Współcześnie w Polsce, zgodnie z zapisami Ustawy o działalności pożytku publicznego i o wolontariacie [Dz. U. z 2003 r. Nr 96, poz. 873 z późn. zm.], działalnością pożytku pu-blicznego jest działalność społecznie użyteczna, prowadzona przez organizacje pozarzą-dowe w sferze zadań publicznych określonych w niniejszym akcie prawnym. Natomiast organizacjami pozarządowymi są niedziałające w celu osiągnięcia zysku, czyli prowadzą-ce działalność tzw. non-profit, osoby prawne lub jednostki organizacyjne nieposiadają-ce osobowości prawnej, którym odrębna ustawa przyznaje zdolność prawną, w tym m.in. fundacje [Kożuch i in. 2016]. Sfera zadań publicznych, w których działają fundacje w Pol-sce, obejmuje zadania określone w tabeli 1.
Tabela 1. Obszary zadań publicznych wykonywanych przez współczesne fundacje w Polsce
Obszary zadań publicznych wykonywanych przez fundacje w Polsce:
pomoc społeczna, w tym pomoc rodzinom i osobom w trudnej sytuacji życiowej oraz wyrównywanie szans tych rodzin i osób;
wspieranie rodziny i systemu pieczy zastępczej;
udzielanie nieodpłatnej pomocy prawnej oraz zwiększanie świadomości prawnej społeczeństwa; działalność na rzecz integracji i reintegracji zawodowej i społecznej osób zagrożonych wykluczeniem
społecznym;
działalność charytatywna;
podtrzymywanie i upowszechnianie tradycji narodowej, pielęgnowanie polskości oraz rozwoju świadomości narodowej, obywatelskiej i kulturowej;
działalność na rzecz mniejszości narodowych i etnicznych oraz języka regionalnego; działalność na rzecz integracji cudzoziemców;
ochrony i promocji zdrowia, w tym działalności leczniczej w rozumieniu Ustawy z dnia 15 kwietnia 2011 r. o działalności leczniczej [Dz. U. z 2020 r., poz. 295 i 567];
działalności na rzecz osób niepełnosprawnych;
promocji zatrudnienia i aktywizacji zawodowej osób pozostających bez pracy i zagrożonych zwolnieniem z pracy;
działalność na rzecz równych praw kobiet i mężczyzn; działalność na rzecz osób w wieku emerytalnym;
działalność wspomagająca rozwój gospodarczy, w tym rozwój przedsiębiorczości;
działalność wspomagająca rozwój techniki, wynalazczości i innowacyjności oraz rozpowszechnianie i wdrażanie nowych rozwiązań technicznych w praktyce gospodarczej;
działalność wspomagająca rozwój wspólnot i społeczności lokalnych; nauka, szkolnictwo wyższe, edukacja, oświata i wychowanie;
działalność na rzecz dzieci i młodzieży, w tym wypoczynku dzieci i młodzieży; kultura, sztuka, ochrona dóbr kultury i dziedzictwa narodowego;
wspieranie i upowszechnianie kultury fizycznej;
ekologia, ochrona zwierząt oraz ochrona dziedzictwa przyrodniczego; turystyka i krajoznawstwo;
porządek i bezpieczeństwo publiczne;
obronność państwa i działalność Sił Zbrojnych Rzeczypospolitej Polskiej;
57 Uwarunkowania historyczne oraz prawne organizacji non-profit typu fundacje w Polsce
upowszechnianie i ochrona wolności i praw człowieka oraz swobód obywatelskich, a także działań wspomagających rozwój demokracji;
udzielanie nieodpłatnego poradnictwa obywatelskiego; ratownictwo i ochrona ludności;
pomoc ofiarom katastrof, klęsk żywiołowych, konfliktów zbrojnych i wojen w kraju i za granicą; upowszechnianie i ochrona praw konsumentów;
działalność na rzecz integracji europejskiej, rozwijanie kontaktów i współpracy między społeczeństwami;
promocja i organizacja wolontariatu; pomoc Polonii i Polakom za granicą;
działalność na rzecz kombatantów i osób represjonowanych;
działalność na rzecz weteranów i weteranów poszkodowanych w rozumieniu Ustawy z dnia 19 sierpnia 2011 r. o weteranach działań poza granicami państwa [Dz. U. z 2019 r., poz. 1569 i 1726]; promocja Rzeczypospolitej Polskiej za granicą;
działalność na rzecz rodziny, macierzyństwa, rodzicielstwa, upowszechniania i ochrony praw dziecka;
przeciwdziałanie uzależnieniom i patologiom społecznym; rewitalizacja;
działalność na rzecz organizacji pozarządowych oraz podmiotów wymienionych w ustawie. Źródło: opracowanie własne na podstawie Dz. U. z 2003 r. Nr 96, poz. 873 z późn. zm.
