W dyskusjach teoretycznych ostatnich dekad XX wieku, a także począt-ku wiepocząt-ku XXI, bardzo istotne miejsce zajęła refleksja dotycząca wartości nie-materialnych dziedzictwa architektonicznego. Ważnym dokumentem stała się Karta z Burra z 1979 roku125. Jako główny cel konserwacji wskazano w niej
122 Por. Rekomendacja Warszawska z 1976, pkt. 2.
123 European Charter of the Architectural Heritage z 1975, pkt. 1, 2.
124 Ibidem, pkt. 3.
125 Karta z Burra, choć uchwalona została przez australijski Komitet ICOMOS,
to jednak przyjęte w niej założenia mają szersze, międzynarodowe oddziaływanie. Zob. również: Karta z Burra z 1999 r. Kluczowym dokumentem dotyczącym
warto-ści niematerialnych jest sformułowana później Konwencja o ochronie niematerialnego dziedzictwa kulturowego, Paryż 2003. Natomiast w deklaracji sformułowanej w 2008 r.
w Quebecu w celu zapewnienia ochrony zarówno wartości materialnych, jak i nie-materialnych podjęto próbę sformułowania zasad i rekomendacji opartych na zacho-waniu genius loci. Uznano bowiem, że pojęcie to ma odpowiadający współczesności
dynamiczny charakter, a przy tym łączy w sobie aspekt fizyczny (związany z substan-cją materialną) i duchowy (nadający danemu miejscu znaczenie, wartość, ale także tajemniczość i emocje). Québec Declaration on the Preservation of the Spirit of Place, 16th
General Assembly of ICOMOS, Québec, 4 października 2008, dostępna na stronie UNESCO: http://whc.unesco.org/uploads/activities/documents/activity-646-2. pdf, (dalej: Deklaracja w sprawie zachowania genius loci) Tłum. polskie: Deklaracja w sprawie zachowania genius loci (ducha miejsca), [w:] Vademecum konserwatora zabyt-ków…, s. 179–182.
zachowanie kulturowego znaczenia miejsca126. Przy czym jako „kul-turowe znaczenie” określono wartość historyczną, estetyczną, naukową oraz społeczną127 lub duchową istotną tak dla minionych, jak aktualnych i przyszłych pokoleń. Jednocześnie podkreślono, że wartości te nie mają charakteru uniwer-salnego, absolutnego, bowiem wartość miejsca bywa odmienna dla różnych grup i poszczególnych osób, co więcej, znaczenie kulturowe może ulegać zmianie w wy-niku ciągłego konstytuowania historii miejsca128. Stawiając w centrum refleksji „znaczenie” rozumiane jako „to, co dane miejsce oznacza, na co wskazuje, co przy-wołuje i co wyraża”, podkreślono wagę wartości niematerialnych129. Konserwacja powinna więc dotyczyć nie tylko substancji materialnej i sposobów użytkowania, lecz także znaczeń (m.in. symbolicznych i związanych ze wspomnieniami) oraz powiązań rozumianych jako relacje (społeczne, duchowe, kulturowe) pomiędzy ludźmi i miejscem130. Podejście do konserwacji i ochrony dziedzictwa stawiają-ce w stawiają-centrum refleksji i podejmowanych działań wartości (values-based approach, w odróżnieniu od dotychczas dominującego material-based approach) rozwinięte zostało w kolejnych wersjach Karty z roku 1999 oraz 2013131. Natomiast zagadnie-nie wartości zagadnie-niematerialnych zyskało odrębny status w Konwencji w sprawie ochro-ny niematerialnego dziedzictwa kulturowego przyjętej przez UNESCO w 2003132.
126 Karta z Burra z 1979 r., art. 2.2. Kulturowe znaczenie miejsca potraktowano
jako synonim „wartości dziedzictwa kulturowego”. Pod pojęciem „miejsca” wskaza-no „teren, obszar, grunt, krajobraz, budynek lub inny obiekt, grupę budynków lub innych obiektów”, a także „części składowe, zawartość, przestrzenie i widoki”. Karta z Burra z 1979 r., art. 1.1., 1.2.
127 W art. 1 Konwencji o ochronie dziedzictwa architektonicznego Europy z 1985 r.,
definiując określenie „dziedzictwo architektoniczne”, również wskazano przede wszystkim na jego wartości historyczne, naukowe, artystyczne oraz społeczne, akcen-tując jednocześnie wagę wartości archeologicznych oraz technicznych.
