Adekwatność wsparcia RPO WK-P do założeń przyjętych w dokumentach

W odniesieniu do celów RPO WK-P 2014-2020 przeprowadzono analizę ich powiązania z celami Krajowego Programu Przeciwdziałania Ubóstwu i Wykluczeniu

Społecznemu 2020 (KPPUiWS 2020).

Celem głównym Krajowego Programu Przeciwdziałania Ubóstwu i Wykluczeniu Społecznemu 2020 jest trwałe zmniejszenie liczby osób zagrożonych ubóstwem i wykluczeniem społecznym o 1,5 mln osób oraz wzrost spójności społecznej.

Zrealizowane to ma być poprzez spełnienie pięciu „celów operacyjnych”: Usługi dla aktywności i profilaktyki – ograniczenie wykluczenia dzieci i młodzieży; Gwarancje dla przyszłości młodzieży – stworzenie szansy dla młodzieży wejścia na rynek pracy i tworzenia rodzin; Aktywna osoba, zintegrowana rodzina, odpowiedzialne lokalne środowisko; Zapobieganie niepewności mieszkaniowej; Seniorzy – bezpieczni, aktywni i potrzebni.

Zaczynając od pierwszego celu: Usługi dla aktywności i profilaktyki – ograniczenie wykluczenia dzieci i młodzieży, RPO WK-P 2014-2020, w swoich Działaniach, jest dość spójne z założeniami omawianego dokumentu strategicznego. Przewidziane elementy wsparcia, takie jak obejmowanie rodzin wsparciem asystentów czy zwiększanie liczby placówek wsparcia dziennego znajdują swoje odzwierciedlenie choćby w Poddziałaniu 9.3.2. Kwestie dotyczące zatrudniania, takie jak aktywizacja po przerwie macierzyńskiej, wparcie elastycznych form zatrudnienia czy powrót na rynek pracy można dostrzec w nie jednym Działaniu RPO WK-P, podobnie jak rozwój usług społecznych użyteczności publicznej czy profilaktyka wykluczenia społecznego rodzin, na którą składa się wiele działań znajdujących się w wachlarzu wsparcia RPO WK-P 2014-2020. Natomiast wsparcie, zakładane przez Krajowy Program Przeciwdziałania Ubóstwu i Wykluczeniu Społecznemu 2020, którego zabrakło (w obszarze pierwszego Celu) w RPO WK-P 2014-2020, w działaniach usług społecznych i aktywnej integracji, są działania bezpośrednio skierowane na dożywianie dzieci, wsparcie finansowe rodzin wielodzietnych i rodzin, w skład których wchodzą osoby z niepełnosprawnościami czy objęcie wszystkich

noworodków programem badań populacyjnych i diagnostyki. Elementy te stanowią politykę społeczną kraju i są wpierane z poziomu krajowego, przy czym w ramach RPO WK-P podjęto próbę wdrożenia regionalnego programu zdrowotnego dla noworodków, jednak otrzymał on negatywną opinię Agencji Oceny Technologii Medycznych i

Taryfikacji (AOTMiT). Warto tutaj zaznaczyć, że ta pomoc może docierać do tych grup docelowych z różnych źródeł, jednak bezpośrednio te kwestie w Działaniach

zajmujących się tą tematyką są pominięte.

Cel operacyjny 2, Gwarancje dla przyszłości młodzieży – zakłada: stworzenie szansy dla młodzieży wejścia na rynek pracy i tworzenia rodzin; doprowadzać do wyrównywania szans wśród młodzieży; tworzyć i rozwijać placówki wsparcia dziennego dla młodzieży;

wdrażać działania mające przyczyniać się do rzeczywistego nabywania postaw i kompetencji społecznych; poprawiać kompetencje cyfrowe dzieci i młodzieży;

rozbudować system doradztwa zawodowego dla młodzieży; zwiększyć współpracę szkolnictwa zawodowego z przedsiębiorcami; zapewniać mieszkania chronione dla opuszczających placówki opiekuńczo-wychowawcze oraz wychowanków rodzinnej pieczy zastępczej. Ten dość szeroki wachlarz potrzeb odnośnie wychowania oraz życia dzieci i młodzieży ma dość spore odzwierciedlenie w Działaniach RPO WK-P 2014-2020.

