W tym miejscu należy poruszyć kwestie natury terminologicznej. Termi-nem, który wszedł już na stałe do literatury anglojęzycznej, jest adaptive reuse (niekiedy w zapisie: adaptive re-use)66. Takiego pojęcia używa też autorka w swoich publikacjach i wystąpieniach na międzynarodowych konferencjach czy też podczas zagranicznych warsztatów naukowych i paneli dyskusyjnych67. Pierwszy człon „adaptacja” wywodzi się od łacińskiego słowa adaptatio, któ-re oznacza przystosowanie (czasownik adaptare: przystosowywać, dopaso-wywać). W praktyce konserwatorskiej adaptacja nie musi oznaczać zmiany funkcjonalnej budynku. W Karcie z Burra wyraźnie zaznaczono, że adaptacja dotyczy wprowadzenia zmian dostosowujących miejsce do aktualnej lub też proponowanej funkcji, czyli sposobu użytkowania68. Jednocześnie
64 James Douglas, Building Adaptation…
65 Kenneth Powell, Architecture Reborn. Converting Old Buildings for New Uses,
Rizzoli International Publications, New York 1999, s. 10.
66 Terminem adaptive reuse posługują się naukowcy reprezentujący różne
dziedzi-ny m.in.: architekci, historycy sztuki, inżynierowie, przedstawiciele studiów miejskich, a wśród nich: Graeme Brooker, Peter Bullen, Koenraad van Cleempoel, Andrew T. Cars-well, Richard Kelso, Peter Love, Bie Plevoets, Sally Stone czy Stanley Rabun. Zob. m.in.: J. Stanley Rabun, Richard Kelso, Building Evaluation for Adaptive Reuse and Preservation,
Wiley, New Jersey 2009; Peter Bullen, Peter Love, The Rhetoric of Adaptive Reuse or Reality of Demolition: Views from the Field, „Cities” 2010, vol. 27, s. 215–224; Bie Plevoets,
Koenraad Van Cleempoel, Adaptive Reuse as an Emerging Discipline…, s. 13–32; Hilde
Remøy, Theo van der Voordt, Adaptive Reuse of Office Buildings into Housing: Opportu-nities and Risks, „Building Research and Information” 2014, vol. 42 (3), 381–390.
67 Zob. m.in. Bie Plevoets, Julia Sowińska-Heim, Community Initiatives as a Catalyst for Regeneration of Heritage Sites: Vernacular Transformation and its Influence on the Formal Adaptive Reuse Practice, „Cities” 2018, vol. 78, s. 128–139.
68 Karta z Burra po raz pierwszy przyjęta została 19 sierpnia 1979 r.,
podkreślono, że zmiany te są dopuszczalne wyłącznie wtedy, gdy mają niewiel-ki wpływ na znaczenie kulturowe miejsca69. W polskim komentarzu do Karty z Burra jako zakres działań wiążących się z adaptacją wymieniono takie zróż-nicowane czynności jak: „przyłączenie nowych mediów lub wprowadzenie nowego sposobu użytkowania lub zmiany w zakresie ochrony”70. Interesujący w kontekście poruszanej w niniejszej książce problematyki zapis znajduje się we wcześniejszych Zaleceniach dotyczących ochrony zespołów zabytkowych i trady-cyjnych i ich roli w życiu współczesnym (Rekomendacja Warszawska) z 1976 roku. W dokumencie tym podkreślono, że fundamentalnym elementem zagospoda-rowania przestrzennego oraz planowania urbanistycznego jest zarówno ochro-na zespołów zabytkowych oraz tradycyjnych, jak i ich integracja ze współ-czesnym życiem społecznym. Przystosowanie zespołów do „wymogów współczesnego życia” powinno stanowić element polityki na szczeblu krajo-wym, regionalnym oraz lokalnym. Zespoły te traktowane są zarówno jako waż-ne dla społeczeństwa świadectwa przeszłości, jak i codzienważ-ne środowisko życia, co nadaje im „dodatkowy wymiar ludzki”71. W późniejszych dokumen-tach również obecne są podobne zapisy, a ich treść jest nieco bardziej uszcze-gółowiona. W Konwencji o Ochronie Dziedzictwa Architektonicznego Europy z 1985 roku. zadeklarowano przykładowo poparcie dla wykorzystywania do współczesnych potrzeb dóbr kultury objętych ochroną oraz w miarę możliwo-ści dla adaptacji „starych budynków do nowych celów”72. Z zastrzeżeniem, że
wprowadzono w przywoływanej już Karcie z Burra z 1999, a także Karcie z Burra
z 2013 r.: Burra Charter – The Australia ICOMOS Charter for Places of Cultural Signi-ficance, Australian ICOMOS, Burra 2013, http://australia.icomos.org/wp-content/
uploads/The-Burra-Charter-2013-Adopted-31.10.2013.pdf (dostęp: 8.12.2018). Wykorzystywane w książce polskie tłumaczenie Karty z Burra z 1979 r.: Karta z Burra – Karta ICOMOS Australia w sprawie miejsc o znaczeniu kulturowym, Australijski
Komitet Narodowy ICOMOS, Burra 1979 r., [w:] Vademecum konserwatora zabytków
(edycja 2015), oprac. Bogusław Szmygin, tłum. Anna Młodowska, Polski
Komi-tet Narodowy ICOMOS, Warszawa 2015, s. 69–80 (dalej: Karta z Burra z 1979 r.).
