Po pierwszej wojnie światowej nastąpiła konsolidacja działań na arenie międzynarodowej. W obliczu zniszczeń dokonanych w czasie wojny istotne stało się dążenie do opracowania wspólnych strategii pozwalających na
sku-z emancypacją jednostki. Jak podkreślał, charakterystyczną cechą widocznej szczegól-nie od XIX przemiany jest „rosnące dążeszczegól-nie do uchwycenia wszelkiego doświadczenia psychicznego i fizycznego nie w jego obiektywnej istotności, jak postępowano z reguły we wcześniejszych epokach kulturowych, lecz w jego subiektywnym fenomenie, to znaczy oddziaływaniu, jakie ono wywiera na podmiot (postrzegający zmysłowo albo stający się duchowo świadomym)”. Alois Riegl, Nowoczesny kult zabytków…, s. 45.
Znaczenie podmiotowego, a nie przedmiotowego ujęcia zabytku w koncepcji austriac-kiego teoretyka podkreśla Janusz Krawczyk. Jednocześnie zauważa on, że zakorzenio-ne w polskiej tradycji tłumaczenie stosowazakorzenio-nego przez Aloisa Riegla pojęcia „gewollte Denkmal” jako „zabytek zamierzony” pozbawia je istotnych w jego koncepcji odnie-sień do kwestii „pamięci”. W konsekwencji umniejszona zostaje również rola odbiorcy i jego intencji. Autor proponuje więc tłumaczenie słowa „Denkmal” zarówno jako „po-mniki”, jak i „znaki pamięci”. Podkreślając, że to właśnie zagadnienia dotyczące pamięci mają kluczowe znaczenie dla teoretycznych rozważań Riegla. Zob. Janusz Krawczyk,
Teoria Aloisa Riegla…, s. 66, 72.
86 Randall Mason, Assessing Values in Conservation Planning…, s. 5–30.
87 Bie Plevoets, Koenraad Van Cleempoel, Adaptive Reuse as an Emerging Discipli-ne…, s. 13–14. M.in. Sherban Cantacuzino, New Uses…; Rodolfo Machado, Towards a Theory of Remodeling…, s. 46–49.
teczniejszą ochronę dziedzictwa88. Powołane zostały ważne ponadnarodowe organizacje, w tym Międzynarodowe Biuro Muzeów89, z którego inicjatywy w październiku 1931 roku90 odbyła się w Atenach konferencja poświęcona zagadnieniom związanym z konserwacją. Udział w niej wzięli przedstawicie-le dwudziestu trzech krajów (przede wszystkim europejskich). W sformu-łowanym przez nich dokumencie końcowym, znanym jako Karta Ateńska91, zawarto zasady i wskazania dotyczące ochrony, zachowania oraz restauracji dawnych budowli, które miały charakter międzynarodowy, a jednocześnie uwzględniały specyfikę działań w obrębie danej kultury92. Tym samym wy-znaczono podstawowe cele i zadania w zakresie ochrony i konserwacji zabyt-ków w XX wieku. W okresie nasilania się nacjonalizmów Karta Ateńska była wyrazem ponadnarodowej współpracy i stała się dokumentem prekursorskim dla międzynarodowych kart konserwatorskich93 powstających w drugiej po-łowie XX wieku94. Jak podkreśla Andrzej Tomaszewski, ważnym aspektem i zasługą tego dokumentu jest w szczególności wieloaspektowość poruszanej w nim problematyki. Przede wszystkim uwzględniono konserwację w skali zarówno architektonicznej, jak też urbanistycznej i krajobrazowej, zwrócono również uwagę na kwestie gospodarcze, wychowawcze oraz społeczne, takie jak „równorzędna wielokulturowość dziedzictwa”95. Wychodząc poza dbałość
jedynie o pojedyncze budynki zabytkowe, dostrzeżono konieczność uwzględ-nienia otoczenia zabytków oraz zachowania istotnych dla oblicza miasta zespołów i malowniczych perspektyw96. Te ważne konstatacje zostały potwierdzone i rozwinięte ponad trzydzieści lat później w Karcie Weneckiej
88 Miles Glendinning, The Conservation Movement…, s. 199.
89 Po drugiej wojnie światowej przekształcone w International Council of Museums
(ICOM) – Międzynarodową Radę Muzeów, powołaną w 1948 r.