Zwłaszcza w Poddziałaniu 9.2.2, aczkolwiek tyczy się to młodzieży objętej sądowym środkiem wychowawczym lub poprawczym. Ta grupa ma jednak w tym Poddziałaniu spore pokrycie założeń omawianego Dokumentu. Sam pomysł wyrównywania szans jest spełniany przez samo to Poddziałanie, które zakłada wsparcie zarówno wychowawcze jak i zawodowe „trudnej młodzieży”. Rozbudowanie systemu placówek takich jak

placówki wsparcia dziennego, pojawia się wśród różnych Działań RPO WK-P 2014-2020.

Wsparcie spójne Celem operacyjnym 2 występuje również w Poddziałaniach 6.1.2 oraz 9.3.2, w których realizowane były działania związane z tworzeniem i rozwijaniem placówek wsparcia dziennego. Problem ze spójnością Działań usług społecznych oraz aktywnej integracji RPO WK-P 2014-2020 z tym Dokumentem, w obszarze wsparcia dzieci i młodzieży pojawia się, gdy mówimy o wsparciu bardziej ogólnym, a nie tylko skierowanym do tych wykluczonych. Warunkiem większej adekwatności Poddziałania 9.2.2 do kierunków wsparcia wyznaczonych w Celu operacyjnym 2 Strategii jest objęcie szerszej grupy docelowej, aniżeli młodzieży objętej sądowym środkiem wychowawczym lub poprawczym.

Trzeci cel operacyjny, zajmujący się aktywizacją, integracją rodzin, zwiększeniem odpowiedzialności lokalnego środowiska, zakłada: zwiększanie działań opartych o aktywną integrację, obejmowanie wsparciem najbardziej zmarginalizowanych grup, zwiększanie udziału podmiotów ekonomii społecznej w prowadzeniu usług społecznych, rozwój ilościowy i jakościowy usług społecznych użyteczności publicznej, aktywizacja osób niepełnosprawnych umożliwiająca elastyczność na rynku pracy, zmniejszenie nierówności w zdrowiu, poprawę dostępności do pomocy udzielanej przez publiczne służby zatrudnienia. Kwestie związane z aktywizacją poszczególnych marginalizowanych grup i ich otoczenia, są mocno zakorzenione w działaniach RPO WK-P 2014-2020, podobnie jak wspieranie poszczególnych grup takich jak niepełnosprawni, w poruszaniu się na rynku pracy. Te i inne sposoby wspierania integracji i aktywizacji, nawet takie jak zmniejszanie nierówności w dostępie do usług zdrowotnych są zawarte w paru

działaniach – jako przykład można tu podać dość szerokie Poddziałanie 9.3.2: Rozwój usług społecznych. Wśród jego uzupełniających usług, znajdują się też pomysły zwiększające odpowiedzialność lokalnych środowisk. Trzeci cel jest bardzo silnie realizowany przez Działania RPO WK-P 2014-2020.

Cel Operacyjny 4: Zapobieganie niepewności mieszkaniowej. Celem głównym jest tutaj trwałe zmniejszenie liczby osób zagrożonych ubóstwem i wykluczeniem społecznym oraz wzrost spójności społecznej. Przyglądając się bliżej założeniom tego Celu

Operacyjnego, można dostrzec kwestie takie jak rozwój mieszkalnictwa społecznego, zwiększenie dostępności lokali socjalnych, mieszkań chronionych, noclegowni i domów dla bezdomnych, rozwój partnerstwa społeczno-publicznego dla tworzenia mieszkań społecznych, rozwiązań koordynujących działania służb społecznych wobec osób zagrożonych eksmisjami, wprowadzenie kwestii problematyki bezdomności we

wszystkich lokalnych strategiach polityki społecznej. Powyższa tematyka tyczy się zatem głównie osób z problemami finansowymi, wykluczonymi finansowo czy bezdomnymi.

Poddziałania 9.3.2 i 9.1.2 w największymi stopniu odpowiadają na powyższe potrzeby, aczkolwiek nie są one jedynymi Poddziałaniami powiązanymi z tą tematyką. Jedyne Poddziałanie EFRR RPO WK-P 2014-2020, dotyczące infrastruktury na potrzeby usług społecznych oraz aktywnej integracji społecznej – Poddziałanie 6.1.2 – również odnosi się do powyższych problemów (rozwój mieszkalnictwa społecznego). Podana walka z ubóstwem i wykluczeniem społecznym, jest realizowana głównie przez walkę z

