustalenia autorstwa tego dzieła. Według Alfreda von Domaszewskiego liczba błędów co do umiejscowienia budynków jest tam do tego

stop-W biografii Hadriana autor Historia Augusta poświęca więcej miejsca bu-dowlom sakralnym (szerzej: bubu-dowlom) niż w innych żywotach. Kilka z tych passusów nie wzbudza większych wątpliwości i nie wymaga zbytniego komen-tarza: zawarte w nich informacje potwierdzone są w innych źródłach literac-kich lub epigraficznych. Tak na przykład dokończenie po przeszło 600 latach budowy wielkiej świątyni Zeusa Olimpijskiego² przez Hadriana potwierdza Pauzaniasz³ i Filostratos⁴. Wiadomo też, że temenos Olimpejonu był miejscem spotkań Panhellenionu, organizacji skupiającej wszystkie polis greckie, powo-łanej przez Hadriana w 131/132 roku⁵. Prace nad świątynią były prowadzone między 124/125 a 131/132 rokiem⁶. Budowla słynęła ze swych monumental-nych rozmiarów i stanowiła element większych prac prowadzomonumental-nych w Atenach z polecenia Hadriana. Cesarz ufundował tam świątynie Hery i Zeusa Panhel-leniosa, Bibliotekę Hadriana (Stoa Hadriana), gimnazjon⁷. Pomiędzy „starą”

częścią miasta a „nową” wzniesiono łuk, który je rozgraniczał. Nową część polis nazwano „miastem Hadriana”⁸. Źródła literackie i epigraficzne potwierdzają także ufundowanie świątyń ku czci Hadriana w Azji Mniejszej⁹. Z fragmen-tarycznie zachowanej inskrypcji z końca panowania Hadriana dowiadujemy

nia duża, że biografista nie mógł mieszkać w Rzymie ani go odwiedzać. Jego wiedza wy-nikała ze znajomości Chronografa z 354 roku i gloss do tego dzieła (Chronograf z 354 roku jest to anonimowy kalendarz powstały w tymże 354 roku jako prezent dla bogatego Rzy-mianina, chrześcijanina Valentinusa. Oprócz właściwego kalendarza zawiera on takie tek-sty jak: lista regionów rzymskich, lista prefektów miasta, lista konsulów, lista biskupów czy kroniki świata i miasta Rzymu). Sam autor Historia Augusta miał być bibliotekarzem z Nîmes i żyć w VI lub VII wieku (Von Domaszewski (1916), ss. 1–15). Hipoteza ta została odrzucona. Uznano ją za zbyt fantastyczną (Hohl (1934), s. 164; Baynes (1926), s. 50; Lambrechts (1934), s. 505). Ponadto krytycyzm von Domaszewskiego wobec wie-dzy autora Historia Augusta o topografii Rzymu jest przesadzony. Bardzo często informacje biografisty o budowlach w Rzymie są potwierdzone przez inskrypcje. Patrz: Robathan (1939), ss. 515–534.

2 Hadr. 13, 6.

3 PAUS. I 18, 6.

4 PHILOSTR. V. Soph. 125, 3.

5 Patrz: Willers (1990), s. 26; Romeo (2002), ss. 21–40; Birley (2002a), s. 325;

Callu (2002), s. 110; Fündling (2006), ss. 649–651.

6 Benario (1980), s. 95.

7 PAUS. I 18, 9. O programie budowlanym Hadriana w Atenach istnieje olbrzymia lite-ratura. Przykładowo patrz: Zahrnt (1979), ss. 393–398.

8 IG II², 5185.

9 Hadr. 13, 6. Patrz: Callu (2002), ss. 110–111; Fündling (2006), ss. 651–653.

3.1. Budowa i odnawianie świątyń

się, że mieszkańcy Pergamonu poprosili cesarza o pozwolenie na wybudowanie mu świątyni. Władca nie wyraził zgody, ale zaproponował ustawienie swego pomnika w przybytku poświęconym Zeusowi Philiosowi i Trajanowi. Tak też się stało¹⁰. Wiadomo też, że Hadrian obdarował mieszkańców Smyrny 10 mln

„drachm”, za którą to sumę oprócz gimnazjonu i agory wybudowano świąty-nię¹¹. Hadrian ufundował także świątynie w Efezie, Kyzykos, Nikai, Smyrnie i być może w Tarsie¹².

