• Nie Znaleziono Wyników

z uwzględnieniem Ewokacji na fortepian i orkiestrą smyczkową

badaniach dotyczących nurtu m uzyki religijnej zw racam y się zw łaszcza T T ku dziełom , które odznaczają się w ysokim poziom em artystycznym . D la­

tego pragnę przedstaw ić twórczość religijną Józefa Świdra, twórcy o ugrunto­

wanej pozycji w śląskim środow isku kom pozytorskim . P rzeglądając tekę doko­

nań twórczych Św idra, m ożna stwierdzić, iż dom inują w niej kom pozycje wokalne oraz w okalno-instrum entalne. Na jeg o w ielkie zam iłow anie do m uzyki wokalnej wskazuje fakt założenia w 1955 roku w C zechow icach przykościelne­

go am atorskiego chóru m ieszanego, który jako C hór im. Stanisława M oniuszki przez kilka lat należał do czołow ych zespołów muzycznych Ś ląsk a1. Ponadto przez w iele lat Św ider był dyrektorem Zw iązku Śląskich Kół Śpiew aczych i In­

strum entalnych. Jego ogrom ny w kład twórczy w ruch śpiewaczy potw ierdzają rozm aite nagrody, m iędzy innym i na Festiwalu Polskiej M uzyki Chóralnej za najchętniej wykonywane utw ory w roku 1984 i w latach następnych, N agroda Orła B iałego na Festiwalu Pieśni o O jczyźnie w K raśniku (1985) za skom pono­

wane wówczas Polskie śpiew y, P uchar Śląskiej Polihym nii za szczególnie często prezentow ane i cenione chóralne kom pozycje w spółczesne. N ależy w ym ienić rów nież radiow ą N agrodę im. Stanisława Ligonia (1986) i w cześniejszy o rok M edal Jana Fojcika przyznany przez Polski Zw iązek Chórów i O rkiestr (PZChiO) w K atow icach2. O becnie Św ider jest jednym z najbardziej cenionych

1 J. Ś w i d e r : M ój Śląsk. „Tak i Nie” 1987, nr 6, s. 32.

2 R. G a b r y ś: N ow e chóralia Józefa Św idra. „Życie M uzyczne” 1987, nr 12, s. 4; I d e m:

M uzyka sercem kom ponow ana. „Śpiewak Śląski” 1987, nr 9, s. 17.

tw órców w naszym regionie. Jego utw ory w zbogacają repertuar zarów no am a­

torskich, ja k i bardziej w ykształconych zespołów w okalnych, dla których pisali kom pozytorzy tej m iary, co B olesław Szabelski, B olesław W oytow icz, Jan G aw las, Jó ze f Podbiński, Eleonora G rządzielów na, Zdenko Karol Rund, W itold Szalonek.

Spośród ogrom nego dorobku Św idra znaczną część stanow ią dzieła o tem a­

tyce religijnej, tw orzone w ciągu wszystkich lat jeg o działalności kom pozytor­

skiej. U tw ory te różnią się w zakresie treści, doboru tekstów czy środków w y­

konawczych. N ajw ięcej kom pozycji religijnych powstało z przeznaczeniem na chór mieszany. W ram ach tych dzieł m ożna w yróżnić następujące grupy:

Utwory z łacińskim tekstem liturgicznym (wykorzystane w całości bądź zawierające parafrazy tekstowe):

Cantus gloriosus; Cantus tristis', Pater noster; Libera me\ Ave M aria3; Ave M aris stellar, Beatus vir, Dixtit Dominus', Laudate pueri', Magnificat', Cantate Domino', Canticum novum\ Miserere', Jubilate Deo\ M issa brevis {Kyrie, Sanc­

tus, Agnus D e/)4; Requiem aeternanr, A m or et caritas', D a nobis caritatenv, Can­

ticum canticorum\ Salve Regina', D a pacem Domine', De profundis. Do grupy tej zalicza się rów nież Stabat M ater, istniejące jed yn ie w w ersjach: na chór żeński oraz na 2-głosow y chór m ęski.

Utwory w języku polskim z tekstem nieliturgicznym:

K olędy polskie — 50 opracowań w łatw ym układzie5; Pan Bóg je s t mąż siłą (słowa zaczerpnięte z kancjonału ewangelickiego).

