Realne skutki produktów rachunkowości i kontrolingu zależą od ich treści i sposobu po-strzegania przez posługujących się nimi. Adresatami produktów rachunkowości i kontro-lingu są w pierwszym rzędzie interesariusze (stakeholders) wewnętrzni1. Zatem ich sys-temy wartości, przekonania i postawy wpływają na postrzeganie i rolę tychże produk-tów w formowaniu koncepcji oraz w przygotowaniu i realizacji działań. W najogólniejszej perspektywie, to właśnie systemy wartości, przekonania i postawy w sposób zasadniczy kształtują podejścia do zasobów ekonomicznych, źródeł finansowania i czasu na gospo-darowanie. Wartości, przekonania i postawy współtworzą potencjał, przejawiający się w systemie etycznym społeczeństwa [IFAC 1999; Heidt 2011; Gert 2020; ES 2020], wpły-wającym na jego dynamikę i zachowawczość oraz przenikającym do istniejących w nim organizacji, kształtując w nich myśli, wybory i zachowania, także co do rachunkowości i kontrolingu. Na rysunku 1 przedstawiono istotę podejścia uwzględniającego system etyczny społeczeństwa, w ramach którego organizacja funkcjonuje i którego moc mo-ralną kierownictwo organizacji transformuje na użytek jej partykularnego dobra. Należy tu podkreślić rozróżnienie między władzą organizacyjną (corporate governance) a kon-trolą sensu largo. Otóż sfera etyczna ma bezpośredni wpływ na władzę wewnątrzorgani-zacyjną, a za jej pośrednictwem na kontrolę, rozumianą jako sterowanie czy zarządzanie.
1 Którzy – jeśli są upełnomocnieni – mogą je przekazywać poza organizację.
Kodeks etyki zawodu jako instrument kształtowania jakości informacji z rachunkowości i kontrolingu
Rysunek 1. System etyczny społeczeństwa jako determinanta organizacji
Źródło: opracowanie własne na podstawie IFAC 1999, ss. 2–10.
Wartości pobudzają myśli i koncepcje, te zaś skutkują wyborami odnośnie do dzia-łań i zachowań. Zarówno koncepcje, jak i działania i zachowania – przynajmniej do pew-nego stopnia – poddają się regulacyjnym działaniom władzy wewnątrzorganizacyjnej. Skutki owej regulacji zwrotnie modyfikują kształt koncepcji, wyborów, działań i zacho-wań. A wszystko to dzieje się w kontekście zmian otoczenia. Otoczenie dynamiczne wy-maga innowacyjności, otoczenie zachowawcze wzmacnia stan istniejący. Obydwie te sytuacje wpływają na realizację regulacji wewnątrzorganizacyjnej, jej przebieg i dyna-mikę. Przy tym władza wewnątrzorganizacyjna stale znajduje się pod zwrotnym wpły-wem funkcjonujących wartości, dokonywanych wyborów i realizowanych zachowań. Zi-lustrowano to na rysunku 2.
183
Rysunek 2. Wartości� wybory i zachowania a regulacja wewnątrzorganizacyjna
Źródło: opracowanie na podstawie IFAC 1999, s. 7.
Z tych względów kształtowanie władzy wewnątrzorganizacyjnej i systemu zarządza-nia następuje – mniej czy bardziej świadomie – poprzez wpływ na wartości, przekona-nia i postawy interesariuszy wewnętrznych, w szczególności tych mających zarządzać. Wartości, przekonania i postawy są czynnikami kreującymi tożsamość organizacji jako złożonego sytemu adaptacyjnego2, czyli są składnikami jednej z jej fundamentalnych cech systemowych3, poprzez które – i tylko poprzez które – można oddziaływać na or-ganizację.
2 Ze swej natury dążącymi do trwania i rozwoju w zmiennym środowisku, artykułując jako cele to, co temu sprzyja, na przykład skuteczność czy zysk.
3 Pozostałe czynniki to: wyodrębnienie w przestrzeni i czasie, zdolność do tworzenia relacji wewnętrznych i z otoczeniem, cykliczność funkcjonowania, zasobność, zdolność regulowania zobligowań co do zasobów, gratyfikodajność, nadwyżkotwórczość, samoopis, sygnalizacja i komunikowanie [patrz choćby: Nowak 2019, s. 120].
Kodeks etyki zawodu jako instrument kształtowania jakości informacji z rachunkowości i kontrolingu
Etyka uważana jest za system zasad moralnych, służący ocenie i klasyfikacji ludzkich działań jako dobre albo złe bądź odpowiednie albo nieodpowiednie, ale także za zbiór uzna-nych reguł postępowania w odniesieniu do poszczególuzna-nych kategorii ludzkich działań. Ko-munikowanie zasad i reguł etycznych następuje w trybie werbalnym bądź pozawerbalnie, poprzez działania. Zasady i reguły zwerbalizowane i sformalizowane to kodeksy etyki.