Co prawda dla budów lub renowacji innych świątyń dokonanych z po-lecenia cesarza nie mamy potwierdzenia w dziełach historiograficznych, ale znajdujemy je m.in. w  źródłach archeologicznych. Najsłynniejszym takim przypadkiem jest rzymski Panteon, który w  kształcie nadanym przez Ha-driana zachował się do dzisiejszych czasów¹³. Pierwotna budowla, ufundo-wana przez Marka Agryppę w 27 roku, spaliła się w roku 80¹⁴. Nową zaczęto wznosić za panowania Trajana (tuż po pożarze w 110 roku), a ukończono za Hadriana około 125 roku¹⁵. Jak poświadcza Historia Augusta, cesarz umie-ścił na inskrypcji fundacyjnej na fasadzie budynku imię Agryppy¹⁶, mimo że nowa świątynia została znacznie powiększona i wybudowana na całkiem innym planie, zmieniło się również jej przeznaczenie¹⁷. O  roli Hadriana (i przemilczanego przez biografistę Trajana) w odtworzeniu Panteonu nie wspomniał Kasjusz Dion. To pokazuje, jak dobrymi źródłami dyspono-wał autor Historia Augusta (czyli Mariusem Maximusem albo Ignotusem).

Z kolei ufundowanie przez Hadriana świątyni Trajanowi poświadczone jest epigraficznie¹⁸. Wspomniana w  passusie z Historia Augusta inskrypcja zo-stała odnaleziona¹⁹. Ze świątynią wiąże się też brązowe semisy, które miały

10 Burrell (2004), ss. 22–30.

11 PHILOSTR. V. Soph. I 25, 2; IvS. 697. Patrz: Burrell (2004), ss. 42–48.

12 Ashmole (1956), ss. 179–191; Bowie (1971), ss. 137–141; Engelmann (1972), ss.  91–96; Price (1985), ss.  251–258; Jones (1993), ss.  149–152; Delaine (2002), ss. 205–230; Burrell (2004), ss. 66–70, 86–94,163–164, 212–213.

13 Hadr. 19, 9. Patrz: Fündling (2006), ss. 891–894.

14 CASS. DIO LXVI 24, 2.

15 Hetland (2007), ss. 95–112.

16 CIL VI 896.

17 Ziolkowski (1994), ss. 276–277; Ziolkowski (1995), ss. 54–61.

18 Hadr. 19, 10.

19 CIL VI 966, 31215. Patrz: Platner, Ashby (1929), s.  238; Callu (2002), ss.  121–122; Packer (2003), ss.  109–136; Claridge (2007), ss.  55–94; Fündling (2006), ss. 890–891.

ją przedstawiać²⁰, ale monety te zostały wybite za panowania Trajana, a nie Hadriana, więc ich związek z tą budowlą nie jest możliwy. Wzniesiono ją na Forum Trajana. Po świątyni zostało dziś bardzo niewiele, fragmenty dwóch kolumn o takich samych rozmiarach jak kolumny ze świątyni Marsa Ultora na Forum Augusta, stąd przypuszcza się, że ta ostatnia mogła być wzorem dla budowli Hadriana. Bardziej enigmatyczna jest informacja o odnowieniu wy-budowanej w 15 roku świątyni Augusta w Tarraco. Wiadomo, że Tyberiusz wyraził zgodę na jej budowę, aby dać przykład wszystkim prowincjom²¹. Nie ma jednak dowodów na prace prowadzone przez Hadriana, choć są one możliwe: w pierwszej połowie II wieku remont budowli przeprowadził Ca-ius CalpurnCa-ius Flaccus²², jest więc prawdopodobne, że prace te mógł sfinan-sować Hadrian²³.