Utwory wykorzystujące teksty polskiej poezji religijnej:

D o grupy tej należy przede w szystkim D ziesięć pieśni do słów poetów pol­

skich: O wszechm ogący Boże (M. Rej); Pieśń — Czego chcesz o d nas Panie (J. Kochanowski); O nietrwałej miłości... (M. Sęp-Szarzyński); W ierzę (J. Sło­

wacki); Hymn — Królowo Polski (Z. Krasiński); Moja piosenka (Do kraju tego) (C.K. N orw id); O czyść mą duszę (S. W yspiański); M odlitwa żałobna (J. C ze­

chow icz); M odlitwa do B ogarodzicy (K.K. Baczyński); Usta proszą (Z. H er­

bert). Ponadto w grupie tej trzeba uw zględnić następujące utwory: M odlitw ę ks.

K ordeckiego z „P o to p u ” (H. Sienkiew icz); Pieśń słoneczną (św. Franciszek z Asyżu); Pozdrow ienie Matki Bożej (św. Franciszek z A syżu); Ojcze nasz (J.S. Pasierb) oraz 3 pieśni sakralne (M. Konopnicka).

Na m arginesie warto wspom nieć o utw orze z tekstem biblijnym w tłum acze­

niu polskim J. Kochanowskiego. To Psalm 100, który występuje w dw óch wer­

sjach: na chór żeński oraz na chór męski.

Religijne pieśni w językach obcych (zwłaszcza w niemieckim i angiel­

skim):

3 Utwór jest również w wersji na chór żeński.

4 Utwór istnieje również w wersji na chór żeński oraz na chór męski.

5 12 kolęd opracowanych zostało również na chór żeński i na chór męski.

2 Hymnen zu Vesperntexte', Lobet den Herrn', Den Herrn w ill ich preisen', M it lauter Stimme', Meine Seele preiset den Herrn', Come Christians jo in to sing.

Z zaprezentow anego tu podziału pieśni religijnych wnioskujem y, iż najw ię­

kszą ich część stanow ią utw ory z łacińskim tekstem liturgicznym (23), ja k rów ­ nież kom pozycje wykorzystujące teksty polskiej poezji religijnej (15).

D o gatunku m uzyki religijnej, oprócz w ym ienionych utworów wokalnych

Z innych w okalno-instrum entalnych utworów religijnych pisanych do tek ­ stów łacińskich należy w ym ienić Gaudę M ater na chór m ieszany i zespól g ita ­ Legnickie oratorium na chór mieszany, sopran solo i orkiestrą symfoniczną', Matko Boska Ciemnolica z organami do słów W. W oroszylskiego.

Podobnie ja k w w ypadku utworów wokalnych, tak i w ram ach dzieł wokal- no-instrum entalnych przew ażają utw ory religijne pisane do tekstów łacińskich (10). W arto podkreślić, iż twórcy liturgicznej bądź paraliturgicznej m uzyki reli­

gijnej najczęściej używ ają języ k a łacińskiego. K om pozytorzy polscy, w tym także śląscy, w sw oich utw orach w okalnych czy w okalno-instrum entalnych biorą za podstaw ę w łaśnie tekst łaciński. W ykorzystyw anie tekstów łacińskich w zależności od ich przeznaczenia odbyw a się w różnorodny sposób. N iejedno­

krotnie kom pozytorzy dokonują kom pilacji kilku tekstów psalm ow ych (H.M . G órecki Beatus vir, E. K napik Psalm s), stosują sw obodne pow tórzenia słów (A. D ziadek H ace dies) bądź też parafrazy czy m aksym y tekstow e (E. B o­

gusław ski Stabat M ater).

Utwory Józefa Św idra, kom ponowane do tekstów łacińskich, powstałe w różnych okresach jeg o twórczości, przy całej odm ienności wynikającej z ro­

dzaju tekstu i z ewolucji środków języka m uzycznego łączy jed n a cecha wspól­

na, a m ianow icie głębokie osadzenie w tradycji m uzyki religijnej, wywodzącej się np. z gregoriańskiej, „zgodnie z którą śpiew stanowił bezobrazow e rozw inię­