W Karcie z Burra sposób użytkowania rozumiany jest nieco szerzej jako „funkcje
miejsca, a także działania i praktyki, które mogą wystąpić w danym miejscu”, Karta z Burra z 1979 r., art. 1.10. Por. ICOMOS New Zealand Charter for the Conversion of Places of Cultural Heritage Value, New Zealand 2010 (dalej: New Zealand Charter),
https://www.icomos.org/images/DOCUMENTS/Charters/ICOMOS_NZ_Char-ter_2010_FINAL_11_Oct_2010. pdf (dostęp: 8.12.2018).
69 Karta z Burra z 1979 r., Karta z Burra z 2013 r.
70 Karta z Burra z 1979 r., art. 21.
71 Rekomendacja Warszawska, pkt. 7.
72 Konwencja o ochronie dziedzictwa architektonicznego Europy, rozdział: Polityka w zakresie ochrony.
udostępnienie dóbr kultury nie może wpłynąć negatywnie ani na ich charakter architektoniczny, ani też historyczny, co dotyczy zarówno obiektu czy zespo-łu architektonicznego, jak i otoczenia, w którym dobra kultury są usytuowane73. W Międzynarodowej Karcie Ochrony Miast Historycznych ICOMOS z 1987 roku, powołując się m.in. na Rekomendację Warszawską oraz inne dokumenty mię-dzynarodowe, podkreślono, że ochrona miast historycznych oznacza „działania potrzebne dla ich zabezpieczenia, konserwacji i restauracji” oraz „ich harmo-nijnego rozwoju i adaptacji do potrzeb życia współczesnego”74. W Karcie tej znalazł się również zapis mówiący, że wprowadzenie do zespołu „elementów o charakterze współczesnym” może go wzbogacić pod warunkiem, że nie będą one zakłócały „harmonijnej całości jego zabudowy”75.
Założenia te potwierdzone zostały także w znacznie późniejszym Doku-mencie z La Valetty w sprawie ochrony i zagospodarowania miast historycznych i dzielnic zabytkowych z 2011 roku. Zmiany funkcjonalne są w nim jednak zdiagnozowane przede wszystkim jako zagrożenie. Co interesujące, wiąże się je głównie ze zmianami dotyczącymi wartości niematerialnych, a nie z poten-cjalnymi interwencjami w materialną tkankę architektoniczną. Poprzez odpływ rdzennej społeczności może bowiem nastąpić zanik tradycji i obyczajów pro-wadzący do utraty pierwotnego charakteru miejsca, a nawet jego tożsamości. Silnie podkreślony zostaje więc tutaj aspekt społeczny i konieczność prze-ciwdziałania zarówno procesom takim jak gentryfikacja, jak i sprowadzeniu zabytkowych dzielnic do roli atrakcji turystycznej pozbawionej normalnego, codziennego życia76. W dokumentach tych wyraźnie widać postrzeganie dzie-dzictwa architektonicznego nie tylko jako podlegającego ochronie artefaktu z przeszłości, świadectwa czasów minionych, lecz również ważnego elementu współczesnego życia społecznego77.