Więcej problemów sprawia wzmianka o  wybudowaniu przez Hadriana świątyni Bona Dea, inne źródła bowiem o tym milczą. Wiemy, że w Rzymie istniała świątynia poświęcona Bona Dea na Awentynie. Nie zachowały się jej archeologiczne pozostałości i  znamy ją jedynie ze źródeł literackich²⁴. Naj-prawdopodobniej najstarszym poświadczeniem jej istnienia jest wzmianka u Tibullusa²⁵, następnie wspominali o niej Propercjusz²⁶, Owidiusz²⁷, Festus²⁸, Laktancjusz²⁹ i Makrobiusz³⁰. Badacze przypuszczają, że autor Historia Augusta pomylił się i Hadrian jedynie odnowił, a nie zbudował nowy przybytek bogi-ni³¹. Brak na to jednak dowodów. Można się zastanowić, z jakich powodów „ta słabo znana” i „nieznacząca” świątynia wzbudziła zainteresowanie autora Hi-storia Augusta³². Można zaproponować co najmniej dwie hipotezy. Po pierw-sze biografista (a raczej jego źródła) wspomina wiele budowli ufundowanych

20 RIC 2, Trajan, nr 575, 576.

21 TAC. Ann. I 78.

22 RIT 264.

23 Fishwick (1999), ss. 132–133. Patrz: Fündling (2006), ss. 602–603.

24 Brouwer (1989), s. 302.

25 TIB. I 21–24.

26 PROP. IV 9, 21–70.

27 OV. Ars III 243–244; 633–638.

28 FEST., ss. 348–350.

29 LACT. Inst. III 20, 4.

30 MACR. Sat. I 12, 21–22.

31 Brouwer (1989), s. 303; Fündling (2006), s. 901.

32 Benario (1980), s. 118.

3.1. Budowa i odnawianie świątyń

przez władcę³³. Po drugie kult Bona Dea tak dalece kojarzył się ze skandalem z czasów Cezara³⁴, że przyciągał uwagę czytelników i autorów.

Jak widać z powyższych uwag, opis inicjatyw budowlanych Hadriana za-warty w Historia Augusta jest dosyć wiarygodny. Czasami biografista zaskaku-je wręcz swoją wiedzą (fragment o budowie Panteonu). Zdarza się zaskaku-jednak, że dopuszcza się pewnych nieścisłości (passusy o budowie przybytku Bona Dea i pracach prowadzonych w Tarraco). Ponadto autor Historia Augusta (a więc zapewne Marius Maximus lub Ignotus) nie wymienia największej inwestycji budowlanej w Rzymie Hadriana, czyli świątyni Romy³⁵. Co prawda wspomina o niej, ale jedynie w kontekście przeniesienia Kolosa i planów budowy drugie-go olbrzymiedrugie-go posągu – posągu Luny. Można więc odnieść wrażenie, że bio-grafista nie wie, kto wystawił tę świątynię³⁶. Byłoby to o tyle dziwne, że wielu autorów wspomina o niej, podkreślając rolę Hadriana w jej powstaniu. Jeden z nich, Ammianus Marcellinus, w opowieści o wizycie w Rzymie Konstan-cjusza II wymienia ją wśród zabytków, które cesarz oglądał w mieście (obok świątyni Jowisza na Kapitolu, Panteonu, Forum Pacis, Teatru Pompejusza, Odeonu czy Cyrku Domicjana)³⁷. Świątynię miał zaprojektować sam Hadrian, co spotkało się z krytyką Apollodora z Damaszku³⁸. Mimo to wiedza autora Historia Augusta (a raczej Mariusa Maximusa lub Ignotusa) na temat inicjatyw budowlanych Hadriana wypada całkiem korzystnie w porównaniu z innymi

33 Benario (1980), s. 118.

34 W 62 roku p.n.e. święto ku czci Bona Dea, w którym mogły uczestniczyć jedynie ko-biety, urządzała żona Cezara Pompeja. Na uroczystości zakradł się Publiusz Klodiusz, gdyż chciał wykorzystać tę okazję, aby znaleźć się sam na sam z Pompeją. Został jednak rozpozna-ny i musiał salwować się ucieczką. Cezar rozwiódł się z żoną, ale podczas procesu Klodiusza nie przyłączył się do jego oskarżenia, co przyczyniło się do jego uniewinnienia. Patrz: CIC.