cie słowa, nie podporządkow ując mu się w sensie »dopow iadania« subiektyw ­ nie rozum ianej treści” 10. W ięź z daw ną m uzyką religijną ujawnia się zw łaszcza w charakterze em ocjonalnym utworów, nie stroniących od w zniosłej powagi, a nawet patosu. Zachow anie łączności z tradycją nie zaprzecza oryginalności tej m uzyki opartej na now oczesnych założeniach języ k a dźw iękow ego, idealnie dostosow ującego środki techniczne do przesłań duchow o-religijnych. Do tw ór­

czości Józefa Św idra m ożna by odnieść słow a Zofii H elm an, która charaktery­

zując m uzykę religijną R om ana Palestra, uw zględniła „sem antyczną stronę tek­

stu w sposobie w okalnej deklam acji” i podkreśliła jeg o w alory em ocjonalne:

„[...] kom pozytor różnicuje w ten sposób m om enty m odlitew nego skupienia i uroczystego radosnego w ysław iania Boga, m om enty tragicznego napięcia i konsolacyjnego spokoju” 11.

K om pozycje Świdra, wykorzystujące teksty polskiej poezji religijnej, zaj­

m ują drugie m iejsce pod w zględem liczebności w sporządzonym przeze mnie w ykazie utworów religijnych. Gdybyśmy jed n ak pokusili się o zliczenie pieśni w ykorzystujących teksty klasyków literatury, również te niereligijne, to byłoby ich zdecydow anie więcej niż w w ypadku pozostałych utworów wokalnych. Z a­

rów no poetyckie dzieła religijne, ja k i św ieckie pisane są do słów twórców, od Reja i Kochanow skiego poczynając, przez rom antyków (M ickiew icz, K onopnic­

ka), a na poetach współczesnych kończąc (Herbert, Pasierb). W yraźnie św iad­

czy to o dojrzałym w arsztacie oraz inwencji kom pozytora. W każdej z poetyk religijnych potrafił Św ider zastosow ać odpow iednie struktury m uzyczne, które

— w edług Ryszarda G abrysia, o czym pisze w artykule Nowe chóralia Józefa

10 VI Śląskie D ni M uzyki W spółczesn ej: Państwowa Filharm onia Śląska. K a to w ice 11—21 XI 1994. Program . Red. M. D z i a d e k . Katowice 1994, s. 31.

11 Z. H e l m a n : O m uzyce religijnej Rom ana Palestra. W: W spółczesna p o lsk a religijna kultura m uzyczna. M a teriały sym pozjum zorganizow an ego p rzez Instytut M u zykologii K atolickie­

g o Uniwersytetu L ubelskiego 16— 17 lutego 1989. Lublin 1992, s. 61.

Świdra — nie tylko „odzw ierciedlają tekst i poszerzają jeg o »przestrzeń«, ale od razu interpretują go, niosąc uogólnioną m etaforę i specyficzną parabolę zna­

czeń pojęciow ych” 12.

O bserw ując tw órczość Józefa Świdra, nie sposób nie dostrzec znaczącego w pływu wszechstronnych studiów muzycznych na jeg o w arsztat kom pozytorski.

Z całą pew nością inspiruje się on w swych dziełach duchem dźw iękow ości tra­ tonice, znajdziem y w iele m iejsc kantylenow ych, polifonicznych, tw orzących m ocno dysonujące w spółbrzm ienia” 14. „Stojąc na gruncie rom an ty żującej trady­

cji — pisze Leon M arkiew icz — w ychodzi Św ider ponad utrw alone na Śląsku stereotypy tonalno-harm oniczne w sferę skojarzeń leżących poza system em dur-m oll” 15.

Do napisania Ewokacji... zainspirow ały kom pozytora m elodie zasłyszane w dzieciństw ie, będące fragm entam i pieśni religijnych, doskonale znanych i roz­

Wydział Kompozycji, Teorii i Edukacji Muzycznej Akademii Muzycznej. Katowice 2000, s. 136— 186, maszynopis; S. C h r z a n o w s k i : U tw ory na fo rtep ia n i orkiestrą w tw órczości śląskiej p o 1945 roku. Praca magisterska. W ydział Kompozycji, Dyrygentury i Teorii M uzyki Akademii Muzycznej. Katowice 1986, s. 84— 90, maszynopis.