W przypadku adaptacji budynku do nowej funkcji, jak podkreślono m.in. w Charter for Conservation of Places of Cultural Heritage Value z 2010 roku, na-leży znaleźć formę użytkowania kompatybilną z pierwotną. Według au-torów dokumentu oznacza to, że powinna być ona zgodna z kulturowymi
73 Ibidem, art. 12.
74 Międzynarodowa Karta ochrony miast historycznych ICOMOS, VIII
Zgroma-dzenie Generalne ICOMOS, Toledo–Waszyngton 1987 (dalej: Karta
Waszyngtoń-ska), dostępna na stronie Narodowego Instytutu Dziedzictwa: https://www.nid.pl/
upload/iblock/c24/c24426151a435a21a02c80d717cf8a7c.pdf (dostęp: 8.12.2018).
75 Karta Waszyngtońska, pkt. 9.
76 Dokument z La Valetty w sprawie ochrony i zagospodarowania miast historycznych i dzielnic zabytkowych, XVII Zgromadzenie Generalne ICOMOS, Paryż, 28 listopada
2011 r., pkt. c, [w:] Vademecum konserwatora zabytków (edycja 2015)…, s. 195–203.
wartościami miejsca, tak aby nie wpływała negatywnie na jego autentycz-ność i integralautentycz-ność78. Podkreślono też, że choć procesy związane z adaptacją do nowej funkcji wiążą się z ingerencją w tkankę architektoniczną – np. prze-budowy i doprze-budowy – to nie powinny one dominować nad oryginalną formą i strukturą. Należy więc unikać niewłaściwych kontrastów form, skali czy też kolorów i materiałów79. Te ogólne wytyczne są kontynuacją sformu-łowań zawartych również w innych dokumentach międzynarodowych, m.in. Karty z Burra, w której jako główny punkt odniesienia dla decyzji o zakresie i rodzaju zmian dopuszczalnych w wyniku działań konserwatorskich wskazano właśnie ich wpływ na kulturowe znaczenie miejsca, które najpierw należy pod-dać właściwej interpretacji80.
Fundamentalnym dla formułowanych zaleceń i definicji dokumentem jest Karta Wenecka z 1964 roku81, w której co prawda nie poświęcono uwagi same-mu procesowi adaptacji, jednak podkreślono, że przeznaczenie (użyt-kowanie) zabytków architektury „na cele użyteczne społecznie” sprzyja ich konserwacji i w związku z tym jest działaniem pożądanym, pod warunkiem jednak, że nie pociąga za sobą konieczności zmian w układzie oraz wystroju budowli. Jednocześnie proces ten powiązany został z dopusz-czalnymi zmianami zagospodarowania potrzebnymi ze względu na „ewolucję zwyczajów i obyczajów”82, a więc ze zmianami kulturowymi zachodzącymi we współczesnym społeczeństwie. Kolejne definicje rozszerzają to ujęcie, choć de facto nie zawsze je konkretyzują83.
Termin adaptive reuse, obecny w publikacjach zagranicznych naukow-ców, precyzuje więc pole zainteresowań badawczych, jednoznaczne wiążąc je z zagadnieniami wynikającymi z dostosowania architektonicznego dziedzictwa
78 New Zealand Charter, s. 9.
79 Ibidem, s. 8, pkt. 21.
80 Karta z Burra z 1999 r., art. 15.1.
81 Pełna nazwa Karty Weneckiej brzmi: Międzynarodowa Karta Konserwacji i Restauracji Zabytków i Miejsc Zabytkowych. Przyjęta została ona podczas II
Między-narodowego Kongresu Architektów i Techników Zabytków odbywającego się w We-necji w dniach 25–31 maja 1964 r. (dalej: Karta Wenecka). Jest jednym
z najważniej-szych dokumentów doktrynalnych sformułowanych w XX w. Dostępna na stronie Narodowego Instytutu Dziedzictwa: https://www.nid.pl/upload/iblock/15f/15f3d-8201c79013f37d81be7c64697f5.pdf (dostęp: 8.12.2018).
82 Karta Wenecka, art. 5.
83 Istotną zmianą, która w sposób szczególny doszła do głosu od lat 90. XX w., jest położenie nacisku nie tylko na zagadnienia związane z zachowaniem i ochroną sub-stancji materialnej, lecz również wartości niematerialnych. Kwestie te omówione zostały szerzej w rozdziale drugim.
kulturowego do nowego sposobu użytkowania. Poprzez połączenie przedrost-ka re- ze słowem use podkreślony zostaje aspekt „ponownego użycia”, czy też „ponownego wykorzystania” obiektu i powtórnego wprowadzenia go w życie miasta. W tym kontekście trudno zgodzić się z zarzutem o redundancji terminu adaptive reuse i propozycją zastąpienia go określeniem adaptive use, nie są one bowiem tożsame i niosą zróżnicowany przekaz84.
