Źródła Historia Augusta
1.5. Fikcyjni autorzy w Historia Augusta
rzymskie od 270 roku do obwołania cezarem Juliana Apostaty w 355 roku108. Niektórzy sugerują, że Historia Augusta jedynie uzupełniała Eunapiosem narrację zaczerpniętą z Kaisergeschichte109.
Część badaczy uważa, że autor Historia Augusta znał także Annales Ni-comachusa Flavianusa110. Najprawdopodobniej nie było to jednak główne źródło dla autora Historia Augusta. Paschoud uważa, że jedynie w nielicz-nych passusach biografii od Aureliana do Karusa i jego synów można od-naleźć ślady korzystania z innego dzieła niż Kaisergeschichte (Aurel. 18–32;
Prob. 13–18)111.
Tak więc jako główne źródła dla autora Historia Augusta można wymienić Mariusa Maximusa (raczej nie Ignotusa), Herodiana, Deksipposa, Kaiserge-schichte, Aureliusza Wiktora, Eutropiusza, Eunapiosa z Sardes i być może Ni-comachusa Flavianusa. Przy czym cytowania Herodiana i Deksipposa poka-zują wielką swobodę, z jaką autor Historia Augusta korzystał z tych pisarzy:
biografista potrafił powoływać się na informacje, których nie ma w źródle.
W ten sposób uwiarygodniał nieraz dziwaczne fantazje. Być może dlatego często powoływał się na autorów greckich (Herodian, Asinius Quadratus, Deksippos)112. Wiedział bowiem, że w świecie, w którym bilingwiczność umierała, powoływanie się na greckojęzycznych pisarzy czyniło go bezkar-nym: jego czytelnik nie mógł sprawdzić informacji, które przytaczał. A to pozwalało mu dosyć swobodnie konfabulować.
1.5. Fikcyjni autorzy w Historia Augusta
Historia Augusta wymienia jako swoje źródła także ponad 30 autorów, któ-rych istnienie jest co najmniej wątpliwe. Wśród nich są: Aelius Maurus, Aurelius Victor Pinio, Lollius Urbicus113, Aurelius Philippus, Encolpius,
108 Liebeschuetz (2003), s. 178.
109 Paschoud (1995b), ss. 269–280.
110 Więcej o Annales Nicomachusa Flavianusa patrz: Ap. 2.2, ss. 381–385.
111 Paschoud (1995a), s. 372.
112 Autor Historia Augusta powołuje się też na Flegona, lecz powołanie to jest z całą pewnością nieprawdziwe (patrz: rozdz. 8.2, ss. 262–263), a także na fikcyjnego Onesimosa (patrz: rozdz. 1.5).
113 Syme (1976a), s. 318.
Gargilius, Acholius114, Fabius Marcellinus, Aurelius Verus, Statius Valens, Tatius Cirillus, Aelius Sabinus, Vulcatius Terentianus, Valerius Marcellinus, Curtius Fortunatianus, Caelestinus, Annius Cornicula, Palfurius Sura, Iulius Atherianus115, Maeonius Astyanax, Cornelius Capitolinus, Proculus, Dagel-lius Fuscus116, Gallus Antipater117, Acholius, Callicrates Tyrius, Theoclius, Nicomachus, Verconnius Herenianus, Suetonius Optatianus, Aurelius Fe-stivus, Marcus Salvidienus, Fabius Ceryllianus, Iulius Calpurnius, Aurelius Apollinaris118, Fulvius Asprianus, Claudius Eusthenius. Ponadto autor Hi-storia Augusta wspomina tak absurdalne i fikcyjne źródła, jak libri lintei119 czy liber elephantinus120. Przy czym można zauważyć, że szczególnie często powołuje się na owych enigmatycznych autorów w biografiach niecieszących się zbytnim zaufaniem. W najdłuższym, ale praktycznie pozbawionym wia-rygodnych wiadomości żywocie Aleksandra Sewera wymienionych jest aż 11 autorów. Prawie dwie trzecie owych zagadkowych pisarzy (19 z 35) jest wspominana w biografiach przypisanych Trebelliusowi Pollionowi i Flaviu-sowi Vopiscui Flaviu-sowi121. Za to ich imiona praktycznie nie pojawiają się w najbar-dziej wiarygodnych żywotach Antoninów i Sewerów, w których autor Histo-ria Augusta powoływał się na Mariusa Maximusa. Większość z tych postaci wymieniona jest jedynie raz.