Att. I 13; SUET. Caes. 9–10; CASS. DIO XXXVII 45.

35 CASS. DIO LXIX 4. Historia Augusta nie wymienia także mniejszych prac budow-lanych na terenie prowincji, takich jak odbudowa świątyni Heraklesa Hippiosa w Mantinei (PAUS. VIII 10, 2), Apolla w Megarze (PAUS. I 42, 5), Apolla w Abai (PAUS. VIII 35, 3).

W tym wypadku nie stawiałbym biografiście zarzutu. Trudno się spodziewać, aby wymieniał on wszystkie świątynie wznoszone w imieniu cesarzy w prowincjach.

36 Hadr. 19, 12–13. O świątyni patrz: Cassatella (1999), ss. 121–122.

37 AMM. MARC. XVI 10, 14.

38 CASS. DIO LXIX 4. Opowieść jest barwna, co nie znaczy, że prawdziwa. Strabon opowiada też o innej kłótni między cesarzem a architektem. Spór miał dotyczyć wielkości posągu Zeusa w Olimpeionie w Atenach (STRAB. VIII 3, 30).

źródłami, choć błędy każą się domyślać, że biografista chyba nie był bardzo za-interesowany tą sferą działalności cesarza.

Mniej więcej tyle samo wzmianek o fundacjach i renowacjach świątyń od-najdujemy w biografiach pozostałych Antoninów. W Historia Augusta wspomi-nane jest powstanie lub odnowienie czterech świątyń za panowania Antonina Piusa. Przy czym o renowacji Panteonu za jego rządów nie wspominają żadne inne źródła historyczne poza Historia Augusta³⁹. Prace te są jednak poświad-czone przez źródła archeologiczne w postaci inskrypcji na cegłach użytych do naprawy świątyni⁴⁰. Informacja biografisty jest więc wiarygodna. Dwa pozostałe passusy dotyczą ufundowania świątyń deifikowanym Faustynie Starszej⁴¹ i Ha-drianowi⁴². O pierwszej z nich nie wspominają inne źródła historyczne opowia-dające o rządach Antoninów. Mimo to jej identyfikacja nie nastręcza żadnych problemów. Budowla ta znajduje się na Forum Romanum i dziś jest jedną z le-piej zachowanych rzymskich świątyń w Wiecznym Mieście⁴³. O dedykowaniu świątyni Faustynie Starszej wiemy dzięki zabytkom epigraficznym⁴⁴. Po śmierci Antonina Piusa została ona rededykowana i poświęcona obojgu małżonkom, o czym świadczy kolejna zachowana inskrypcja⁴⁵. Świątynia została także przed-stawiona na kommemoratywnych monetach emitowanych ku czci Faustyny Starszej przez jej męża⁴⁶. Także istnienie świątyni Hadriana jest poświadczone przez źródła, gdyż wymienia się ją na liście budynków IX regionu. Znajdowała się ona na Polu Marsowym pomiędzy kolumną Marka Aureliusza a Termami Aleksandra. Jej okazałe pozostałości można oglądać przy Piazza di Pietra (jedna

39 Ant. 8, 2.

40 CIL XV 424 a 1; 617 1. Patrz: Hetland (2007), s. 96. Nie była to ostatnia renowa-cja świątyni. Kolejna miała miejsce za rządów Septymiusza Sewera (CIL VI 892, 6). O tych pracach milczy Historia Augusta.

41 Ant. 6, 7.

42 Ant. 8, 2.

43 O  świątyni patrz: Cassatella (1993), s.  46–47. O  deifikacji Faustyny Starszej Patrz: Mattingly (1948), ss. 147–151.