Znalezienie dla terminu „adaptive reuse” adekwatnego odpowiednika w ję-zyku polskim napotyka na pewne trudności, jednak wydaje się, że najbliższym określeniem jest sformułowanie o charakterze opisowym, czyli „adaptacja do nowej funkcji”. Przede wszystkim chodzi bowiem o zasygnalizowanie, że zmiana funkcjonalna nie zakłada prostej kontynuacji życia obiektu, lecz im-plikuje nową wartość powstającą poprzez dialog pomiędzy przeszłością miej-sca a jego współczesną funkcją dostosowaną do nowych potrzeb społecznych, kulturowych czy ekonomicznych.
Akcentowanie aspektu związanego z ponownym wykorzystaniem dóbr kultury i ich wprowadzeniem w „obieg” współczesnego życia miasta, skłania niekiedy do użycia określenia recycling jako odpowiednika adaptive reuse. Już w latach 70. XX wieku Rodolfo Machado sugerował podobne znaczenie poję-cia „adaptacja do nowej funkcji” oraz „architektoniczny recycling”85. Kenneth Powell podkreśla przykładowo, że o ile rewolucja przemysłowa przyszła z Wiel-kiej Brytanii, to zapoczątkowana na przełomie lat 70. i 80. XX wieku „rewolucja recyclingu” pokonała Atlantyk dokładnie w przeciwnym kierunku86. Stosowanie tego pojęcia w odniesieniu do adaptacji do nowej funkcji dziedzictwa
architek-84 Jedną z najbardziej krytycznych postaw przyjął w latach 70. Rodolfo Machado, który uznał, że pojęcia takie jak „adaptacja do nowej funkcji”, ale również „moderniza-cja” czy „architektoniczny recycling” są zasadniczo synonimami czy wręcz „ekstrawa-ganckimi eufemizmami” nadrzędnego terminu przebudowa (remodeling). Określenie
„przebudowa” uznał on powiem za fundamentalne i głęboko wpisane w tradycję ar-chitektoniczną, obejmujące zarówno interwencje w istniejącą tkankę architektonicz-ną, jak i zmianę funkcjonalną czy też ulepszenie parametrów technicznych. Rodolfo Machado, Towards a Theory of Remodeling. Old Building as Palimpsest, „Progressive
Architecture” 1976, no. 11, s. 46–49.
85 Rodolfo Machado, Towards a Theory…, s. 46–49.
86 Kenneth Powell, Architecture Reborn…, s. 13. Por. Levente Polyák, Recycling the Industrial between West and East. Heritage and the Politics of Urban Memory in New York and Budapest, [w:] Industrial Heritage Sites in Transformation. Clash of Discourses, red.
Heike Oevermann, Harald A. Mieg, Routledge, New York–London, 2015, s. 167–184.
Termin recycling/recyclage pojawia się również w szerszym kontekście procesów
zacho-dzących w przestrzeni miejskiej. Zob. Sylwia Kaczmarek, Rewitalizacja terenów poprze-mysłowych. Nowy wymiar w rozwoju miast, Wydawnictwo Uniwersytetu Łódzkiego,
tonicznego wydaje się jednak dyskusyjne, ponieważ jego pierwotne znaczenie dotyczy wykorzystania zużytych materiałów odpadowych przede wszystkim w celu ograniczenia ilości wytwarzanych śmieci. Kontrowersyjne byłoby zrów-nanie dziedzictwa architektonicznego, które utraciło swoją pierwotną funkcję, z odpadami (nawet w rozumieniu „odpadów” kulturowych), przedmiotami starymi i bezużytecznymi. W ten sposób pozbawiane byłoby ono istotnej war-tości historycznej, artystycznej, kulturowej i społecznej czy tożsamościowej. Recycling czy też upcycling87 wydaje się więc nieść ze sobą zbyt silne konotacje pejoratywne dotyczące użytego materiału wyjściowego, nieprzystające do dys-kursu wokół dziedzictwa kulturowego. Użycie określenia recycling lub upcycling jest natomiast w pełni uprawnione w stosunku do projektów architektonicz-nych bazujących na wtórnie wykorzystywaarchitektonicz-nych surowcach, takich jak przykła-dowo kontenery transportowe88.