bezrobociem - zapewnianiem holistycznego wsparcia wielu grup na rynku pracy. Sama tematyka walki z bezdomnością nie jest mocno podejmowana w zakresie wsparcia RPO WK-P 2014-2020. Pojawia się raz, w Poddziałaniu 9.3.2, co wydaje się niewielkim

skupieniem uwagi na tym problemie. Można doszukać się niebezpośrednich sposobów wsparcia walki z tym zjawiskiem w innych Działaniach, choćby w tych, które mówią o wsparciu na rynku pracy, jednak działań skierowanych bezpośrednio w tym kierunku brakuje. Podobnie jest w przypadku wsparcia osób z problemami finansowymi oraz osób zagrożonych eksmisjami. Również mogą one być uczestnikami wsparcia, które może przyczynić się do zniwelowania przedmiotowych problemów, ale wsparcia bezpośredniego w działaniach RPO WK-P 2014-2020, w obszarze usług społecznych i aktywnej integracji brakuje.

Piąty, ostatni Cel Operacyjny, odnosi się do seniorów. Zakłada on, że wsparcie idące w kierunku tej grupy docelowej, powinno zwiększać aktywność zawodową osób starszych, wdrażać i wspierać tą aktywność zawodową, rozwijać dzienne środowiskowe formy opieki nad osobami starszymi, wdrażać standardy opieki nad osobami w wieku geriatrycznym, rozwijać nowoczesną infrastrukturę wspierającą funkcjonowanie

seniorów, rozwój działań edukacyjnych dla seniorów oraz rozwój klubów seniora w tym

klubów rozwijających pasje i zainteresowania seniorów. Wsparcie osób starszych pojawia się w RPO WK-P 2014-2020, zarówno w działaniach infrastrukturalnych jak i w

działaniach związanych z włączeniem społecznym i aktywizacją. Zaczynając od pierwszej kategorii – EFRR, to widoczne jest ono we wsparciu powstawania i modernizacji

placówek dziennego pobytu czy zapewniania infrastruktury „twardej” mającej pomagać osobom starszym i często niesamodzielnym (Poddziałanie 6.1.2). Tego typu wsparcie, pojawia się również w Poddziałaniu 9.1.2 (EFS), gdzie jest mowa o finansowaniu sprzętu oraz likwidowaniu barier architektonicznych. W innych działania współfinansowanych z EFS również występują rozwiązania adekwatne do potrzeb omawianej grupy docelowej.

Mamy do czynienia z rozwojem klubów seniora czy docierającej do - między innymi - tej grupy pomocy medycznej i rehabilitacyjnej (9.1.2, 9.3.2). W tych samych Poddziałaniach występuje także wsparcie w postaci opieki, usług asystenckich, wypożyczania sprzętu niezbędnego do opieki, usług sąsiedzkich czy pomocy psychologicznej. Nie można zatem powiedzieć, że osoby starsze w ramach RPO WK-P są pomijane. Jednak należy wziąć pod uwagę dzisiejszą skalę potrzeb oraz panujące tendencje demograficzne. Na ich podstawie można przewidywać, że potrzeby w tym obszarze będą rosnąć. Warto zwrócić uwagę, iż istotne potrzeby w tym zakresie dotyczą nie tylko stanu zdrowia i samodzielności seniorów, lecz również zapewnienia możliwości spędzania wolnego czasu, realizacji własnych zainteresowań, włączania do aktywności społecznej czy tworzenia przestrzeni do spotykania się ze środowiskiem. Zakres wsparcia osób starszych w ramach RPO WK-P w kontekście tych potrzeb jest niewystarczający, co potwierdzają opinie respondentów wywiadów jakościowych - kwestia ta była często poruszana w wywiadach z reprezentantami różnych podmiotów.

Drugi element analizy adekwatności wsparcia RPO WK-P do założeń przyjętych w dokumentach strategicznych dotyczy regionalnych dokumentów strategicznych. W analizie uwzględniono: Strategię Polityki Społecznej Województwa

Kujawsko-Pomorskiego do roku 2020, Kujawsko-pomorski program wspierania rodziny na lata 2014 – 2020 „Rodzina jest najważniejsza” oraz Strategię rozwoju województwa kujawsko-pomorskiego do roku 2020 – Plan modernizacji 2020+.