Wśród nich dwie zasługują na uwagę. Pierwsza z nich to Cordus122. Autor Historia Augusta powołuje się na niego ponad 30 razy: w biografiach Klodiu-sza Albina, Makryna, Maksymina Traka, Gordianów oraz Pupiena i Balbina.
Wszystkie te biografie były przypisane Iuliusowi Capitolinusowi. Cordus jest cytowany w pięciu z dziewięciu żywotów sygnowanych tym
pseudoni-114 W biografii Aleksandra Sewera autor Historia Augusta twierdzi, że Acholius żył w czasach panowania tego władcy. W takim razie nie mógłby być on Acholiusem, na które-go biografista powołuje się w biografii Aureliana, gdyż ów Acholius miał być urzędnikiem w czasach Waleriana. Patrz: Syme (1976a), s. 315.
115 Patrz: Barnes (1972a), s. 148.
116 Patrz: Syme (1976a), s. 314.
117 Patrz: Barnes (1972a), s. 147.
118 Patrz: Barnes (1972a), s. 147.
119 Aurel. 1, 7. O libri lintei patrz: rozdz. 5.3, przyp. 127.
120 Tac. 8, 1–2.
121 Syme (1976a), s. 313.
122 Cordus pojawia się w poemacie bardzo modnego w późnym antyku Juwenalisa.
Być może był on inspiracją dla autora Historia Augusta przy wymyślaniu tego pseudonimu.
Patrz: Syme (1976a), s. 318.
1.5. Fikcyjni autorzy w Historia Augusta
mem123. Przy czym wymieniany jest jako Cordus124, Aelius Cordus125, Iunius Cordus126 oraz Iunius127. Jak widać, biografista nie mógł się zdecydować, jak nazywał się autor jego źródła128. W żywocie Makryna pojawia się wzmian-ka, że Cordus chciał napisać biografie cesarzy mniej znanych, ale jego praca rozczarowuje. A to dlatego, że znalazł on jedynie nieliczne wiadomości, a do tego niewarte wspomnienia. Miał nie tylko przynosić informacje błahe (ile razy cesarze przemawiali, co lubili jeść, jakie nosili szaty, kogo promowali na stanowiska), lecz także często mijać się z rzeczywistością, fantazjować129. Miał być też bardzo zainteresowany różnymi omenami130. Biografista wspo-mina też, że niektóre z przytaczanych przez niego dokumentów pochodziły z Cordusa131. Nie trzeba przypominać, że dokumenty te uważa się dziś za fikcyjne. Autor Historia Augusta przeciwstawia „złego” Cordusa „dobrym”
Swetoniuszowi i Valeriusowi Marcellinusowi132. O ile jednak nie można by wykluczyć istnienia trywialnego historyka, który zajmowałby się głupstwa-mi, to cytowanie zmyślonych dokumentów przez autora Historia Augusta, uwiarygodniającego w ten sposób własne fantazje, nakazuje odrzucić histo-ryczność postaci Cordusa133. Przemawia za tym też fakt, że biografista w miej-scach, w których się na niego powołuje, faktycznie korzystał z innych prac.
Tak passus z Gord. 12, 1 bazuje na Herodianie (HEROD. VII 2, 1–8)134. List Maksymina Traka do jego syna (Gord. 14, 7–8) zawiera nawiązanie do mowy Cycerona przeciw Katylinie (CIC. Cat. III 12)135. Anegdota o śmierci morderców Gordiana III z broni użytej przez nich do zabicia cesarza bar-dzo przypomina opowieść o losach zabójców Cezara znaną ze Swetoniusza
123 Syme (1976a), s. 315.
124 Cl. Alb. 7, 2; 11, 2; Max. 4, 1; 6, 8; 28, 10; 29, 10; 31, 4; Gord. 4, 6; 19, 8; 21, 4; 26, 2;
31, 6; 33, 4; Max. Balb. 4, 5; 12, 4.
