Rozważania na temat rozumienia i definiowania zabytku prowadzone na przełomie XIX i XX wieku zajęły wyjątkowe miejsce w dyskusjach toczących się w krajach niemieckojęzycznych. Szczególnie ważnym głosem w debacie stała się praca Aloisa Riegla Die Moderne Denkmalkultus, opublikowana po raz pierwszy w 1903 roku67. Opracowana przez austriackiego teoretyka koncepcja odegrała ważna rolę w ugruntowaniu statusu historii sztuki jako dyscypliny na-ukowej. Jednocześnie jego konstatacje pozwoliły na sformułowanie teoretycz-nych podstaw rozumienia zabytku, a w konsekwencji i jego ochrony68.
63 Karta Wenecka, art. 3.
64 Ibidem, art. 12.
65 Camillo Boito, Questioni pratiche di belle arti… Por. Alfredo Barbacci, Konserwacja zabytków…, s. 228.
66 Randall Mason, Assessing Values in Conservation Planning: Methodological Issues and Choices, [w:] Assessing the Values of Cultural Heritage. Research Report, red. Marta
de la Torre, The Getty Conservation Institute, Los Angeles 2002, s. 19.
67 Alois Riegl (1858–1905) był współtwórcą tzw. wiedeńskiej szkoły historii sztuki, od 1900 r. pełnił również funkcję konserwatora generalnego. Tekst Die Moderne Denkmal-kultus: Sein Wesen und seine Entstehung początkowo miał stanowić dodatek do
oficjal-nego raportu dotyczącego prawnych uwarunkowań konserwacji w Austrii. Por. Miles Glendinning, The Conservation Movement…, s. 141. Polskie tłumaczenie całego tekstu
Aloisa Riegla opublikowane zostało dopiero w 2012: Alois Riegl, Nowoczesny kult zabyt-ków… Wcześniej fragmenty publikowane były w opracowaniu Ksawerego Piwockiego:
Ksawery Piwocki, Pierwsza nowoczesna teoria sztuki. Poglądy Aloisa Riegla, Warszawa 1970.
68 Na znaczenie teorii Aloisa Riegla, również dla późniejszych dążeń do sformuło-wania kryteriów wartościosformuło-wania i oceny zabytków, uwagę zwracają m.in.:
Adam Mi-Alois Riegl wyodrębnił i zdefiniował zróżnicowane wartości zabytków, sta-wiając zarazem istotne pytania o ich charakter, status danej wartości jako obiek-tywnej, przynależnej zabytkowi lub subiekobiek-tywnej, związanej z jej doświadcza-niem i oddziaływadoświadcza-niem69. Poszukując obiektywnych wartości decydujących o zabytkowym charakterze przedmiotu wskazywał równocześnie na znaczenie współczesnej recepcji i postrzegania jego wartości70. Poddawał analizie rozu-mienie i zakres pojęcia „zabytki historyczne” i podkreślał, że obiekty te two-rzone były przede wszystkim ze względów praktycznych czy duchowych i za-spakajać miały określone doraźne potrzeby, więc sens „i znaczenie zabytku nie przysługują dziełom jako takim siłą ich pierwotnego przeznaczenia, ale ów sens i znaczenie podkładamy pod nie sami, nowocześni odbiorcy”71. Riegl podjął
łobędzki, Klasyfikacja zabytków – niektóre aspekty wartościowania, [w:] O warto-ści dzieła sztuki. Materiały II seminarium metodologicznego SHS, Radziejowice 19– 21 maja 1966, Desa, Warszawa 1968, s. 106; Bogusław Szmygin, Teoria zabytku Aloisa Riegla, „Ochrona Zabytków” 2003, nr 3/4, s. 148; Andrzej Tomaszewski, Od sacrum do profanum, od genius loci do miejsca znaczącego dla kultury, [w:] Współcze-sne problemy teorii konserwatorskiej w Polsce, red. Bogusław Szmygin,
Międzynarodo-wa Rada Ochrony Zabytków ICOMOS, Politechnika Lubelska, WarszaMiędzynarodo-wa–Lublin 2008, s. 170. Wpływ teorii Aloi sa Riegla na sposób definiowania zabytku na gruncie polskiej teorii konserwacji, jak też problemy związane z jej interpretacją wskazane zostały w: Jerzy Frycz, Restauracja i konserwacja zabytków architektury…, s. 212;
oraz poddane szerszej analizie w: Janusz Krawczyk, Teoria Aloisa Riegla i jej polska recepcja a problemy konserwatorstwa współczesnego, [w:] Współczesne problemy teorii konserwatorskiej…, s. 63–74.
69 Wyróżnił on wartości upamiętniające, takie jak wartość pomnikowa, historycz-na oraz starożytnicza. Jako „wartości współcześnie doniosłe” (Gegenwartswert) wska-zywał natomiast użytkową, artystyczną oraz względną wartość artystyczną, a także wartość nowości. Alois Riegl, Nowoczesny kult zabytków…, s. 31–89.