128 Karta z Burra z 1979 r., art. 1.2.
129 Ibidem, art. 1.16.
130 Ibidem, art. 3.1, 1.15, 1.16.
131 Karta z Burra z 1999 r. oraz Karta z Burra z 2013 r.
132 Pod tym pojęciem zdefiniowano ważne dla tożsamości i ciągłości określonej społeczności tradycje i przekazy ustne, sztuki widowiskowe, zwyczaje, rytuały i obrzę-dy, wiedzę i praktyki, a także umiejętności związane z tradycyjnym rzemiosłem, a więc dziedzictwo niezwiązane z formą materialną. Konwencja przyjęta została na 32 sesji
Konferencji Generalnej UNESCO w październiku 2003 r. Zob. Konwencja o ochronie niematerialnego dziedzictwa kulturowego, Paryż 2003. Wcześniejszym dokumentem
normatywnym regulującym te kwestie były rekomendacje UNESCO:
Recommenda-tion on the Safeguarding of TradiRecommenda-tional Culture and Folklore, UNESCO, 15 listopada
1989, http://portal.unesco.org/en/ev.php-URL_ID=13141&URL_DO=DO_TO-PIC&URL_SEC TION=201.html (dostęp: 8.12.2018).
Mahdi Hodjat, analizując kwestie ochrony i konserwacji, zwraca uwagę, że od zarania dziejów człowiekowi towarzyszyła potrzeba ochrony nie tylko material-nych artefaktów, lecz również wartości metafizyczmaterial-nych. Dzieła sztuki, poema-ty, baśnie tworzono po to, by utrwalić i zachować idee, uczucia, koncepcje czy wartości. Hodjat proponuje spojrzeć na dzieła sztuki również jako na mądre zastosowanie metody ochrony i sposób przekazywania wartości pomiędzy kolejnymi generacjami, czyli ich „zachowania dla przyszłych pokoleń”.
Podtrzymywanie fizycznego życia obiektu powinno więc służyć zachowa-niu pierwotnej, oryginalnej idei. Postać, jaką przyjmuje ona w dziele, w mate-rialnej formie zewnętrznej, uwarunkowana jest zarówno przez zróżnicowany sposób postrzegania (odmienny w różnych okresach historycznych, obszarach geograficznych, kulturowych), jak i środowisko oraz dostępne materiały133.
Konstatacje na temat rozumienia i definiowania wartości dziedzictwa architektonicznego stanowią punkt wyjścia dla określenia celów, zadań i za-kresu ochrony oraz konserwacji134. Podkreślanie społecznego znaczenia
dzie-133 Mahdi Hodjat, Conservation of Conservation Methods, [w:] Conserving the Au-thentic: Essays in Honour of Jukka Jokilehto, red. Nicholas Stanley-Price, Joseph King,
ICCROM, Rome 2009, s. 117–123.
134 Obok inwentaryzacji oraz kompleksowych badań zabytku (dotyczących m.in. historii obiektu, jego układu funkcjonalno-przestrzennego, formy, materiału, struktu-ry oraz techniki wykonania czy stanu zachowania) analiza wartościująca stanowi waż-ny element wniosków i wytyczważ-nych konserwatorskich. Przez dziesięciolecia oparta była przede wszystkim na systemie wartości opracowanym na początku XX w. przez Aloisa Riegla i zmodyfikowanych przez Waltera Frodla. Walter Frodl, Pojęcie i kryteria wartościowania zabytków: ich oddziaływanie na praktykę konserwatorską, tłum. Marian
Arszyński, Ministerstwo Kultury i Sztuki. Zarząd Muzeów i Ochrony Zabytków, War-szawa 1966. Pomimo wyraźnie widocznego już od przełomu lat 70. i 80. większego zróżnicowania typologii wartościowania dziedzictwa, na gruncie polskim jeszcze na początku XXI w. Jan Tajchman postulował konieczność posługiwania się metodą Fro-dla (opartą na wartości historycznej, artystycznej oraz użytkowej) do momentu, aż nowe pojęcia i kryteria nie zyskają ogólnej akceptacji i nie zostaną powszechnie przy-jęte. Jan Tajchman, Podstawowe zagadnienia metody konserwacji i restauracji dziedzictwa architektonicznego w zakresie zabytkowych budowli, [w:] Współczesne problemy teorii kon-serwatorskiej…, s. 155–168. Jednocześnie jednak kwestie dotyczące zagadnień
warto-ściowania dziedzictwa architektonicznego ujętego w kontekście problemów i wyzwań współczesnej konserwacji są przedmiotem licznych publikacji i dyskusji, w tym wyda-wanych pod auspicjami Polskiego Komitetu Narodowego ICOMOS monografii pod red. Bogusława Szmygina, m.in.: Ochrona wartości w procesie adaptacji zabytków, red.
