Odpowiedzią na coraz bardziej złożoną problematykę dotyczącą ochrony za-bytków była wspominana już wcześniej Karta Wenecka z 1964 roku109, która stała się jednym z ważniejszych dokumentów doktrynalnych110. Kontynuując i rozwija-jąc koncepcje zawarte w Karcie Ateńskiej z 1931 roku i definiując pojęcie „zabyt-ku architektury”, podkreślono, że dotyczy ono nie tylko pojedynczego dzieła, lecz również obszaru ważnego ze względu na znajdujące się w nim świadectwa materialne „określonej kultury, rozwoju przestrzennego o istotnym znaczeniu lub wydarzenia historycznego”111. Przy czym, co ważne, uwzględniono nie tylko istotne dzieła sztuki, ale także „skromniejsze” obiekty z przeszłości, któ-re z czasem nabrały znaczenia kulturowego. Konstatacje te potwier-dzone zostały również w późniejszych dokumentach, m.in. w Europejskiej Karcie Dziedzictwa Architektonicznego przyjętej przez Radę Europejską w 1975 roku112. Przede wszystkim jednak rozwinęła je Międzynarodowa Karta Ochrony Miast Historycznych ICOMOS, czyli Karta Waszyngtońska z 1987 roku, która, jak zaznaczono w preambule, pomyślana została jako uzupełnienie Karty
Jane Jacobs, Śmierć i życie wielkich miast Ameryki, Centrum Architektury, tłum. Łukasz
Mojsak, Warszawa 2014.
108 Ada Louise Huxtable, Lively Original Versus Dead Copy, „New York Times”,
1965, maj, s. 4, 13.
109 Por. Karta Wenecka, s. 41.
110 Karta Wenecka była pierwszym z trzynastu dokumentów uchwalonych
w trak-cie II Międzynarodowego Kongresu Architektów i Techników Zabytków, który odbył się w Wenecji w maju 1964 r. Stanowi ona ważny punkt odniesienia dla dyskusji do-tyczących konserwacji i ochrony zabytków, choć niekiedy jest również krytykowana za nadmierny dogmatyzm i bardziej dawanie gotowych odpowiedzi niż pobudzanie do dyskusji i poszukiwań. Andrzej Tomaszewski, Ku nowej filozofii…, s. 123–133. Por.
Françoise Choay, La Conférence d’Athènes: sur la conservation artistique et historique des monuments (1931), Éditions de l’Imprimeur, Paris 2002.
111 Karta Wenecka, art. 1.
Weneckiej. Za jej podstawowe zadanie uznano wówczas określenie zasad, celów oraz sposobów działania pozwalających na zachowanie charakteru miast zabyt-kowych, a także „zachowanie w całości dóbr nawet skromnych, które stanowią dziedzictwo ludzkości”113. Przy czym, jak podkreślono już w pierwszym zda-niu dokumentu, wszystkie miasta są historyczne, bowiem „są materialnym od-zwierciedleniem zróżnicowania społeczeństw w toku ich dziejów”114. W Karcie Waszyngtońskiej zwrócono także uwagę na konieczność objęcia ochroną zarówno materialnych, jak i duchowych elementów odzwierciedlają-cych zabytkowy charakter miasta115.
Jednocześnie, powołując się na rekomendacje UNESCO zawarte w Zale-ceniach dotyczących ochrony zespołów zabytkowych i tradycyjnych i ich roli w ży-ciu współczesnym (Rekomendacja Warszawska) z 1976 roku, potwierdzono, że ochrona miast historycznych oznacza podjęcie działań nie tylko związanych z ich zabezpieczeniem, konserwacją oraz restauracją, ale także z zapewnieniem „harmonijnego rozwoju i adaptacji do życia współczesnego”116. Ważne miejsce w dokumencie tym zajęło znaczenie aspektu społecznego, podkreślono bo-wiem, że zachowanie dziedzictwa architektonicznego sprzyja „harmonii życia jednostek i społeczności”117, a jednocześnie zaangażowanie mieszkańców jest warunkiem koniecznym dla przeprowadzenia skutecznej ochrony miast i ich dzielnic.
Od lat 70. XX wieku ochronę dziedzictwa architektonicznego zaczęto wyraźnie postrzegać nie tylko jako działanie skupione na pojedynczych obiek-tach i czynnościach z przeszłości, lecz jako bardzo ważny aspekt w planowaniu przestrzennym miast. W Deklaracji Amsterdamskiej z 1975 roku stwierdzono wręcz, że „ochrona dziedzictwa architektonicznego winna być traktowana nie jako problem marginesowy, ale jako podstawowy cel planowania miast i zago-spodarowania przestrzennego terenu”118. Tym samym dziedzictwo potrakto-wano już nie jako przeszkodę, lecz ważny element we współczesnym rozwoju miasta, który musi zostać uwzględniony w prowadzonej przez władze lokalne polityce miejskiej. Ponadto, jak zaznaczono w dokumencie, poszanowanie dla estetycznych i kulturalnych wartości zespołów zabytkowych wymaga opraco-wania odrębnych zadań oraz reguł zagospodaroopraco-wania, opartych na koordynacji