70 Bogusław Szmygin wskazuje, że koncepcja Aloisa Riegla miała zarówno charakter przedmiotowy, jak i podmiotowy. Zob. Bogusław Szmygin, Teoria zabytku…, s. 151.
71 Alois Riegl, Nowoczesny kult zabytków…, s. 37. Zabytki historyczne według
koncepcji Aloisa Riegla, w odróżnieniu do zabytków czy też pomników zamierzonych, dopiero przez odbiorców uznane zostają za istotne dla zachowania pamięci o czasach minionych. Jednocześnie warto podkreślić, że Riegl uogólniał pojęcie „zabytku”, dlatego według niego „pomniki planowane”, jako pojęcie węższe, zawierają się w klasie „nie-planowanych zabytków historycznych”. Wyróżniał on również trzecią, najszerszą klasę zabytków, czyli zabytki starożytnicze, do których zaliczał „każde dzieło ludzkiej ręki, bez względu na jego pierwotne znaczenie i przeznaczenie, jeśli tylko w dostatecznej mierze ujawnia zewnętrznie, apelując do zmysłów, że do chwili obecnej istniało już przez odpowiednio długi czas i – «przetrwało»”. Wraz z rozszerzaniem pojęcia „zabyt-ku” powiększył się również obszar, w którym obecna jest wartość upamiętniająca. Zob. Alois Riegl, Nowoczesny kult zabytków…, s. 39.
otwartą dyskusję na temat wartości dotyczących zabytków, uwzględniając rów-nież te, które mają znaczenie dla „teraźniejszości”, „człowieka ery nowoczesnej” i stanowią podstawę „nowoczesnego kultu zabytków”72. Dokonując analizy wartości współcześnie doniosłych73, takich jak wartość użytkowa czy też war-tość nowości, Riegl zwracał uwagę na powstające napięcie i nieunikniony konflikt pomiędzy nimi a wartością starożytniczą74. Spór ten, jak konstatował, ma charakter kluczowy dla toczących się pod koniec XIX wieku dyskusji na te-mat sposobu traktowania zabytków75. Jednocześnie dowodził, że niewskazane czy też wręcz niemożliwe jest całkowite odrzucenie wartości współczesnych. Jako przykład podawał m.in. budowle, „na które przywykliśmy natrafiać jako w pełni użytkowane przez ludzi”, które pozbawione funkcji sprawiają, że ich „widok niepokojąco nas uderza, ponieważ już nie znajdują tak dobrze nam znanego zastosowania, przez co sprawiają wrażenie wywołanego przemocą zniszczenia, nieznośnego dla kultu wartości starożytniczej”76. Riegl wskazuje konieczność pewnego kompromisu, bo choć z jednej strony odbiór wartości starożytniczych w najpełniejszy sposób możliwy jest w przypadku dzieł nie-zdatnych do użytku (np. ruin zamku), jako że nie zostają one zakłócone przez wartość użytkową77, to jednocześnie „kult wartości starożytniczej musi być otwarty na […] wymogi co do wartości nowości, choćby z tego powodu, że musi działać na rzecz zachowania użytkowej wartości zabytków, także dykto-wanej przez tę wartość”78.
Znaczące miejsce Alois Riegl poświęcił również analizie wartości artystycz-nej. W przeciwieństwie do Johna Ruskina nie przyznawał jej ponadczasowego charakteru ani wartości79. Konstatował przy tym, że dominujące od czasów
rene-72 Ibidem, s. 65–88.
73 W polskim przekładzie Nowoczesnego kultu zabytków… z 2012 r. podjęto
decyzję o przetłumaczeniu stosowanego przez Riegla terminu Gegenwartswerte właśnie
jako „wartości współcześnie doniosłe”, a nie „wartości współczesne”.
74 Brzmienie użytych pojęć odpowiada tłumaczeniu zastosowanemu w: Alois Riegl, Nowoczesny kult zabytków…, s. 31–89. Natomiast Jerzy Frycz proponuje
tłu-maczenie używanego przez Riegla słowa Alterswert, nie jako „wartość starożytniczą”,
lecz „wartość dawności”. Jerzy Frycz, Restauracja i konserwacja zabytków architek-tury…, s. 212. Takie tłumaczenie proponuje również Janusz Krawczyk, wskazując
konsekwentnie, że Altersdenkmale należy rozumieć jako „pomniki dawności”, co jego
zdaniem bliższe byłoby myśli zawartej w teorii Aloisa Riegla. Janusz Krawczyk, Teoria Aloisa Riegla…, s. 67.