125 Cl. Alb. 5, 10; Max. 12, 7.
126 Mac. 1, 3; Max. 27, 7; Gord. 12, 1; 14, 7; 17, 3; 21, 3; 22, 2; Max. Balb. 4, 2; 4, 5.
127 Gord. 5, 6.
128 Ronald Syme wręcz sugeruje, że autor Historia Augusta zapomniał, jakie nadał no-men gentilicium temu autorowi. Patrz: Syme (1972a), s. 302.
129 Mac. 1, 3. Patrz: Max. 31, 4; Gord. 21, 3–4.
130 Cl. Alb. 5, 10.
131 Cl. Alb. 7, 2; Max. 12, 7; Gord. 14, 7.
132 Max. Balb. 4, 5.
133 Chastagnol (1994), ss. CVIII–CIX.
134 Del Hengst (1981), s. 47.
135 Del Hengst (1981), s. 47.
(SUET. Caes. 89)136. Ma to, oczywiście, bardzo poważne implikacje. Skoro odrzucamy istnienie Cordusa, to logika podpowiada olbrzymi sceptycyzm wobec reszty niepoświadczonych przez inne źródła autorów wspominanych w Historia Augusta. Tak jak z zasady odrzuca się prawdziwość grupy inskryp-cji, gdy jedna z nich okazuje się fałszerstwem ich rzekomego odkrywcy, tak należy sceptycznie podchodzić do autorów nieznanych z innych źródeł.
W przypadku Historia Augusta jest to tym bardziej uzasadnione, że biografi-sta często cytuje nieprawdziwe dokumenty i powołuje się na tak absurdalne źródła, jak libri lintei czy liber elephantinus. Nie da się traktować poważniej Suetoniusa Optatianusa niż dziwacznej inskrypcji nagrobnej Gordiana III, a Marcusa Salvidienusa niż libri lintei. Analizując wiarygodność przytacza-nych w Historia Augusta źródeł i ich autorów, nie można zapominać o spe-cyfice tego dzieła.
Należy zwrócić uwagę, że niektóre z imion tych pseudoautorów bardzo przypominają postaci żyjących w IV wieku. Tak jest z Aureliusem Victorem Pinio i Aureliusem Verusem, kojarzącymi się ze znanym i cytowanym przez Historia Augusta Aureliuszem Wiktorem (Aurelius Victor). Z kolei Fabius Marcellinus i Valerius Marcellinus budzą skojarzenia z Ammianusem Mar-cellinusem137. Acholius może być nawiązaniem do znanego z Symmachusa wikariusza Azji o tym imieniu138, a Iulius Atherianus przypomina znanego z Makrobiusza Iuliusa Haterianusa139. Nie bez powodu dwie trzecie tych
„dziwnych” autorów pojawia się w biografiach przypisanych Trebelliusowi Pollionowi i Flaviusowi Vopiscusowi. Otóż autor Historia Augusta nie mógł powołać się na swoje rzeczywiste źródła, gdyż powstały później niż rzekomo jego dzieło. To dlatego na przykład powołuje się na nieznanego Iuliusa Cal-purniusa (Ca. 9, 1–4), dzięki temu może pokazać, że racja jest najprawdopo-dobniej po stronie Nicomachusa Flavianusa, a nie Kaisergeschichte140.
Drugim autorem, któremu warto się bliżej przyjrzeć, jest Onesimos141. Historia Augusta powołuje się na niego, opisując: zabawy podczas uczty,
136 Gilliam (1972), s. 139–140; Del Hengst (1981), s. 47.
137 Syme (1976a), s. 318.
138 Syme (1976a), s. 318.
139 MACR. Sat. III 8, 2. Patrz: Syme (1976a), s. 314.
140 Patrz: rozdz. 9.5, ss. 307–308.
141 Kilku autorów wierzy w identyfikację Onesimosa z Onasimosem (A. Cameron, A. Lip-pold, G. Zecchini, P. Janiszewski. Lista powołań na nich patrz: Janiszewski (2006), s. 348).