44 CIL VI 1005. Patrz: Walentowski (1998), s. 204.

45 CIL VI 1540.

46 RIC 3, Antoninus Pius, nr 343, 354, 388, 1115, 1148, 1168, 1195. Na emitowanych przez Antonina Piusa denarach widnieje na rewersie świątynia, a przedstawieniu towarzyszy legenda: DEDICATIO AEDIS (RIC 3, Antoninus Pius, nr 388). Ta sama legenda pojawia się na rewersach sestercji przedstawiających świątynię z uskrzydloną Wiktorią (RIC 3, An-toninus Pius, nr 1137, 1138).

3.1. Budowa i odnawianie świątyń

ściana celli i 11 korynckich kolumn)⁴⁷. Ostatnia wzmianka w Historia Augusta o pracach budowlanych nad świątyniami za Antonina Piusa dotyczy odnowy przybytków w Lanuvium. Poświęcony jej passus jest bardzo ogólny i sprowadza się do jednego zdania. Nie dowiadujemy się z niego, o jakie konkretnie świątynie chodzi. Trudno powiedzieć, czy wzmianka ta jest wiarygodna. Podobnie nie-konkretny był opis działalności budowlanej Hadriana w Azji Mniejszej. Można odnieść wrażenie, że autor Historia Augusta mniej się interesował inwestycjami budowlanymi poza Rzymem. Jak wiadomo, Lanuvium słynęło ze świątyni Juno-ny Sospity. Nie jest jednak jasne, czy ta świątynia była remontowana w czasach Antonina Piusa. Brak na to dowodów, choć nie jest to wykluczone. Poprzednik Antonina Piusa ufundował posąg w świątyni w 136 roku⁴⁸. Wiadomo, że była ona mniej więcej w tych latach odnawiana, ale trudno powiedzieć, czy to Anto-nius Pius finansował te prace⁴⁹. Jeśli tak, mogło to wynikać z jego przywiązania do tradycyjnych latyńskich kultów⁵⁰. Nie wiadomo jednak, czy prace w Lanu-vium rzeczywiście były przeprowadzane przez władcę, czy też zostały mu jedy-nie przypisane przez autora Historia Augusta (a raczej jego źródło).

W  pozostałych biografiach Antoninów odnajdujemy jeszcze wzmian-ki o trzech budowlach sakralnych – świątyni Marka Aureliusza w Rzymie i dwóch przybytkach Faustyny Młodszej – w Rzymie i w Halala⁵¹. O budo-wie świątyni Marka Aureliusza w Rzymie, jak i innych przybytków poświę-conych temu władcy pisali Aureliusz Wiktor i Epitome de Caesaribus⁵². Bu-dowla ta była lokalizowana w IX regionie i najprawdopodobniej stała obok kolumny Marka Aureliusza⁵³. Z kolei na Forum Romanum znajdowała się świątynia Faustyny. I choć poza Historia Augusta żadne inne źródła histo-riograficzne o niej nie wspominają, jej istnienie i lokalizacja są pewne dzięki napisowi na bazie pomnika wystawionego zmarłej cesarzowej⁵⁴. Więcej pro-blemu sprawia świątynia dedykowana Faustynie Młodszej w  Halala

(Fau-47 O świątyni patrz: Platner, Ashby (1929), s. 250; Cipollone (1996), ss. 7–8.

48 CIL XIV 2088.

49 CIL XIV 2100.

50 Callu (2002), s. 157.

51 M. Aurel. 26, 4–9.

52 AUR. VICT. Caes. 16, 15; Epit. de Caes. 16.

53 Platner, Ashby (1929), s. 327; De Caprariis (1996), s. 212.

54 CIL VI 1019 = ILS 382. Świątynia znajdowała się obok Tabularium, między świąty-niami Wespazjana i Konkordii. O niej patrz: Platner, Ashby (1929), s. 206; Polombi (1995), s. 248.