90 Dokładnie 21–30 października 1931 r.
91 Karta Ateńska została przyjęta 10 października 1932 r. przez Ligę Narodów jako
dokument zawierający zalecenia dla krajów członkowskich. Karta Ateńska: Postano-wienia Konferencji w Atenach w 1931 r., 21–30 października 1931, tłum. Krzysztof
Paw-łowski (dalej: Karta Ateńska), dostępna na stronie Towarzystwa Opieki nad
Zabytka-mi: http://www.zabytki-tonz.pl/pliki/karta%20atenska.pdf (dostęp: 8.12.2018).
92 Por. Karta Wenecka, s. 41.
93 Pojęciem „karta” określany jest dokument o charakterze całościowym i norma-tywnym, wyznaczający zasadnicze cele i wskazujący kierunek działań w dziedzinie ochrony zabytków. Por. Bogusław Szmygin, Teksty doktrynalne…, s. 13.
94 Miles Glendinning, The Conservation Movement…, s. 199.
95 Andrzej Tomaszewski, Ku nowej filozofii…, s. 47. Por. Karta Ateńska,
szczegól-nie: pkt. II (Zarządzanie i ustawodawstwo dotyczące zabytków), III (Uwypuklenie war-tości zabytków), VII (Współpraca międzynarodowa w dziedzinie ochrony zabytków).
z 1964 roku97. Już w pierwszych akapitach Karty Ateńskiej sformułowano istot-ne zalecenie dotyczące utrzymania „takiego użytkowania zabytków, które zapewnia ciągłość ich istnienia, przeznaczając je jednak funkcjom, które szanują ich charakter historyczny lub artystyczny”98.
Jednocześnie, wraz z odrzuceniem historyzmu i rozwojem nowego mo-dernistycznego myślenia o architekturze, nastąpiło wyraźne rozdzielenie po-między architekturą dawną, historią architektury i konserwacją z jednej strony, a nowoczesnymi projektami architektonicznymi i urbanistycznymi z drugiej99. Dla wielu modernistów, w tym przede wszystkim Le Corbusiera, miasta euro-pejskie jawiły się jako swoiste mauzolea, a utopijna wiara w możliwość stwo-rzenia nowego porządku oraz lepszego świata i społeczeństwa dzięki nowator-skim projektom skutkowała spojrzeniem na architekturę dawną bardziej jako na przeszkodę w realizacji planów niż wartość pozytywną. Według Kennetha Powella architektoniczna wizja Le Corbusiera zakorzeniona była w dynamicz-nym patrzeniu na świat, ukształtowaw dynamicz-nym m.in. pod wpływem wydarzeń pierw-szej wojny światowej, oraz w rewolucji kulturowej i związanych z nią nurtach, takich jak kubizm, surrealizm czy futuryzm, ale inspirowała się także publika-cjami Jamesa Joyce’a, Franza Kafki i muzyką Igora Strawińskiego100. Niemniej w opracowanych przez Le Corbusiera i opublikowanych w 1941 roku jako La Charte d’Athènes konkluzjach z kongresu CIAM (Congrès International d’Architecture Moderne / Międzynarodowy Kongres Architektury Nowocze-snej), który odbył się w 1933 roku w Atenach, stwierdzono potrzebę ochrony historycznych wartości miast. Zaznaczono jednak, że podejmowane decyzje powinny odpowiadać interesowi ogółu i nie mogą być podejmowane kosztem jakości życia mieszkańców poprzez zmuszanie ich do mieszkania w niezdro-wych warunkach. Względy higieniczne i zdrowotne stanowiły ważny argument za wyburzaniem dawnych obiektów czy zmianą struktury całych kwartałów. Propozycja likwidacji obiektów historycznych i pozostawiania jedynie pojedyn-czych budowli, które mogłyby zostać otoczone terenami zielonymi, była szczegól-ną próbą pogodzenia działań polepszających kondycję przestrzeni miejskiej z za-akcentowaniem wartości zabytkowej wybranych budowli101. Jednak, jak zauważa
97 Karta Wenecka.
98 Karta Ateńska, pkt. I (Doktryny – Ogólne zasady).
99 Bogusław Szmygin, Teoria zabytku…, s. 149–150.
100 Kenneth Powell, Architecture Reborn: the Conversion and Reconstruction of Old Buildings, Rizzoli International Publications, New York 1999, s. 9.