Bogusław Szmygin, Politechnika Lubelska, Warszawa 2015; Wartościowanie w ochronie i konserwacji zabytków, red. Bogusław Szmygin, Polski Komitet Narodowy ICOMOS,
dzictwa oraz wartości niematerialnych przeniosło nacisk z uniwersalnych wartości przynależnych obiektowi, które mogą zostać ujawnione w wyniku prawidłowego procesu dochodzenia prowadzonego przez wąską grupę eksper-tów, na wartości ważne z punktu widzenia rozwoju i jakości życia człowieka135, w tym wartości emocjonalne związane z postrzeganiem dziedzictwa jako sym-bolu kulturowej tożsamości i ciągłości. Tym samym następuje przejście od podejścia tradycyjnego, pojmującego wartości jako stałe i niezmienne, które są nieodłączne dla danego obiektu, w stronę wartości, które powstają w wyniku interakcji pomiędzy obiektem a związanym z nim kontekstem historycznym, społecznym czy przestrzennym. Jak podkreśla Randall Mason, podejście takie wymaga zasadniczej modyfikacji sposobu myślenia i szerszego spojrzenia na zagadnienie uwzględniającego nie tylko założenie, że wartości wydobywane
Politechnika Lubelska, Fundacja Politechniki Lubelskiej, Warszawa–Lublin 2012;
Klasyfikacja i kategoryzacja w systemie ochrony zabytków, red. Bogusław Szmygin,
Mu-zeum Łazienki Królewskie w Warszawie, Politechnika Lubelska, Polski Komitet Naro-dowy ICOMOS, Warszawa 2016; zob. także: Krystyna Pawłowska, O wartości zabyt-ków, [w:] Ochrona dziedzictwa kulturowego. Zarządzanie i partycypacja społeczna, red.
Krystyna Pawłowska, Magdalena Swaryczewska, Wydawnictwo UJ, Kraków 2002; Tadeusz M. Witwicki, Kryteria oceny wartości zabytkowej obiektów architektury jako podstawa wpisu do rejestru zabytków, „Ochrona Zabytków” 2007, nr 1, s. 77–98; Jakub
Lewicki, Między waloryzacją a klasyfikacją czyli o skutecznej ochronie zabytków w Polsce,
[w:] System ochrony zabytków w Polsce – analiza, diagnoza, propozycje, red. Bogusław
Szmygin, Polski Komitet Naukowy ICOMOS, Biuro Stołecznego Konserwatora Za-bytków, Politechnika Lubelska, Lublin–Warszawa 2011, s. 171–182; Janusz Krawczyk,
Dialog z tradycją w konserwatorstwie – koncepcja zabytkoznawczej analizy wartościującej,
„Acta Universitatis Nicolai Copernici. Zabytkoznawstwo i Konserwatorstwo” 2013, t. XLIV, s. 507–529. Do ważnych opracowań międzynarodowych na temat wartościo-wania dziedzictwa należą: Values and Criteria in Heritage Conservation: Proceedings of the International Conference of ICOMOS, ICCROM and Fondazione Romualdo Del Bian-co: Florence, March 2nd-4th 2007, red. Andrzej Tomaszewski, Edizioni Polistampa,
Firenze 2008; William D. Lipe, Value and Meaning in Cultural Resources, [w:] Appro-aches to the Archaeological Heritage, red. Henry Cleere, Cambridge University Press,
New York 1984, s. 1–11; Bruno S. Frey, The Evaluation of Cultural Heritage: Some Criti-cal Issues, [w:] Economic Perspectives on Cultural Heritage, red. Michael Hutter, Ilde
Rizzo, Palgrave Macmillan, London 1997, s. 31–49; Randall Mason, Assessing Values in Conservation Planning…, s. 5–30; Values and Heritage Conservation. Research Report,
red. Erica Avrami, Randall Mason, Marta de la Torre, The Getty Conservation Insti-tute, Los Angeles 2000; Valuing Cultural Heritage. Applying Environmental Valuation Techniques to Historic Buildings, Monuments and Artifact, red. Ståle Navrud, Richard