stinopolis). Kasjusz Dion, opisując honory przyznane przez senat auguście (w świątyni Wenus i Romy ustawiono dwa srebrne posągi Faustyny Młodszej i jej męża, a przed podobizną władczyni – ołtarz, na którym panny zamierza-jące wyjść za mąż miały składać ofiary; podczas obecności Marka Aureliu-sza w teatrze miano wnieść złoty posąg jego zmarłej żony)⁵⁵, nie wspomina o świątyniach w Rzymie i Halala. Brak takiej wzmianki o niczym zresztą nie świadczy, zwłaszcza że milczy on na temat wielu innych świątyń budowanych za Antoninów i Sewerów, a dla tych czasów znamy jedynie wyciąg z jego dzie-ła. Być może bizantyjski epitomator nie był zainteresowany opisywaniem budowy pogańskich świątyń. Brak archeologicznych poświadczeń istnienia świątyni w Halala również nie dowodzi, że jej nie wybudowano⁵⁶. Stąd nie-którzy badacze wierzą w wiarygodność passusu z Historia Augusta⁵⁷. Nie jest ona jednak oczywista. Po pierwsze, wzmianka o budowie tego przybytku ma dowodzić braku związku między przedwczesną śmiercią Faustyny Młodszej a Markiem Aureliuszem (niektórzy podejrzewali cesarza o przyczynienie się do śmierci żony). Po drugie, autor Historia Augusta, wspominając o  póź-niejszych losach świątyni, pisze, że zburzono ją za Heliogabala, który w tym miejscu wybudował przybytek Elagabala⁵⁸. Trudno jednak powiedzieć, czy wyburzenie pierwszej świątyni było faktem i fakt ten w Rzymie pamiętano, czy też legendą, z powodu której autor Historia Augusta (lub jego źródło) wspomniał o budowli, której w rzeczywistości nigdy nie było.

Jak widać, wzmianki w Historia Augusta dotyczące budowy świątyń za późniejszych Antoninów można porównać do wzmianek o  inwestycjach Hadriana. Passusy te są raczej wiarygodne i potwierdzone źródłami archeo-logicznymi, epigraficznymi i  literackimi. Stanowią też główne źródło na-szej wiedzy o wznoszonych w tym czasie budowlach sakralnych w Rzymie.

Oczywiście, biografista popełnia pewne błędy. Kontrowersyjne są wzmian-ki dotyczące przybytków w Lanuvium i w Halala. Ponadto autor Historia Augusta pomija milczeniem niektóre inwestycje sakralne poczynione przez Antoninów tak w  prowincjach, jak i w  samym Rzymie. Praktycznie brak jest informacji o  wznoszeniu świątyń ku czci ubóstwionych cesarzy poza

55 CASS. DIO LXXI 31, 1.

56 Price (1985), s. 269.

57 Price (1985), s. 269; Mitchell (1987), s. 356.; Grant (1988), s. 3. O lokalizacji Faustinopolis w miejscu współczesnego Başmakçi patrz: Ballance (1964), ss. 140–142.

58 Car. 11, 6–7.

3.1. Budowa i odnawianie świątyń

stolicą. Tymczasem znamy wiele takich przybytków z Azji Mniejszej: Fau-styny Młodszej w Pergamonie, Jowisza w Heliopolis (z czasów Antoninusa Piusa), dwie świątynie w Koryncie (z czasów Kommodusa), Antonina Piusa w Sagallassus, Marka Aureliusza w Amaseia, Kommodusa w Aizanoi i Laodi-kei⁵⁹. Nie stawiałbym jednak z tego powodu autorowi Historia Augusta za-rzutów o brak wiedzy. Rola cesarza w budowie tych świątyń była najczęściej nikła. Azja Mniejsza z perspektywy Rzymu stanowiła odległy region i bu-downictwo sakralne nie było tam znaczące. Owe braki w Historia Augusta nie zmieniają zbytnio wiarygodności omówionych powyżej informacji, gdyż biografista korzystał tu z przyzwoitego źródła.