Kodeksy etyki wykorzystywane są przez organizacje jako instrumenty przekazywa-nia zatrudnionym swych poglądów etycznych [IFAC 1999]. Czyni się to z intencją zde-klarowania wyznawanych wartości, zdefiniowania kryteriów podejmowania decyzji lub przekazania generalnych reguł zachowań organizacyjnych.
Głównym instrumentem oddziaływania są różne odmiany kodeksu etyki. Kodeks wartości wykorzystywany jest dla deklaracji wartości i zasad definiujących cele organizacji, kodeks prak-tyk – dla zakomunikowania wytycznych i kierunków w zakresie podejmowania decyzji, zaś ko-deks postępowania – dla nakazania bądź zakazania pewnych zachowań. Na rysunku 3 przed-stawiono relacje rachunkowości i kontrolingu z kodeksami wartości, praktyk i postępowania.
Rysunek 3. Kodeks etyki wewnątrzorganizacyjnej a system rachunkowości i controllingu
185
Jakość informacji z rachunkowości i kontrolingu
Użyteczność informacji pochodzących od rachunkowości i kontrolingu zależy od jakości jej treści i momentu dostarczenia. Waga informacji dostarczanych przez rachunkowość i kontroling jest tak wielka, że w odniesieniu do rachunkowości retrospektywnej – a po-przez projekcję i do rachunkowości zarządczej oraz kontrolingu – cechy jakościowe in-formacji definiowane są w ramach konceptualnych (założeniach koncepcyjnych), będą-cych formą bazowej teorii regulacji praktycznych systemów rachunkowości. Międzyna-rodowo uznanymi ramami konceptualnymi rachunkowości są sformułowane i ogłoszone w latach 70. i 80. XX wieku ramy amerykańskiej Rady Standardów Rachunkowości Finan-sowej (Financial Accounting Standards Board – FASB), oraz pierwotnie ogłoszone w 1989 roku ramy Komitetu Międzynarodowych Standardów Rachunkowości (International Ac-counting Standards Committee – IASC), znowelizowane ostatnio (w 2018 roku) przez Radę Międzynarodowych Standardów Rachunkowości (International Accounting Standards Bo-ard – IASB) . Cechy jakościowe informacji według FASB przedstawiono na rysunku 4..
Rysunek 4. Cechy jakościowe informacji rachunkowościowej według koncepcji amerykańskiej (US FASB)
Źródło: opracowanie własne na podstawie Nowak 2010, s. 189.
Kodeks etyki zawodu jako instrument kształtowania jakości informacji z rachunkowości i kontrolingu
Natomiast cechy jakościowe informacji rachunkowościowej według koncepcji Rady Międzynarodowych Standardów Rachunkowości (IASB) sformułowano, jak następuje [IASB 2018, ss. 14–20]:
I. Fundamentalne cechy jakościowe:
1. Relewantność (Odpowiedniość); 1a. Materialność
2. Wierne odwzorowanie.
II. Cechy wzmacniające cechy fundamentalne: 1. Porównywalność;
2. Sprawdzalność; 3. Terminowość; 4. Zrozumiałość.
III. Ograniczenie kosztowe – korzyści z dysponowania informacją przewyższają koszt jej pozyskania.
Kluczowe znaczenie mają relewantność informacji i wierne odwzorowanie tego, co ma ona przekazywać. Relewantność oznacza przystawalność (odpowiedniość) informa-cji do tego, do czego ma być wykorzystywana. Wierność odwzorowania w rachunkowo-ści retrospektywnej (finansowej) odnosi się do zaszłow rachunkowo-ści, przeszłych zdarzeń i stanów, zaś w rachunkowości zarządczej (kontrolingu) – do przewidywanych przyszłych zdarzeń i stanów. Zwróćmy uwagę na ograniczenie kosztowe. Generowanie informacji jest tochłonne, więc szeroko rozumiane korzyści z jej posiadania powinny przewyższać kosz-ty jej pozyskania.
Jakość informacji generowanych i komunikowanych przez profesjonalistów rachun-kowości i kontrolingu jest w znaczącym stopniu zależna od ich postaw i działań przy ge-nerowaniu i komunikowaniu informacji. Wpływ na postawy i działania owych profesjo-nalistów wywierają także kodeksy etyczne ich zawodu. Czyli kodeksy etyczne zawodu wpływają na jakość informacji z rachunkowości i kontrolingu.