Pierwszym z analizowanych dokumentów jest Strategia Polityki Społecznej

Województwa Kujawsko-Pomorskiego do roku 2020. W Strategii występuje kilka jej celów spójnych z działaniami prowadzonymi przez RPO WK-P w obszarze usług

społecznych i aktywnej integracji. Poniżej znajdują się te obszary działania, które można znaleźć w Strategii, które cechują się tą spójnością:

▪ Zwiększanie obszarów włączenia społecznego - wsparcie działalności społeczno-zawodowej mieszkańców regionu;

▪ Tworzenie i rozwój systemu wsparcia dla osób i rodzin zagrożonych wykluczeniem społecznym;

▪ Rozwój działań skierowanych na aktywizację społeczną i zawodową osób szczególnego ryzyka, w tym niepełnosprawnych i bezdomnych;

▪ Ograniczanie skali występowania i skutków negatywnych zjawisk życia społecznego, rozwój systemu wsparcia instytucjonalnego – dzieci;

▪ Wzmacnianie kapitału społecznego mieszkańców regionu: rozwój działań mających na celu kształtowanie i promowanie odpowiedzialnego pełnienia ról społecznych, wzmacnianie i rozwój partycypacji społecznej;

▪ Przeciwdziałanie negatywnym skutkom przemian demograficznych: zwiększenie dostępu do usług społecznych dla osób starszych, rozwój oferty wsparcia dla rodzin z dziećmi;

▪ Rozwój i wzmacnianie współpracy podmiotów mających wpływ na regionalną politykę społeczną.

Działania RPO WK-P 2014-2020 w OP 9, często są podobne do powyższych celów.

Wspieranie usług społecznych i zwłaszcza aktywnej integracji, tyczy się właśnie tematyki takiej jak: wspieranie działalności zawodowej wszystkich zainteresowanych grup,

zwłaszcza wykluczonych i niepełnosprawnych czy aktywizacja osób starszych. Z drugiej strony, istnieje też spore podobieństwo działań w RPO WK-P 2014-2020 i Strategii Polityki Społecznej, w obszarach usług dla osób niesamodzielnych, rodzin z dziećmi, starszych czy – choć tu mniej w RPO WK-P 2014-2020 – bezdomnych. Nawet kwestie takie jak rozwój systemu wsparcia instytucjonalnego, mogą znaleźć swoje

odzwierciedlenie nie tylko w EFS, ale i EFRR, gdzie zakłada się budowę czy odnawianie przestrzeni w celu tworzenia różnego rodzaju placówek pomocy społecznej.

Drugim analizowanym dokumentem jest Kujawsko-pomorski program wspierania rodziny na lata 2014 – 2020 „Rodzina jest najważniejsza”. Program „Rodzina jest najważniejsza” nie jest ilościowo tak silnie zbliżony do poprzedniej Strategii Polityki Społecznej, co wynika głównie z jego o wiele węższego obszaru działania. Trzy główne zestawienia działań, znajdujące się w celach tego Programu wsparcia rodziny, można uznać za spójne z Działaniami RPO WK-P 2014-2020 znajdują się poniżej:

▪ Poprawa funkcjonowania rodziny w środowisku lokalnym poprzez tworzenie społecznej sieci wsparcia, wszechstronna promocja rodziny, wspieranie rodzin w pełnieniu opieki nad osobami niesamodzielnymi realizowana przez inne

podmioty w trybie ustawy o działalności pożytku publicznego i wolontariacie;

▪ Zwiększenie dostępności usług dla rodzin ze szczególnymi potrzebami;

▪ Wzmocnienie rodzicielstwa i poprawa funkcjonowania pieczy zastępczej (wspieranie rodzin zastępczych, prowadzenie procedur adopcyjnych,

poradnictwo, szkolenia) i optymalizacja procedur adopcyjnych, prowadzenie działań informacyjnych i promocyjnych w zakresie pieczy zastępczej, rozwój infrastruktury instytucjonalnych form pieczy zastępczej.

Program „Rodzina jest najważniejsza”, podchodzi do wspierania instytucji rodziny holistycznie, co pozwoliło na wyłonienie powyższych działań spójnych ze wsparciem RPO WK-P 2014-2020. Głównie znajdują swoje odzwierciedlenie w Poddziałaniu 9.1.2 (Rozwój usług opiekuńczych w ramach ZIT) i 9.3.2 (Rozwój usług społecznych), w ramach których mówimy właśnie o działaniach skierowanych w kierunku rodzin, którym

potrzebne jest wsparcie, jak i poszczególnych członków tych rodzin (osób

niepełnoprawnych, niesamodzielnych, ich opiekunów). W tych działaniach pojawiają się również wątki szerokiego wsparcia pieczy zastępczej oraz wszelkiego rodzaju działań informacyjno – promocyjnych.