S iedleckiego18. Już sam tytuł dzieła sugeruje przyw ołanie czegoś „istnie­

jące g o ” , czegoś, co stanow i w ażny punkt odniesienia w sferze m aterialno-du- chow ej („ew okow ać” — z fr. ivoquer, wym. ew oke, z łac. evocare — w y­

w ołać, u p rzytam niać)19. U żyte cytaty za każdym razem są zw iązane z osobą M aryi M atki. C zasam i je s t to fragm ent litanii, innym razem m elodia nieszpo­

rów (godzinki), czasem po prostu fragm ent pieśni.

W ykaz cytowanych m elodii w poszczególnych częściach Ewokacji... przed­

stawia się następująco:

I część Ewokacji...

1 — Litania loretańska do N ajśw iętszej M aryi Panny — początkow y fragm ent drugiej m elodii i końcow y m otyw trzeciej m elodii tej pieśni;

2 — Pod Twoją obronę — w ybrane fragm enty m odlitwy;

II część Ewokacji...

1 — Na Jutrznię — początkowy i końcowy fragm ent m odlitwy;

2 — Zaw itaj Pani św iata (z nabożeństw a godzinek) — drugi fragm ent m elodii hym nu;

III część Ewokacji...

1 — B ogurodzica — początkow y fragm ent pieśni;

IV część Ewokacji...

1 — Nie p ła c z ju ż dziecino — początkowy m otyw pieśni (cytat bardzo swo­

bodnie potraktowany);

2 — M aryjo Królowo Polski — druga m elodia pieśni (refren i początkowy fragm ent);

3 — Chwalcie łąki umajone — cała zw rotka i fragm ent refrenu pieśni;

4 — M y chcemy Boga — refren pieśni.

F ragm enty zastosowanych pieśni nie są w ybrane jednorodnie. Jó zef Św ider często w yzyskuje początkow y lub końcow y odcinek oryginalnej m elodii, cza­

sem tylko jej refren lub nawet wycinek frazy. Aby przybliżyć sposób w ykorzy­

stania przez kom pozytora owych cytatów, spróbuję pokrótce wyjaśnić metody ich opracow ań i korelacji z resztą m ateriału dźwiękowego. Najczęściej w ra­

m ach przekształceń tem atycznych Św ider stosuje:

— augm entacje rytm iczne, rzadziej dim inucje (4. cytat IV część);

— zm iany agogiczne cytowanych m elodii w stosunku do pierw ow zoru (np. for­

m a poloneza — 4. cytat IV część);

— rozdrobnienia wartości rytm icznych (sekstole) przez pow tarzanie niektórych dźw ięków czy fragm entów m elodii (2. cytat I część);

— fakturę akordow ą lub chorałow o-akordow ą w cytowanych fragm entach (2.

cytat I część, 1. cytat III część);

18 J. S i e d l e c k i : Ś piew nik kościelny z m elodiam i na dw a glosy. Kraków 1947; I d e m : Ś piew nik kościelny. Opole 1985.

19 Słow nik w yrazów obcych. Red. Z. R y s i e w i c z. Wyd. 6. Warszawa 1961, s. 203.

— pow tarzanie cytowanych motywów z zastosow aniem ich w ariacji (2. cytat I część, 2. cytat II część);

— wersje skrócone, transpozycje cytatów przejaw iających się w różnych p ar­

tiach instrum entalnych (2. cytat II część, zw rotka 3. cytat IV część);

— łączenie fragm entów cytowanych m elodii z m otywam i „nietem atycznym i”

(1. cytat IV część).

O ryginalnym ujęciem odznacza się strona harm oniczna cytowanych frag­

mentów i w ynikające z niej elem enty kolorystyczne. Sam a struktura tem atyczna przeważnie opracow ana jest tonalnie, o czym przekonują:

— w spółbrzm ienia konsonansów tercji i sekst (cytaty: 1., 2. i 4. część IV), kw int czystych (1. cytat II część) oktaw;

—- łączenia skal m odalnych (2. cytat II część);

— następstw a w spółbrzm ień molowych z predylekcją stosowania akordu d-m oll septym owego, którego podstawa daje w rażenie oparcia neotonalnego20 (1.

cytat III część);

— inne struktury akordowe, w skazujące na istnienie centrum tonalnego (2. cy ­ tat IV część);

— w prow adzenia konkretnych tonacji (3. i 4. cytat IV część).

