Adaptacja do nowej funkcji stanowi istotny element procesów i przemian zachodzących we współczesnym mieście. Generowane przez nią zmiany oraz powstające nowe konteksty wykraczają poza kwestie dotyczące sposobów bu-dowania przez architektów dialogu z budynkiem historycznym. Zmiana funk-cjonalna obiektów ważnych dla miasta i jego mieszkańców prowadzić może do tytułowych transformacji i redefinicji rozumianych w szerszym kontekście – roli i miejsca obiektu zarówno w przestrzeni miejskiej, jak i w odbiorze społecz-nym. Analiza i refleksja dotyczące tego zagadnienia powinny więc uwzględniać nie tylko konwersje związane z ingerencją w materialną substancję architekto-niczną, ale również wpływ na relacje z otoczeniem miejskim oraz nadawanie nowych znaczeń i wartości. Zmiana funkcjonalna może prowadzić do ożywienia i spopularyzowania wśród mieszkańców miejsc, które wcześniej nie pełniły znaczącej roli w przestrzeni miejskiej, czy też do dokonywania wtór-nych podziałów poprzez wprowadzenie zróżnicowawtór-nych funkcji do budyn-ków tworzących pierwotnie spójny zespół. Swoista reinterpretacja dokonuje się również poprzez nową – ujmującą historię przez pryzmat współczesności – opowieść o miejscu.
Wieloaspektowy charakter możliwych transformacji powiązanych z od-powiadającą współczesnym potrzebom zmianą funkcjonalną sprawia, że pełni ona istotną rolę w procesie rewitalizacji. Pozwala na zachowanie obiektów architektonicznych ważnych dla lokalnej społeczności oraz spójności i ciągło-ści historycznej miasta przy jednoczesnym przywróceniu im wartoi ciągło-ści funkcjo-nalnej i ekonomicznej. Ponowne wykorzystanie budynków z przeszłości do współczesnych potrzeb może prowadzić wprost do ożywienia zdegradowanej tkanki architektonicznej1. Szczególne znaczenie procesy te odgrywają w mia-stach postindustrialnych2, w których wraz ze zmianami gospodarczymi i eko-nomicznymi oraz gwałtowną redukcją tradycyjnych gałęzi przemysłu znaczące
1 O czym mowa była w poprzednich rozdziałach.
2 Termin ten na początku lat 70. wprowadzony został do szerokiego obiegu przez Daniela Bella w związku z publikacją jego książki zatytułowanej The Coming of Post--Industrial Society. Daniel Bell, The Coming of PostPost--Industrial Society, Basic Books, New
obszary pozbawione zostały swojego pierwotnego przeznaczenia, szybko ule-gając degradacji. Wprowadzenie do obiektów poprzemysłowych nowej funkcji stanowi ważny impuls zarówno dla regeneracji obszarów miejskich, jak i odbudowy tożsamości oraz poprawy wizerunku miasta. W procesie prowadzącym do zbudowania pozytywnych odniesień i wyelimi-nowania negatywnych konotacji związanych z kryzysem ekonomicznym oraz społecznym znaczącą rolę odgrywa bowiem wykorzystanie lokalnego dzie-dzictwa kulturowego i architektonicznego. Stanowi ono istotną część historii miasta, a jednocześnie jego znaczenie może zostać ponownie zinterpretowane i pokazane w nowych, interesujących dla współczesności kontekstach3.
Ważną rolę odgrywają również kwestie zrównoważonego rozwoju mia-sta. Ochrona obiektów historycznych, w przypadku miast postindustrialnych, w sposób szczególny łączy się z poprawą środowiska, kondycji ekonomicznej oraz jakości życia4. Nie bez wpływu na zmianę podejścia władz miejskich i pla-nistów wobec obszarów postindustrialnych miały również względy praktyczne, m.in. niedobór działek budowlanych czy wyzwania związane z wyburzaniem istniejących obiektów, a z drugiej strony dobry standard dziewiętnastowiecznej architektury przemysłowej5.
3 Por. Aspa Gospodini, Portraying, Classifying and Understanding the Emerging Landscapes in the Post-Industrial City, „Cities” 2006, vol. 23, no. 5, s. 326. Obszernego
przeglądu zagranicznych projektów adaptacji obiektów poprzemysłowych przepro-wadzonych przez znanych i cenionych architektów dokonuje Ewa Węcławowicz--Gyurkovich, Architektura najnowsza w historycznym środowisku miast europejskich,
Politechnika Krakowska, Kraków 2013, s. 17–54. Zob. również: Marek Gawdzik, Prze-obrażenia architektury: adaptacje, modernizacje, rehabilitacje, Wydawnictwo Diecezji
Pelplińskiej „Bernardinum”, Gdańsk 2005.