113 Karta Waszyngtońska, Preambuła i definicje.
114 Ibidem.
115 Karta Waszyngtońska, pkt. 1.
116 Karta Waszyngtońska, Preambuła i definicje.
117 Ibidem.
118 Deklaracja Amsterdamska, pkt. d. Postulaty te znalazły się też w Rekomendacji Warszawskiej z 1976 r. Zachowały one swoją aktualność do dziś i nadal są silnie
zasad planowania i ochrony. W tak rozumianej konserwacji zintegrowanej waż-ną rolę odgrywa łączenie zagadnień dotyczących dziedzictwa architektonicz-nego z problematyką życia społeczarchitektonicz-nego. Przy czym pośród wartości mogących pozytywnie wpłynąć na rozwiązywanie problemów społecznych wyróżniono wartości kulturowe i użytkowe obiektu. Jako dobry sposób na zapobieganie de-gradacji „starych budynków” i wyludnianiu się podupadających gospodarczo dzielnic zaproponowano wprowadzanie nowych funkcji, które odpowiadałyby współczesnym potrzebom, a jednocześnie z szacunkiem odnosiły się do cha-rakteru istniejącej zabudowy119.
Wyjście poza myślenie o ochronie pojedynczego dzieła oraz podkreślenie wartości i znaczenia dziedzictwa architektonicznego, w tym również dziedzic-twa z epok najnowszych, dla danej kultury miejskiej i jej społeczności przy-czyniły się do znacznego rozszerzenia zakresu ochrony, która z czasem objęła również historyczne zespoły fabryczne120. Proces ten doprowadził także do sformułowania poglądów mówiących o konieczności ponownego zdefiniowa-nia dziedzictwa architektonicznego oraz wytyczezdefiniowa-nia i rewizji zadań stojących przed jego konserwacją121.
119 Deklaracja Amsterdamska, rozdział Ochrona dziedzictwa architektonicznego jed-nym z głównych zadań planowania miast i zagospodarowania przestrzennego kraju.
120 Pluralistyczna interpretacja i znaczenie wartości, a także rozszerzanie znacze-nia pojęcia „zabytek” wyraźnie widoczne jest już na poziomie nomenklatury stosowa-nej w dokumentach dotyczących ochrony, w których pojęcie to, dominujące jeszcze w Karcie Ateńskiej z 1931 r. oraz Karcie Weneckiej z 1964 r., jak również Rekomendacji Warszawskiej z 1976 r., zastępowane jest znacznie szerszym pojęciem „dziedzictwa”.
Zob. m.in. Konwencja UNESCO w sprawie ochrony światowego dziedzictwa kulturalnego i naturalnego, przyjęta w Paryżu dnia 16 listopada 1972 r., Dz.U. z 1976 r. Nr 32, poz. 190
(w Polsce Konwencja weszła w życie 29 września 1976 r., zob. Dz.U. z 1976 r. Nr 32,
poz. 191); Deklaracja Amsterdamska; Konwencja o ochronie dziedzictwa architektonicz-nego Europy z 1985 r.; Europejska Konwencja o ochronie dziedzictwa archeologiczarchitektonicz-nego, sporządzona w La Valetta dnia 16 stycznia 1992 r. (Dz.U. z dnia 9 października 1996 r.
Nr 120, poz. 564); Charter on the Built Vernacular Heritage, ICOMOS 12th General As-sembly, Mexico, październik 1999, dostępna na stronie Narodowego Instytutu Dzie-dzictwa: https://www.nid.pl/upload/iblock/1c8/1c891d23650d659c0911237a-218e2cf5.pdf (dostęp: 8.12.2018), tłum. polskie: Karta Ochrony Dziedzictwa Archi-tektury Wernakularnej, [w:] Vademecum konserwatora zabytków…, s. 115–118 (dalej: Karta ochrony dziedzictwa architektury wernakularnej); Konwencja o ochronie niema-terialnego dziedzictwa kulturowego, Paryż 2003; Konwencja z Faro; Wspólne Wytyczne TICCIH w zakresie konserwacji obiektów, konstrukcji, obszarów i krajobrazów dziedzic-twa przemysłowego (Zasady Dublińskie), XVII Zgromadzenie Generalne ICOMOS,
Paryż, 28 listopada 2011 r., [w:] Vademecum konserwatora zabytków…, s. 191–194.
Przedstawiony w latach 70. XX wieku postulat włączania dziedzic-twa architektonicznego (zespołów i ich otoczenia) w funkcjonowanie współczesnego społeczeństwa122 łączył się z akcentowaniem złożonych wartości społecznych dziedzictwa. Aspekt ten zajął ważne miejsce już we wspo-mnianej wcześniejszej Europejskiej Karcie Dziedzictwa Architektonicznego z 1975 roku. W Karcie tej podkreślono, że poprzez dziedzictwo architektoniczne wy-rażona zostaje historia będąca istotną częścią pamięci zbiorowej i budująca ważną społecznie świadomość kontynuacji. Jego zadaniem jest również pomoc w zrozumieniu roli, jaką przeszłość odgrywa we współczesnym życiu123. Zwró-cono także uwagę na zróżnicowane z jednej strony interpretacje, a z drugiej inspiracje, jakie kolejne generacje wiążą z przeszłością i dziedzictwem archi-tektonicznym. Jako najważniejsze wartości dziedzictwa wymieniono wartości duchowe, kulturowe, społeczne oraz wyraźnie podkreślono znaczenie warto-ści ekonomicznej124.