Ostatnim dokumentem poddanym przyrównaniu do Działań RPO WK-P, w celu znalezienia adekwatności działań realizowanych w obszarze usług społecznych i

aktywnej integracji, jest Strategia rozwoju województwa kujawsko-pomorskiego do roku 2020 – Plan modernizacji 2020+. Dwa cele strategiczne tego dokumentu mają punkty wspólne z RPO WK-P 2014-2020. Są to:

▪ Cel strategiczny Gospodarka i miejsca pracy: wzrost zatrudnienia; rozwój sektora

„srebrnej gospodarki”;

▪ Cel strategiczny Aktywne społeczeństwo i sprawne usługi: wzmacnianie relacji i więzi społecznych; promocja aktywności społecznej, samorozwoju i idei

kształcenia przez całe życie, wdrożenie warunków rozwoju społecznego osób niepełnosprawnych, przewlekle chorych i niesamodzielnych; promocja i wsparcie wolontariatu oraz działalności non-profit; dostosowanie funkcjonowania usług publicznych oraz przestrzeni publicznych do potrzeb wszystkich pokoleń; rozwój form opieki dla realizacji potrzeb starzejącego się społeczeństwa i ludności niesamodzielnej; budowa systemu wspierania rodziny, rozwój bazy i promocja wychowania żłobkowego; zapewnienie wysokiego poziomu nauczania na wszystkich poziomach edukacji; kształcenie kadr dla opieki zdrowotnej i

społecznej dla potrzeb ludności starszej; poprawa bezpieczeństwa zdrowotnego mieszkańców województwa; rozwój profilaktyki zdrowotnej; promocja zdrowia;

rozwój technologii telemedycznych; dostosowanie systemu ochrony zdrowia dla potrzeb starzejącego się społeczeństwa.

Powyższe obszary wsparcia można skojarzyć z Działaniami Osi Priorytetowej 9 RPO WK-P 2014-2020, zwłaszcza w obszarze rynku pracy (zwiększenia zatrudnienia), aktywizacji

społecznej (głównie przez edukację i promocję) oraz zdrowia (technologia, zwiększony dostęp do systemu ochrony zdrowia). Te obszary pomocy, zarówno w ujęciu RPO jak i Planu Modernizacji 2020+, mają być dostępne dla grup znajdujących się w obszarze wsparcia, takich jak niepełnosprawni, rodziny w trudnych życiowych sytuacjach czy seniorzy.

Jeśli chodzi o ocenę aktualności w momencie realizacji badania założeń kierunków wsparcia przyjętych w RPO WK-P 2014-2020, to stwierdzić należy, że ta aktualność ma dwa wymiary. Pierwszy wymiar ma charakter funkcjonalny i odnosi się do kwestii tego, czy zaplanowane kierunki wsparcia trafnie odzwierciedlają występujące w regionie problemy i deficyty (w tym przypadku – dotyczące usług społecznych i aktywnej integracji). W tym wymiarze możemy mówić o adekwatności ewaluowanego wsparcia, nie tylko do diagnozy przeprowadzonej na etapie projektowania interwencji, ale także do bieżącej sytuacji społecznej w województwie kujawsko-pomorskim. Innymi słowy, problemy na rozwiązanie których zorientowany jest w swych założeniach Program nadal występują w regionie i wymagają one podejmowania stałej interwencji na rzecz

zniwelowania określonego rodzaju problemów ze sfery społecznej. Należy zresztą zauważyć, że tak jak w przypadku interwencji w obszarze infrastruktury usług

społecznych i aktywnej integracji możliwe jest osiągnięcie stanu rozwiązania danego problemu (np. poprzez stworzenie w odpowiedniej skali infrastruktury w ramach której świadczone są usługi społeczne), tak w przypadku wsparcia „miękkiego” trudno

oczekiwać, by możliwie było wystąpienie sytuacji całkowitej dezaktualizacji

występowania określonych problemów społecznych, zmienna może być natomiast skala występowania tych problemów. I tutaj przechodzimy do drugiego wymiaru oceny aktualności przyjętych w RPO WK-P 2014-2020 kierunków wsparcia, tj. wymiaru ilościowego, który odnosi się nie do charakteru, lecz skali podejmowanych w ramach Programu działań, którą mierzyć należy przede wszystkim ilością zaangażowanych środków finansowych. Z przeprowadzonej analizy (bazującej na: danych dotyczących zaplanowanej alokacji w zakresie działań dotyczących, odpowiednio: usług społecznych i aktywnej integracji; informacjach z przeprowadzonych naborów; informacjach