C. Ready, Edward Elgar Publishing, Cheltenham–Northampton 2002.
i określane są przez specjalistów na podstawie analizy obiektu jako dzieła sztuki lub dokumentu z przeszłości, ale też objęcie analizą czynników takich jak zmia-ny kulturowe, społeczne i ekonomiczne136. Przy czym ważne staje się każdo-razowe uwzględnienie kontekstu kulturowego dla budynku historycznego137. Sir Bernard Feilden podaje obrazowy i prosty przykład małego drewnianego domu z późnego okresu XVIII wieku, który w Australii będzie postrzegany jako zabytek, ponieważ datowany jest na początek kształtowania się państwowości i stanowi jeden z nielicznych zachowanych obiektów budownictwa z tego okre-su, podczas gdy tego typu konstrukcja na terenie Włoch, z ich starożytnymi zabytkami, miałaby mniejsze znaczenie i nie wzbudzałaby społecznej potrzeby jej konserwacji i ochrony138.
To humanistyczne spojrzenie uwzględniające doświadczanie i oddziaływa-nie dziedzictwa na szerokie grono odbiorców, i oddziaływa-nie tylko znawców i specjalistów, doprowadziło na początku XXI wieku do sformułowania definicji „dziedzictwa kulturowego” rozumianego jako zbiór zasobów z przeszłości, „który, niezależ-nie od własności, postrzegany jest przez ludzi jako odzwierciedleniezależ-nie i wyraz ich nieustannie ewoluujących wartości, przekonań, wiedzy i tradycji”139. Jed-nocześnie podkreślono, że dziedzictwo kulturowe dotyczy wszystkich aspek-tów środowiska wynikających z interakcji między ludźmi i miejscami na prze-strzeni czasów140. Podejście akcentujące społeczne wartości zabytków nakłada odpowiedzialność za otoczenie architektoniczne, jak również za „proces
defi-136 Randall Mason, Assessing Values in Conservation Planning…, s. 8.
137 W karcie ICOMOS z 2003 r. stwierdzono wręcz, że ponieważ wartość i auten-tyczność dziedzictwa architektonicznego musi być rozpatrywana w kontekście kultu-rowym, do którego przynależy, to nie może w związku z tym opierać się na stałych i niezmiennych kryteriach. ICOMOS Charter – Principles for the Analysis, Conservation and Structural Restoration of Architectural Heritage, ICOMOS 14th General Assembly
in Victoria Falls, Zimbabwe 2003, art. 1.2. Już w Karcie z Burra podkreślono
„znacze-nie kulturowe” traktowane jako synonim terminów „znaczenia jako dziedzictwa” oraz „wartości dziedzictwa kulturowego”. Karta z Burra z 1979 r., art. 1.2.
138 Bernard M. Feilden, Conservation of Historic Buildings, Architectural Press,
Oxford 2003, s. 6. Według Feildena wyróżnić można trzy podstawowe grupy wartości: emocjonalne, kulturowe oraz użytkowe. Wartości te należy poddać analizie oraz synte-zie, aby można było zdefiniować historyczne znaczenie artefaktu. Nadmienić warto, że w latach 70. XX w. sformułowana została przez Mercera definicja „sztuki wernakular-nej”, wskazująca na wartość architektury związanej z lokalną tradycją, tworzonej naj-częściej przez anonimowych miejscowych budowniczych/rzemieślników. Zob. Marta Leśniakowska, Co to jest architektura, Kanon, Warszawa 1996, s. 38.
139 Konwencja z Faro, art. 2, pkt. a.
niowania i zarządzania dziedzictwem kulturowym”141, nie tylko na wąską grupę znawców, lecz na całe społeczeństwo jako wspólnotę kulturową. Założenia te sprzyjać mają pogłębianiu poczucia i rozumienia przynależności do wspólnoty, wzmacnianiu tożsamości i spójności.