Jest bardzo symptomatyczne, że wśród nich są badacze, którzy twierdzą, że Historia Augusta
1.5. Fikcyjni autorzy w Historia Augusta
które doprowadziły do obwołania Proculusa cesarzem142; pijaństwo Bonosu-sa143; postać Karusa jako urodzonego w Rzymie syna Iliryjczyków144; zamiar odebrania władzy Karinusowi przez Karusa145; rozpustę Karinusa146 oraz postanowienie zgładzenia Karinusa przez Karusa147. W dwóch z tych pas-susów Onesimos jest nazwany autorem biografii Probusa (Quad. Tyr. 14, 4;
Car. 4, 2). Chcąc utożsamić tę postać z jakimś poświadczonym przez źródła autorem, badacze wskazują na znanego z Liber Suda Onasimosa – sofistę i hi-storyka, który żył w czasach Konstantyna Wielkiego148. Przeciw identyfikacji Onesimosa z Historia Augusta i retora Onasimosa przemawia jednak fakt, że Hieronim w listach do Rufina wspomina mnichów Bonosusa i Onesimusa i być może te właśnie imiona zainspirowały biografistę do przypisania rze-komemu historykowi Onesimosowi passusów o Bonosusie149. Ponadto au-tor Hisau-toria Augusta, choć twierdzi, że Onesimos napisał biografię Probusa, w żywocie tego cesarza nie powołuje się na wspomniane przez siebie wcześ-niej źródło150. O ile jednak ten ostatni argument nie przekonuje (powołania na źródła w Historia Augusta są dosyć ekstrawaganckie), to argument opie-rający się na podobieństwie imion historyka i postaci z Historia Augusta do imion mnichów z listów Hieronima jest znaczący. Skoro mamy do czynienia z pracą mistyfikatora, który podszywa się pod innych pisarzy, a wśród swoich źródeł wymienia takie prace jak libri lintei czy liber elephantinus, to nale-ży być bardzo wyczulonym na tego typu zbieżności – mogą one świadczyć o mistyfikacji. Wprawdzie nie można wykluczyć, że Onesimos z Historia
została napisana przez sześciu pisarzy na początku IV wieku (tak A. Lippold), czy też wykazują się radykalną niewiedzą w zakresie dyskusji o Historia Augusta (tak A. Cameron).
142 Quad. Tyr. 13, 1.
143 Quad. Tyr. 14, 4.
144 Ca. 4, 2.
145 Ca. 7, 3.
146 Ca. 16, 1.
147 Ca. 17, 6.
148 Podstawowe informacje o sofiście Onasimosie patrz: Kotula (1962), ss. 159–177;
Paschoud (2001), s. 272; Janiszewski, Stebnicka, Szabat (2011), ss. 349–350.
149 Chastagnol (1970a), ss. 72–79; Barnes (1972a), s. 165; Chastagnol (1969), ss. 78–99; Syme (1976a), ss. 311–321; Chastagnol (1976b), ss. 88–90; Chastagnol (1976a), ss. 91–112; Chastagnol (1980), ss. 54–55; Chastagnol (1994), ss. CIX–CX;
Paschoud (2001), s. 273. Ponadto Harry W. Bird zwraca uwagę, że Onesimus pojawia się także w żywocie Galby (SUET. Gal. 13). Patrz: Bird (1971), s. 134.
150 Chastagnol (1994), ss. CIX–CX; Paschoud (2001), s. 272.
Augusta i Onasimos z Liber Suda to ta sama osoba, lecz w tym wypadku podobieństwo imion może być całkowicie przypadkowe (są przecież i inni autorzy, którzy noszą jedno, takie samo imię). Co więcej, nie znamy tytułów prac tego ostatniego. Nie wiemy, czy napisał biografię Probusa. Trzeba też mieć na uwadze fakt, że w Quadrigae tyrannorum autor Historia Augusta po-wołuje się na Flegona, cytując passus, który z całą pewnością nie mógł wyjść spod jego pióra. Stąd można założyć, że nawet jeśli biografista powołuje się na Onasimosa, to nie sposób powiedzieć, czy jest to prawdziwe powołanie, czy też wykorzystanie imienia rzeczywistego historyka dla ukrycia niedostat-ków wiedzy. Brak zachowanych prac Onasimosa nie pozwala rozstrzygnąć, czy on i Onesimos z Historia Augusta to ta sama postać. Co do mnie jestem sceptyczny wobec utożsamiania tych dwóch autorów.