Bardziej kontrowersyjne są wzmianki dotyczące budownictwa sakralne-go za panowania Sewerów, przede wszystkim ze względu na milczenie autora Historia Augusta na temat wielu inwestycji religijnych dokonanych w tym czasie. Spora część z tych prac powstała po wielkim pożarze centrum Rzymu, który miał miejsce w 191 roku⁶⁰. Wśród nich można wymienić świątynie:

Junony Reginy⁶¹, Jowisza Statora⁶², Boskiego Wespazjana⁶³, Pacis⁶⁴, Fortuny Muliebris⁶⁵, Westy⁶⁶, Serapisa i Izydy⁶⁷, Honoris i Virtutis⁶⁸ oraz Panteon⁶⁹. Działalność Septymiusza Sewera była opiewana na inskrypcjach. Cesarz nie tylko odbudował wiele rzymskich przybytków bogów, ale także ufundował świątynie Herkulesa i Bakchusa na Kwirynale⁷⁰. Autor Historia Augusta mil-czy także o  wzniesieniu przez Karakallę świątyni Serapisa na zachodnim

59 Downey (1939), s. 370; Scranton (1944), ss. 315–348; Price (1985), ss. 253, 270; Burrell (2004), ss. 116–126, 210–212.

60 HEROD. I 14; CASS. DIO LXXIII 24. O polityce budowlanej Septymiusza Sewera patrz: Benario (1958), ss. 712–722; Królczyk (2007), ss. 665–682.

61 Królczyk (2007), s. 666.

62 Benario (1958), s. 717; Królczyk (2007), s. 666.

63 CIL VI 938. Patrz: Benario (1958), s. 714.

64 CIL VI 935. Patrz: Benario (1958), s. 714.

65 CIL VI 883.

66 Benario (1958), s. 716; Królczyk (2007), s. 668.

67 Benario (1958), s. 717.

68 AE 1946, 189. Patrz: Benario (1958), s. 717.

69 CIL VI 896, 2. Patrz: Benario (1958), s. 717.

70 CASS. DIO LXXVII 16, 13. Patrz: Benario (1958), s. 714; Królczyk (2007), s. 672.

stoku Kwirynału⁷¹ oraz przybytku Elagabala na przedmieściach⁷². Brak jest też wzmianek o  świątyniach zbudowanych w  Afryce (Gentis Septimiae i Konkordii w Leptis Magna)⁷³ oraz w Azji Mniejszej (Karakalli w Perga-monie, w Philadelphi w Lidii, w Tralles, w Antandros w Troadzie; świątyni kultu cesarskiego w  Milecie (neokoroi) z  czasów Heliogabala; Asklepiosa i Aleksandra Sewera w Aegeae w Cylicji⁷⁴). Spośród wszystkich inwestycji sakralnych Sewerów w Rzymie autor Historia Augusta wymienia tylko kil-ka. Pierwszą z nich jest świątynia Karakalli, wspomniana w jego żywocie⁷⁵. Część badaczy uważa, że oddawano w niej także cześć bratu cesarza, Gecie⁷⁶.

stoku Kwirynału⁷¹ oraz przybytku Elagabala na przedmieściach⁷². Brak jest też wzmianek o  świątyniach zbudowanych w  Afryce (Gentis Septimiae i Konkordii w Leptis Magna)⁷³ oraz w Azji Mniejszej (Karakalli w Perga-monie, w Philadelphi w Lidii, w Tralles, w Antandros w Troadzie; świątyni kultu cesarskiego w  Milecie (neokoroi) z  czasów Heliogabala; Asklepiosa i Aleksandra Sewera w Aegeae w Cylicji⁷⁴). Spośród wszystkich inwestycji sakralnych Sewerów w Rzymie autor Historia Augusta wymienia tylko kil-ka. Pierwszą z nich jest świątynia Karakalli, wspomniana w jego żywocie⁷⁵. Część badaczy uważa, że oddawano w niej także cześć bratu cesarza, Gecie⁷⁶.

W dokumencie Jowisz, Jahwe i Jezus (Stron 99-118)