75 Alois Riegl, Nowoczesny kult zabytków. Jego istota i jego powstanie…, s. 73.
76 Ibidem, s. 68.
77 Ibidem, s. 69–70.
78 Ibidem, s. 82.
sansu aż po wiek XIX przekonanie o istnieniu niepowtarzalnego kanonu w sztu-ce, obiektywnego ideału, „do którego dążą wysiłki wszystkich artystów”80, zostało ostatecznie zakwestionowane na początku XX wieku. Co prawda już wiek XIX porzucił przeświadczenie o sztuce antyku jako ucieleśnieniu ideału i przywrócił wagę oraz znaczenie również innym stylom, jednak, jak podkreślał Riegl, do-piero „u progu XX stulecia można było się posunąć do tego, aby z idei rozwoju historycznego wyciągnąć konieczny wniosek i całą przeszłą twórczość artystycz-ną uchwycić w relacji do nas samych jako coś, co bezpowrotnie minęło – stąd w żaden sposób nie może wystąpić w postaci miarodajnego kanonu”81. Według austriackiego teoretyka dawne dzieła sztuki są cenione, ponieważ niektóre z nich „jeśli nawet nigdy w całości, to przecież w pewnych fragmentach odpowiadają nowoczesnej woli twórczej”82. Podejście to miało daleko idące konsekwencje, bo-wiem Riegl wskazywał, że skoro nie można mówić o obiektywnej estetyce i skoro „nie istnieje żadna wieczna wartość estetyczna, a tylko po prostu wartość relatyw-na”, to jako taka musi ona „zostać odcięta od pojęcia «zabytku»”83.
Zawarte w rozważaniach Aloisa Riegla konstatacje znajdują rezonans również we współczesnym dyskursie dotyczącym rozumienia i definiowania dziedzictwa architektonicznego, w tym potrzeby ochrony obiektów nieposia-dających znaczącej wartości artystycznej, lecz ważnych dla danej społeczności ze względu na związane z nimi wartości niematerialne84. Szczególne znaczenie ma tu wyróżniona przez Riegla i wspomniana już „niezamierzona wartość upa-miętniająca”, nadawana obiektom z przeszłości uznanym przez odbiorców za ważne dla zachowania pamięci o czasach minionych. Tym samym podkreślone zostaje ich społeczne i wspólnotowe znaczenie, a także subiektywny, uwarun-kowany również kulturowo charakter dokonywanych wyborów85.
80 Alois Riegl, Nowoczesny kult zabytków…, s. 34.
81 Ibidem, s. 35.
82 Ibidem.
83 Ibidem, s. 34–35.
84 Na kluczowe znaczenie wartości niematerialnej (wartości upamiętniającej) w koncepcji Aloisa Riegla uwagę zwraca Andrzej Tomaszewski, Od sacrum do profa-num…, s. 170. Wpływ koncepcji Aloisa Riegla na współczesne poszerzanie kręgu
war-tych ochrony obiektów z przeszłości podkreśla również: Bogusław Szmygin, Teoria za-bytku…, s. 151. Autor ten przywołuje m.in. pogląd Adama Miłobędzkiego, że aktualnie
zachodzący proces poszerzania pojęcia „zabytku”, jest konsekwencją wprowadzania idei Aloisa Riegla. Por. Adam Miłobędzki, Zabytki, polityka, kultura i architektura, [w:] Twór-czość i konserwatorstwo w architekturze, red. Edmund Małachowicz, Ośrodek Ochrony
Zabytkowego Krajobrazu. Narodowa Instytucja Kultury, Warszawa 1996, s. 20.
85 Proces zmian w definiowaniu pojęcia „zabytku” „od zamierzonej wartości za-bytkowej, poprzez wartość historyczną ku wartości starożytniczej” Alois Riegl łączył
Jednocześnie Alois Riegl, tworząc złożoną systematykę wartości, opisując ich wzajemne relacje i powiązania, jak również konflikty oraz napięcia, pokazał złożony i wieloaspektowy charakter zagadnienia wykraczający poza system war-tości obiektywnych. Problematyka ta jest niezwykle istotna i aktualna również współcześnie, także w kontekście dyskusji na temat zachowania autentyczności podlegających ochronie obiektów z przeszłości. Stanowi ona również nieodłącz-ny element towarzyszący dyskusjom związanieodłącz-nym z adaptacją dziedzictwa architek-tonicznego do nowej funkcji. Porządkując i systematyzując typologię dotyczącą kwestii „wartości” zabytków kluczowych dla aktualnie podejmowanych działań konserwatorskich, Randall Mason wskazuje jako punkt początkowy właśnie defi-nicje i rozróżnienia dokonane przez Aloisa Riegla86. Bie Plevoets i Koenraad Van Cleempoel zwracają jednocześnie uwagę na istotny wpływ idei zarówno Camilla Boita, jak i Aloisa Riegla na późniejsze rozważania Sherbana Cantacuzina oraz Radolfa Machada, których badania prowadzone w latach 70. XX wieku odegrały ważną rolę w rozwoju współczesnego podejścia do adaptacji do nowej funkcji87.