4 Paul Hardin Kapp, Historic Preservation: the Foundation of SynergiCity, [w:] SynergiCity: Reinventing the Postindustrial City, red. Paul Hardin Kapp, Paul J. Armstrong
(słowo wstępne Richard Florida), University of Illinois Press, Urbana, Chicago–Spring-field 2012, s. 28–29. Interesującą, interdyscyplinarną publikacją poświęconą innowa-cyjnym projektom łączącym regenerację miejsc i obiektów postindustrialnych z dba-łością o środowisko jest Manufactured Sites. Rethinking the Post-Industrial Landscape,
red. Niall Kirkwood, Taylor and Francis, London–New York 2011.
5 Znaczenie aspektów tych podkreślone zostało m.in. w: Paul Hardin Kapp,
Historic Preservation…, s. 29; Philippe Robert, Adaptations. New Uses for Old Buildings,
Éditions du Moniteur, Paris 1989, s. 5. Analizy szerszego zagadnienia przyczyn (w tym społeczno-ekonomicznych, technologicznych, jak i środowiskowych), a także skut-ków zmian, jakim podlegają przestrzenie przemysłu, oraz klasyfikacji terenów i obiek-tów poprzemysłowych przedstawia Krzysztof Gasidło, Problemy przekształceń terenów poprzemysłowych, Wydawnictwo Politechniki Śląskiej, Gliwice 1998; Modelowe prze-kształcenia terenów poprzemysłowych i zdegradowanych, red. Krzysztof Gasidło, Justyna
Rosnące zainteresowanie ochroną dziedzictwa przemysłowego początko-wo skierowane było w znacznej mierze na przeżywające kryzys miasta prze-mysłowe, przede wszystkim w Stanach Zjednoczonych oraz Wielkiej Brytanii, i wzrastającą liczbę wyburzeń pozbawionych funkcji obiektów6. Jak zauważa Nikolas Falk, idea adaptacji dziedzictwa postindustrialnego do nowej funkcji przybyła ze Stanów Zjednoczonych do Wielkiej Brytanii, a stamtąd „wyeks-portowana” została do pozostałych krajów europejskich. Jednym z pierw-szych przykładów, mających później szerokie oddziaływanie również na inne projekty, było przekształcenie w latach 60. XX wieku fabryki czekolady Domenica Ghirardellego w San Francisco w przestrzeń wielofunkcyjną mieszczącą zarówno restauracje, jak i sklepy, biura czy galerie7. Aspekty te wpłynęły także
Gorgoń, Centrum Usług Drukarskich, Katowice 1999; Krzysztof Gasidło, Kierunki przekształceń przestrzeni przemysłu, Wydawnictwo Politechniki Śląskiej, Gliwice 2010.
Restrukturyzacja terenów poprzemysłowych zajmuje również ważne miejsce w pracy naukowej Bolesława Domańskiego. Zob. m.in.: Bolesław Domański, Restrukturyzacja terenów poprzemysłowych w miastach, [w:] Rewitalizacja, rehabilitacja, restrukturyza-cja. Odnowa miast, red. Zygmunt Ziobrowski, Danuta Ptaszycka-Jackowska, Anna
Rębowska, Andrzej Geissler, Instytut Gospodarki Przestrzennej i Komunalnej Oddział w Krakowie, Kraków 2000, s. 107–142. Zob. także: Zbigniew Dressler,
Restrukturyzacja obszarów poprzemysłowych, Agencja Rozwoju Regionu
Krakowskie-go, Kraków 1995; Piotr Lorens, Daniel Załuski, Obszary poprzemysłowe – problemy restrukturyzacji, Biuletyn KPZK PAN, 1996, t. 175, s. 129–144; Daniel Załuski, Rewitalizacja śródmiejskich terenów poprzemysłowych, [w:] Rewitalizacja zdegradowa-nych struktur osadniczych w warunkach zrównoważonego rozwoju, Wydział Architektury,
Politechnika Gdańska, Gdańsk 2000, s. 95–108.
6 Nikolas Falk, New Uses for Old Industrial Buildings, [w:] Industrial Buildings. Conservation and Regeneration, red. Michael Stratton, E. & F.N. Spon, London 2000,
s. 89–102. Por. Kenneth Powell, Architecture Reborn. Converting Old Buildings for New Uses, Rizzoli International Publications, New York 1999, s. 13.