N iekiedy jed n ak w celu zw iększenia dynam icznej kulm inacji głosy tem a­

tyczne zabarw ione są elem entam i dysonansow ym i. W pływ ają na nie nastę­

pujące czynniki:

—• pochody kw int równoległych, barw ione dw udźw iękam i sekundow ym i (2.

cytat I część);

— bloki akordowe złożone z różnych m ikstur akordów zm niejszonych, np. ges c es as es, ja k również akordów zawierających trójdźw ięki m olowe z dodaną sekstą, np. f as c d (2. cytat I część).

M ówiąc o cytowanych fragm entach, nie sposób pom inąć pozostałych struk­

tur harm oniczno-kolorystycznych, które decydują o specyficznym charakterze w łaściw ego Świdrowi języ k a m uzycznego, a w korelacji z tonalnym i m elodiam i nabierają niepow tarzalnego wyrazu. N ależą do nich:

— odcinki o charakterze im prowizacyjnym , zaw ierające szybkie ascendental- no-descendentalne pochody gam owe oparte na wycinkach skali G (1. cytat I część) lub wykorzystujące przebiegi pentachordalne o tendencjach m odal­

nych — akord e-m oll septym ow y (1. cytat II część);

— fragm enty wykorzystujące zjawisko aleatoryzm u kontrolow anego w obrębie m ikrostruktur dźw iękow ych cytatu (III część);

— pięciodźw ięki D 9> w różnych postaciach (1. cytat I część);

20 E. S t a n i a k : P roblem y n eotonalności we w spółczesnej m uzyce polskiej. W: Przem iany techniki dźw iękow ej, stylu i estetyki w polsk iej m uzyce lat siedem dziesiątych . Kraków 1986, s. 227— 228.

— pochody akordów zm niejszonych (2. cytat I część), także zm niejszonych septym ow ych (4. cytat IV część);

— klastery siedm iodźw iękow e obejm ujące skalę d-m oll harm oniczną — b cis d e f g a (2. cytat II część);

— inne m ikstury dźw iękowe dające w rezultacie klaster (2. cytat II część);

— septym ow e i nonowe akordy durowe (2. cytat II część);

— w spółbrzm ienia 4>, 5<, 7< i 9 (3. cytat IV część).

Podobny, bogaty zakres środków harm onicznych, naw iązujących do nurtu rom antyczno-ekspresjonistycznego, zaw ierają pozostałe „nietem atyczne” frag­

m enty dzieła. M im o to dom inującą rolę w utworze odgryw ają m otyw y opie­

rające się na m ateriale pieśni m aryjnych, których zgodna z oryginałem struktura m elodyczna, ja k i tonalne opracow anie pozw alają utrzym ać m odlitewny, m i­

styczny charakter. K om pozytor św iadom ie uw ypukla archaiczność pieśni, któ­

rych m otyw y niejednokrotnie stają się czynnikam i form otw órczym i przez swą pracę ew olucyjno-w ariacyjną (1. i 2. cytat II część oraz 3. i 4. cytat IV część).

Pozostałe, tow arzyszące struktury dysonujące pełnią jed yn ie funkcje akom pa­

niujące, barw iące, tworząc w ten sposób oryginalną całość.

Podsum ow ując rozw ażania, należy sprecyzować w niosek, iż podjęcie tem atu religijnego w m uzyce (w jakiejkolw iek form ie) w ym aga przede wszystkim we­

wnętrznej dyscypliny twórczej i najw iększych um iejętności kom pozytorskich.

Podejście Józefa Św idra do tem atu religijnego określić m ożna, według podziału B ohdana Pocieja, jako rom antyzujące. Polega ono na tym , że „szuka się przede w szystkim em ocjonalnego, bezpośrednio-uczuciow ego w yrazu przeżycia”21.

Św ider nie zasłania się form ułam i dawnych języków ani też nie skryw a się za kom binacjam i em ocjonalnie wytrawionych („ascetycznych”) struktur dźw ię­

kowych nowego języka m uzyki22. M owa jeg o m uzyki religijnej bądź też b ar­

wionej religijnie jest zrozum iała dla każdego i zawsze pobudza do religijnego w zruszenia. Ewokacje... dzięki zastosowanym cytatom , wyzyskującym elem enty diatoniki, uw ydatniają skłonność kom pozytora do liryzm u, naturalnego prowa­

dzenia kantyleny, co w rezultacie daje jedyny w swoim rodzaju efekt „m uzyki sercem kom ponow anej”23.