101 Le Corbusier, La Charte d’Athènes, Éditions de Minuit, Paris 1957. Za: Jukka
Jokilehto, A History of Architectural Conservation, The Contribution of English, French, German and Italian Thought…, s. 352, 401. Por. Miles Glendinning, The Conservation Movement…, s. 200.
Jukka Jokilehto, chociaż teoria brzmiała interesująco, w praktyce przyniosła wiele negatywnych skutków, jak chociażby w przypadku realizacji projektów Gustava Giovannonniego dla Rzymu102. Gdyby stworzony przez Le Corbusiera Plan Voisin dla Paryża z 1925 roku został zrealizowany, przestałaby istnieć znacz-na część ścisłego historycznego centrum miasta, zastąpioznacz-na przez zunifikowane budownictwo otoczone zielenią oraz terenami rekreacyjnymi. Jak konstatuje Kenneth Powell, obecnie, po kilkudziesięciu latach, stworzenie takiego planu nie tylko byłoby niemożliwe, ale Le Corbusier miałby najprawdopodobniej trudności z wybudowaniem na tym obszarze nawet pojedynczego obiektu103. W okresie po drugiej wojnie światowej argument konieczności poprawy warunków higienicz-nych i zdrowothigienicz-nych w historyczhigienicz-nych centrach miast stosowano równie chętnie dla usprawiedliwienia destrukcji oryginalnej tkanki miejskiej, czego przykładem jest m.in. Łódź i działania podejmowane tam w latach 50., 60., i 70. XX wieku104.
Retoryka stosowana przez modernistów przyczyniła się w znacznej mierze do podkreślenia swoistego napięcia czy wręcz konfliktu pomiędzy nowocze-snymi projektami i koncepcjami architektonicznymi a istniejącym w miastach dziedzictwem architektonicznym. Jak podkreśla Miles Glendinning, punktem wspólnym łączącym konserwatorów i modernistów było jednak przeświadcze-nie o koprzeświadcze-nieczności jasnego rozróżprzeświadcze-nienia pomiędzy „starym” a „nowym”, bez wtórnego naśladownictwa i imitowania form dawnych105.
Po drugiej wojnie światowej, choć modernizm w architekturze przeżywał rozkwit, związane z nim koncepcje wywoływały gwałtowne głosy sprzeciwu. Krytyka dotyczyła nie tylko nieudanych projektów architektury socjalnej, lecz również destrukcyjnego wpływu planowania miejskiego na istniejącą architek-toniczną i urbanistyczną tkankę miast106. Coraz wyraźniejsze stawały się opinie podnoszące konieczność zmiany podejścia. Jane Jacobs w słynnej już dzisiaj książce z 1961 roku, zatytułowanej Death and Life of Great American Cities, podkreślała potrzebę ochrony zarówno znaczących obiektów zabytkowych, jak i „zwykłych” budynków, które współtworzą charakter miasta, zaznaczając przy tym, że nie chodzi o ich muzealizację107 (fot. 19–22). W połowie lat 60. XX
wie-102 Jukka Jokilehto, A History of Architectural Conservation, The Contribution of En-glish, French, German and Italian Thought…, s. 352.
103 Kenneth Powell, Architecture Reborn…, s. 9.
104 Aspekty te zostaną poruszone w rozdziale 4.
105 Miles Glendinning, The Conservation Movement…, s. 202.
106 Kenneth Powell określa nieudane projekty, takie jak Pruitt-Igoe w Stanach Zjednoczonych czy Ronana Point w Wielkiej Brytanii, jako symbole upadku „moder-nistycznego snu”. Kenneth Powell, Architecture Reborn…, s. 9.
107 Jane Jacobs, The Death and Life of Great American Cities, Vintage Books, New
ku ważne konstatacje znalazły się również w wypowiedziach Ady Louise Huxta-ble, która wskazywała, że w konserwacji istotne jest poszukiwanie sposobów na zachowanie budynków, które decydują o specyfice miasta oraz pozwala-ją na zachowanie ciągłości i włączanie ich do głównego nurtu życia miejskiego. Jak zaznaczyła, nie jest to zadanie łatwe, a przeciwnie, okazuje się o wiele trud-niejsze niż wyłączenie poszczególnych obiektów z życia miasta i przekształce-nie ich w sztuczi przekształce-nie wyodrębnione i przekształce-niewielkie enklawy108.