7 Projekt wykonany przez architektów Williama Wurstera, Theodora Bernadiego i Donna Emmonsa zrealizowany został w latach 1964–1968. Por. Neil Cossons, Why Preserve the Industrial Heritage, [w:] Industrial Heritage Re-Tooled. The TICCIH Guide to Industrial Heritage Conservation, red. James Douet, The International Committee for
the Conservation of Industrial Heritage, Carnegie Publishing, Lancaster 2012, s. 12; Benjamin Franger, Adaptive re-use, [w:] ibidem, s. 112. Z kolei późniejszym
interesu-jącym przykładem z terenu Wielkiej Brytanii jest przekształcenie w 1983 r. dawnej olbrzymiej fabryki dywanów Dean Clough w Halifaksie (West Yorkshire) głównie na przestrzenie biurowe, restauracje i sklepy, ale również funkcje kulturalne (galerie, teatr itd.). Zmian funkcjonalnych dokonano po zakupie kompleksu przez prywatnego właściciela Sir Ernesta Halla. Projekt pozostaje ciągle otwarty i ulega pewnym modyfi-kacjom w zależności od aktualnych potrzeb. Aktualnie planowane jest wprowadzenie również funkcji mieszkalnej.
na podjęcie dekadę później dyskusji o wprowadzeniu nowej funkcji do obsza-rów Lowertown w Saint Paul (Minnesota) i Docklands w Londynie8. Skala zjawiska znacząco wzrosła w kolejnych latach, a wprowadzenie nowej funkcji zaczęło być postrzegane często jako jedyny sposób zachowania historycznych budynków i obszarów poprzemysłowych9. Zachodzące zmiany sprowokowały Richarda Floridę do wykorzystania parafrazy słynnego tytułu książki Jane Jacobs The Death and Life of Great American Cities i przekształcenie jej w publikacji poświęconej regeneracji miast postindustrialnych w The Death and Life of Great Industrial Cities10.
Istotne dla zainteresowania ochroną dziedzictwa przemysłowego są rów-nież badania i refleksje podkreślające społeczne wartości dziedzictwa architek-tonicznego oraz wyraźne w drugiej połowie XX wieku rozszerzanie kryteriów zarówno typologicznych, jak i chronologicznych w odniesieniu do obiek-tów wartych ochrony11. Procesy te związane są również ze zmianami
w spo-8 W roku 1974 powołano Lowertown Redevelopment Corporation, której
podstawowym zadaniem było poprawienie kondycji tej części miasta. Budynki przekształcono m.in. w przestrzenie dla artystów i lofty. Nieco później, w 1981 r., powstała London Docklands Development Corporation. Jednak zanim rozpoczęła działalność, na tym portowym obszarze dokonano już wyburzeń części obiektów postindustrialnych. Ze względu na skalę zjawiska w Wielkiej Brytanii podjęto dłu-goterminowe programy finansowania i wspierania projektów regeneracji obszarów postindustrialnych (tzw. brownfields) m.in. w Glasgow, Manchesterze, Brimingham czy Liverpoolu. W 1987 r. ukazała się publikacja prezentująca dobre praktyki zwią-zane z prowadzaniem nowych funkcji do nieużytkowanych obiektów połączone z procesem miejskiej regeneracji. Wskazano w niej m.in. takie projekty, jak Argent Centre w Birmingham czy The Briggait w Glasgow. Zob. Reusing Redundant Buildings: Case Studies of Good Practice in Urban Regeneration – Prepared for the Department of the Environment by URBED (Urban and Economic Development) Ltd., H.M.S.O.,
London 1987.
9 Wyzwania związane z konserwacją, regeneracją i adaptacją budynków postin-dustrialnych do nowej funkcji przedstawione zostały w interesujący sposób w: Industrial Buildings… Projekty regeneracji, w których ważną rolę odgrywa adaptacja do nowej
funkcji, są tak liczne (m.in. w Saint-Étienne, Lyonie, Brimingham, Liver poolu, Bar-celonie, Turynie, Bilbao, Amsterdamie czy Hamburgu), że niemożliwością byłoby wymienienie, a co dopiero omówienie ich wszystkich, a nawet tych najważniejszych.
10 Richard Florida, The Death and Life of Great Industrial Cities, [w:] SynergiCity: Reinventing…, s. vii, viii. Por. Jane Jacobs, The Death and Life of Great American Cities,
Vintage Books, New York 1961.