Dopiero z chwilą dokonania wpisu do Krajowego Rejestru Sądowego fundacja otrzy-muje osobowość prawną. Niemniej już na etapie tworzenia fundacji jej fundator ustala sta-tut, który jest podstawowym dokumentem definiującym zakres i zasady działania powo-ływanej jednostki. Wymienione są w nim przede wszystkim cele, do realizacji których fun-dacja pozostała powołana. Ponadto opisany jest skład i organizacja zarządu, w tym sposób jego powoływania, a także obowiązki tudzież uprawnienia tego organu oraz jego człon-ków. W statucie określona zostaje nazwa, siedziba oraz majątek, jaki został przeznaczony na rozpoczęcie pierwszych działań. W dokumencie mogą znajdować się też inne posta-nowienia, przykładowo te związane z prowadzeniem przez fundację działalności gospo-darczej, ewentualnych zasad jej połączenia z inną fundacją czy dokonywania zmian odno-śnie do celów statutowych bądź samego statutu. W sytuacji, gdy fundacja prowadzi dzia-łalność statutową na terenie jednego województwa, zobligowana jest do posiadania
sie-dziby na terenie tegoż właśnie województwa, niemniej jednak fundacja może prowadzić swoje działania na obszarze całego kraju bądź poza jego granicami.
W przypadku, gdy fundacja prowadzi działalność gospodarczą, wartość przekazanych przez fundatora środków nie może być mniejsza niż tysiąc złotych. Niniejsza działalność może być prowadzona jedynie w rozmiarach służących realizacji celów fundacji, a jej za-kres musi być odmienny od działań statutowych. Wskazówek odnośnie do ulg i zwolnień z tytułu przeznaczenia zysków z działalności gospodarczej fundacji na realizację jej zadań statutowych należy szukać w pomocniczych rozporządzeniach Rady Ministrów.
Jednym z kluczowych obowiązków fundacji jest złożenie corocznego sprawozda-nia ze swojej działalności właściwemu ministrowi. Obowiązek ten nie dotyczy jedy-nie fundacji posiadających status organizacji pożytku publicznego, które zamieściły na stronie podmiotowej (Narodowego Instytutu Wolności – Centrum Rozwoju Spo-łeczeństwa Obywatelskiego w Biuletynie Informacji Publicznej) swoje sprawozdanie merytoryczne z działalności oraz sprawozdanie finansowe. Ramowy zakres sprawoz-dania określony jest przez Ministra Sprawiedliwości w drodze rozporządzenia w spra-wie ramowego zakresu sprawozdania z działalności fundacji [Dz. U. z 2001 r. Nr 50, Poz. 529]. Sprawozdanie obejmuje w szczególności najważniejsze informacje z dzia-łań, które miały miejsce w okresie sprawozdawczym, pozwalające ocenić prawidło-wość realizacji celów statutowych.
Podatnicy, którzy rozliczają dochody w Polsce, mają przywilej przeznaczenia środ-ków w wysokości 1% swojego podatku na rzecz wybranej organizacji pożytku publicz-nego (tzw. OPP) [Barański 2019, ss. 184–185]. Wynika to z zapisów Ustawy o działalno-ści pożytku publicznego i o wolontariacie [Dz. U. z 2003 r. Nr 96, poz. 873 z późn. zm.]
oraz Ustawy o podatku dochodowym od osób fizycznych [Dz. U. z 1991 r. Nr 80, poz. 350 z późn. zm.]. Obdarowana organizacja może przeznaczyć otrzymane wsparcie wy-łącznie na prowadzenie działalności pożytku publicznego, pod rygorem zwrotu tychże środków w przypadku sfinansowania innych celów. W tabeli 2 przedstawiono analizę, w której można dostrzec, jak wiele obecnie jest organizacji w Polsce realizujących zada-nia z obszarów wymienionych w tabeli 1. Zestawienie nie uwzględzada-nia podmiotów, któ-re są wpisane do KRS np. jako fundacje, a nie posiadają statusu OPP.
59 Uwarunkowania historyczne oraz prawne organizacji non-profit typu fundacje w Polsce
Tabela 2. Analiza OPP uprawnionych do otrzymania 1% podatku dochodowego od osób fizycznych w Polsce na przestrzeni okresu od roku 2016 do roku 2019
Rok
Liczba OPP uprawnionych do otrzymania 1% podatku dochodowego od osób fi-zycznych
Liczba OPP
posiadających w swej na-zwie określenie fundacja uprawnionych do otrzyma-nia 1% podatku dochodowe-go od osób fizycznych
Rok 2019 (stan na 05.10.2019 r.) 8 846 2 192
Rok 2018 (stan na 06.12.2018 r.) 8 915 2 140
Rok 2017 (stan na 14.12.2018 r.) 8 831 2 041
Rok 2016 (stan na 06.11.2017 r.) 8 508 1 947
Źródło: opracowanie własne na podstawie analizy wykazów bieżących oraz archiwalnych udostępnianych przez Narodowy Instytut Wolności, www.niw.gov.pl, dostęp: 26.11.2020.
Ogólnie rzecz ujmując, OPP mogą być organizacje pozarządowe, osoby prawne, spółki akcyjne i spółka z ograniczoną odpowiedzialnością oraz kluby sportowe, które nie działają w celu osiągnięcia zysku, a całość dochodu przeznaczają na realizację celów statutowych. Podmioty te muszą również posiadać niezależny od zarządu organ kon-troli lub nadzoru, a działalność pożytku publicznego musi być prowadza nieprzerwanie przez co najmniej 2 lata, aby podmiot mógł wystąpić o nadanie statusu OPP.