pozyskanych z badania jakościowego obejmującego zróżnicowane kategorie

interesariuszy) wynika, że w trakcie wdrażania RPO WK-P 2014-2020 doszło do na tyle dużej zmiany sytuacji społeczno-ekonomicznej, że osłabiona została adekwatność ilościowego zakresu wsparcia do bieżących uwarunkowań. Chodzi tutaj przede wszystkim o zmniejszenie skali zapotrzebowania na wsparcie z zakresu aktywnej

integracji, co stanowi rezultat: poprawy sytuacji na krajowym i regionalnym rynku pracy i ograniczeniu skali bezrobocia oraz wprowadzeniu na poziomie centralnym określonych

narzędzi polityki społecznej poprawiających sytuacją osób z grupy docelowej interwencji w zakresie aktywnej integracji. Procesowi temu towarzyszy cały czas wysokie (a

uwzględniając np. tendencje demograficzne w perspektywie średnio- i długookresowej – nadal rosnące) zapotrzebowanie na wsparcie w zakresie usług społecznych.

Uwzględniając powyższe, założenia kierunków i obszarów interwencji w zakresie usług społecznych i aktywnej integracji dotyczące przyszłego okresu finansowania powinny zakładać przeznaczenie większej części alokacji na działania w zakresie usług

społecznych, mniejszej zaś – na działania dotyczące aktywnej integracji. Pozwoliłoby to uniknąć problemów, które ujawniły się w dotychczasowym okresie wdrażania RPO WK-P 2014-2020 i które polegają na ograniczonych możliwościach sprostania dużym

oczekiwaniom w odniesieniu do zapewnienia odpowiednio wysokiego finansowania działań wspierających rozwój usług społecznych, przy jednoczesnych trudnościach w skutecznym wydatkowaniu środków przewidzianych na wspieranie procesu aktywnej integracji. Trudności te przejawiają się zarówno w relatywnie niskim (w stosunku do możliwości finansowych Programu) poziomie zainteresowania realizacją projektów w obszarze aktywnej integracji, jak i późniejszych problemów realizacyjnych w przypadku dofinansowanych przedsięwzięć (trudności rekrutacyjne, problemy w realizacji

wskaźników projektowych). Przyjęcie na potrzeby przyszłego okresu finansowania

proponowanego założenia o oparciu interwencji przede wszystkim o wsparcie w zakresie usług społecznych nie jest obarczone znaczącym ryzykiem związanym z ewentualną dezaktualizacją takiego sposobu kierunkowania pomocy w latach 2021-2027, biorąc pod uwagę stałość potrzeb i skalę deficytów w tym zakresie (co było zarówno wskazywane w badaniu jakościowym przez różnych interesariuszy systemu pomocy społecznej, jak i wynika z przedstawionej w początkowej części niniejszego raportu diagnozy sytuacji w obszarze usług społecznych i aktywnej integracji). Z drugiej strony, nie ma w chwili obecnej przesłanek, które wskazywałyby na ryzyko wystąpienia w najbliższych latach wyraźnie wyższego zapotrzebowania na wsparcie w zakresie aktywnej integracji. Nawet jeśli bowiem, wskutek niekorzystnych tendencji makroekonomicznych, doszłoby do pogorszenia koniunktury gospodarczej i sytuacji na rynku pracy, to pamiętać trzeba, że obecnie niski poziom zapotrzebowania na omawiany typ wsparcia wynika w dużej mierze z trwałego systemu transferów socjalnych, a nie tylko ze sprzyjających okoliczności gospodarczych. Warto przy tym podkreślić, że kwestia rosnącego zapotrzebowania na usługi społeczne jest akcentowana również w publikacjach naukowych²⁷.

27 zob. Z. Szweda-Lewandowska (2014) Rynek usług opiekuńczych – perspektywy rozwoju w kontekście starzenia się populacji, OPTIMUM. STUDIA EKONOMICZNE NR 2 (68) 2014; J. Krzyszkowski (2015) Wzrost znaczenia usług społecznych w czasach wyzwania demograficznego, ACTA UNIVERSITATIS LODZIENSIS FOLIA OECONOMICA 2(312) 2015.