11 Rozszerzenie dotyczy również obszaru geograficznego. Por. Françoise Choay,
The Invention of the Historic Monument, Cambridge University Press, Cambridge
łecznym postrzeganiu przeszłości, o których pisał Pierre Nora12. Według nie-go przemiany społeczne wynikające z rewolucji przemysłowej doprowadziły do wzrostu znaczenia i roli miejsc pamięci – lieux de mémoire, zewnętrznych znaków, śladów przeszłości. Społeczeństwo europejskie do XIX wieku, z wy-jątkiem przedstawicieli arystokracji, kościoła i państwa, nie czuło potrzeby tworzenia pomników czy monumentów, ponieważ pamięć stanowiła integral-ną część życia, milieux de mémoire (środowisko pamięci)13. Jednocześnie utrata pierwotnej funkcji powoduje powstanie nowych kontekstów i znaczeń. Aleida Assmann, przywołując poglądy Nory, w tym traktowanie przejścia od milieux de mémoire do lieux de mémoire jako „zerwanie, rozbicie kulturowych ram znacze-niowych i kontekstów społecznych”, podkreśla, że utrata kontekstu powoduje swoistą auratyzację reliktów w miejscu upamiętnienia. Proces ten porównuje z estetyzacją przedmiotów codziennego użytku, które po umieszczeniu w mu-zeum i pozbawieniu funkcjonalnego kontekstu i znaczenia „upodabniają się do dzieł sztuki” charakteryzujących się „wolną od funkcji bezkontekstowością”14. Co istotne, jako przykład ilustrujący zagadnienie przywołuje, za Krzysztofem Pomianem, fabrykę. Jak zauważa Pomian, fabryka, która utraciła swoje począt-kowe przemysłowe przeznaczenie, jako relikt przeszłości wywołuje i prowokuje różnorodne oceny, gesty i postawy wobec historii, którą reprezentuje. Postrze-gana może być jako znak postępu i rozwoju lub też symbol wyzysku robotni-ków i walki klas. Przeniesiona w „obieg semiotyczny” staje się materialnym
12 Aspekty te wyraźnie podkreślają m.in. Dyne Byrne, Helen Brayshaw, Tracy Ireland, Social Significance a Discussion Paper, NSW National Parks and Wildlife Service,
Hurstville 2001, s. 64; John R. Gillis, Memory and Identity: the History of a Relationship,
[w:] Commemorations: The Politics of National Identity, red. John R. Gillis, Princeton
University Press, Princeton 1994, s. 6–7.
13 Zob. Pierre Nora, Między pamięcią a historią: les lieux de mémoire, tłum. Paweł
Mościcki, „Tytuł roboczy: archiwum” 2009, nr 2, s. 4–12. Por. Pierre Nora, Jak pisać historię Francji?, [w:] (Kon)teksty pamięci: antologia, red. Kornelia Kończal, Narodowe
Centrum Kultury, Warszawa 2014, s. 15–30. Badania dotyczące „pamięci”, w tym „pamięci zbiorowej” zajmują ważne miejsce we współczesnych rozważaniach teore-tycznych. Jak zauważa Magdalena Saryusz-Wolska, „Pamięć należy do kluczowych pojęć współczesnej nauki”. Według konstatacji Nory aktualnie „Mówimy tak dużo o pamięci, ponieważ tak niewiele jej zostało”. Aspekty te są bardzo interesujące, jednak ich głębsza analiza wykracza poza przyjęte ramy tej książki. Magdalena Saryusz--Wolska, Wprowadzenie, [w:] Pamięć zbiorowa i kulturowa: współczesna perspektywa niemiecka, Universitas, Kraków 2009, s. 7–38; Pierre Nora, Między pamięcią…, s. 4.
14 Aleida Assmann, Między historią a pamięcią. Antologia, red. Magdalena
Saryusz--Wolska, Wydawnictwo Uniwersytetu Warszawskiego, Warszawa 2013, s. 178. Zagad-nienia te poddane zostały analizie w podrozdziale o znaczącym tytule: Zamknięta fabryka: muzeum czy pozostałość?
nośnikiem znaczeń15, artefaktem zinterpretowanym kulturowo. Jednocześnie wprowadzenie odmiennej, przystosowanej do aktualnych potrzeb funkcji spra-wia, że zyskuje ona również nowe, współczesne znaczenie (fot. 48–51).