U tw ory religijne Józefa Świdra, odnoszące się do wartości duchow ych, bi­

blijnych, poetyckich i m oralnych, dziś na tle całej jeg o twórczości m ają wartość uniwersalną.

21 B. P o c i e j : Sacrum w polsk iej m uzyce w spółczesnej. W: P rzem ian y techniki d źw ięk o ­ w ej..., s. 51.

22 Ibidem.

23 R. G a b r y ś : M uzyka sercem kom ponow ana..., s. 12— 19.

Anna Kochańska

Religious song in the output of Józef Świder with particular consideration of Ewokacja na fortepian i orkiestrą smyczkową

S u m m a r y

The article includes information about the composing and organizational activity o f Józef Świder. This activity was associated with vocal music. The author made a division o f vocal pieces o f religious theme. There were four groups o f composition distinguished within these pieces: pieces with Latin liturgical texts (as a whole or using textual paraphrases); pieces in Polish language with a non-liturgical text; pieces with texts of Polish religious poetry; religious songs in foreign languages.

The text also presents vocal and instrumental pieces, which belong to religious music. The author was influenced by the scope o f content, selection o f texts and ways o f performance.

The results from the classification include information about the most popular types o f reli­

gious songs used by Świder, their inspirations, and guidelines o f the sonic language. Moreover, the text also includes many invaluable quotes, which characterize the vocal output o f the com ­ poser.

A large part o f the article is devoted to the analysis of E w okacja na fo rtep ia n i orkiestrę sm yczkow ą, a piece, which belongs to the secular type o f music inspired by fragm ents of well-known and popular religious songs o f Silesia. The author included a list o f melodies, which were cited by Św ider in particular parts o f Ewokacja. M ethods of their developm ent and correla­

tion with the rest o f material are explained in detail in order to explain the way of their usage by the composer.

The creative attitude o f Józef Świder towards religious themes was determ ined in the final part o f the article. The author tried to place and evaluate the pieces o f this genre against the background of the entirety o f compositional output o f the artist.

Anna Kochańska

Das Kirchenlied in den Werken von Józef Świder unter Berücksichtigung der Evokation fü r Klavier und Streichorchester

Z u s a m m e n f a s s u n g

Der vorliegende Artikel enthält Informationen über die, mit der Vokalmusik verbundene, kompositorische und organisatorische Tätigkeit von Józef Świder. Die Verfasserin unterscheidet vier Kompositionsgruppen: Werke mit lateinischem liturgischem Text (als Ganzes genomm en oder mit Textparaphrasen); Werke in der polnischen Sprache mit keinem liturgischen Text; die Werke, die die Texte der polnischen Kirchendichtung entnehmen; geistliche Lieder in Frem dspra­

chen.

Im Artikel findet man vokal — instrum entale, der Kirchenmusik zugeordnete Werke. Bei der Gliederung berücksichtigte die Verfasserin den Inhalt, den Textauswahl und die Darstellungsm it­

tel. In Schlussfolgerungen zählt sie die von Świder meistens gebrauchten Kirchenlieder, deren In­

spirationsquelle und die Grundsätze der Tonsprache auf. Der Artikel beinhaltet auch viele wertvolle Zitate, die die vokalen Werke des Komponisten kennzeichnen. Viel Platz wurde der

Analyse von der E vokation f ü r K la vie r und Streich orch ester gewidmet, einem W erk, das zwar der weltlichen M usik gehört, aber mit Fragmenten der in Schlesien gut bekannten und weit ver­

breiteten Kirchenlieder versehen ist. Um die W ichtigkeit der Lieder betonen zu können, brachte die Verfasserin das Verzeichnis der von Św ider in einzelnen Teilen der Evokation angeführten M elodien. Sie erklärte ausführlich, auf welche W eise der Komponist die einzelnen Zitate verwen­

det und mit dem ganzen Tonmaterial synchronisiert hat. Im Endteil ihres Artikels charakterisiert die Verfasserin die künstlerische Einstellung von Józef Świder zur Religion und platziert seine geistlichen W erke unter alle seine Musikwerke.

Więziotwórczy wymiar pieśni religijnej