P
ielgrzym ki do m iejsc szczególnej czci tajem nicy Bożej, osoby N ajśw iętszej M aryi Panny lub świętych należą do integralnych elem entów życia religijnego człow ieka. K orzeniam i swym i sięgają starożytności chrześcijańskiej i ju ż wówczas traktow ano je jako funkcję wyznawanej wiary. U w ydatniał się obraz i św iadom ość Kościoła, a chrześcijaństw o w pisyw ało się w w ielkie syste
my kulturowe. Pielgrzym ka stawała się nośnikiem chrześcijańskich treści religij
nych. Swoje apogeum ruch pielgrzym kow y osiągnął w XIV i XV w ieku (tzw.
gorączka pątnicza); pow stała wówczas gęsta sieć szlaków pielgrzym kow ych, które w w iększości przetrw ały do czasów nam w spółczesnych1.
W raz z przyjęciem chrześcijaństw a przez Polskę pielgrzym ow anie stało się jednym z przejawów szeroko pojętej kultury w jej w ym iarze religijnym , nabie
rając jed n ak w przeciągu historii specyficznych, w łaściw ych sobie cech. Jedną z najistotniejszych było pow iązanie treści chrześcijańskich i narodowych, co szczególnie zaobserw ow ać m ożna w XIX wieku na terenie G órnego Śląska.
Aspekt religijny był decydujący — jako swoista odpow iedź na proces ześw iec
czenia, który ogarniał Europę. Jego konsekw encją były: podw ażanie autorytetu papiestwa, odm aw ianie czci M atce Bożej, krytyka odpustów, ale także piel
grzym ki do świętych m iejsc2. Jednocześnie budziła się św iadom ość narodowa, a pielgrzym ki górnośląskie stanowiły czynnik, który jednoczył ich uczestników
* Na podstawie wybranych polskich śpiewników katolickich z drugiej połowy XIX i po
czątku XX wieku. Komunikat.
1 J. G ó r e c k i: P ielgrzym ki na G órnym Śląsku w latach 1869—1914. Katowice 1994; por.
N. O h 1 e r: P ilg ersta b und Jakobsm uschel. Wallfahren in M ittela lter und Neuzeit. D üsseldorf
— Zürich 2000.
2 J. G ó r e c k i : P ielgrzym ki..., s. 12.
— ponad różnicam i kulturow ym i i m entalnością — z ludnością innych ziem polskich3.
G órnoślązacy naw iedzali przede w szystkim m iejsca, którym patronuje Naj
św iętsza M aryja Panna: Piekary, Częstochow ę, W ambierzyce, Bardo, Pszów, Ja
strzębie. O dnosi się to rów nież do G óry św. Anny i K alw arii Zebrzydow skiej, gdzie liczne rzesze pątników, oprócz udziału w uroczystościach m aryjnych, chętnie pielgrzym ow ały rów nież w W ielkim Tygodniu4.
C elem niniejszego kom unikatu jest przybliżenie jedn ego z istotnych kom po
nentów składających się na całokształt pielgrzym iego obrazu — wykonywanych śpiewów. Ram y takiej formy w ypow iedzi nie pozw alają, oczyw iście, na ca
łościowe przedstaw ienie tej problem atyki, dlatego uw aga zostanie skoncentro
wana na repertuarze śpiewów pielgrzym kow ych w języ k u polskim na podsta
w ie literatury i wybranych zbiorów z pieśniam i, zawsze w odniesieniu do specyfiki danego m iejsca św iętego (sanktuarium ).
„D uszą” górnośląskiej pielgrzym ki byli tzw. śpiewocy. Ich rolę — jako organizatorów, przewodników trudno przecenić. O prócz spełniania wielu róż
nych funkcji5 pobudzali uczestników do śpiewu. Korzystali przy tym z wielu śląskie miejsca pątnicze, jednak nie uwzględniały one interesującego nas zagadnienia. Do waż
niejszych m ożna zaliczyć: W. N o w a k o w s k i : O cudownych obrazach w P olsce P rze n a jśw ięt
tuowane były kalwarie. Ich analiza pod względem repertuaru pieśniowego będzie przedm iotem osobnego opracowania, dlatego w niniejszym komunikacie zostanie pominięta.
7 Śpiewocy nie sygnowali swoich pieśni nazwiskiem, stąd ich twórczość pozostaje anonim o
wa — por. J. G ó r e c k i : P ielgrzym ki..., s. 51.
w arzyszyły rów nież orkiestry, których zadaniem było zharm onizow anie w spól
nego śpiewu.
K ażdą pielgrzym kę poprzedzało duchowe przygotow anie, najczęściej przez uczestnictw o we M szy św., po której proboszcz udzielał specjalnego bło go sławieństwa na drogę8. Pielgrzym i na swojej drodze szczególniejszą uwagę zwracali na pojaw iające się krzyże, kapliczki i kościoły. Przy krzyżu, oprócz modlitw, śpiewano Ach, pójdźcie chrześcijanie', Krzyżu Chrystusów, bądźże p o chwalony, Krzyżu święty, co ś nam złotym lub Krzyżu św ięty nade wszystko9. Z a
trzym ując się wokół kapliczki śpiewano L itanię loretańską, pieśni m aryjne i zw iązane z kultem tego m iejsca10, zbliżając się zaś do kościoła — N iechaj b ę
dzie pochw alony Przenajświętszy Sakrament i odpow iadające wezw aniu świątyni. Znam ienny je st fakt um ieszczenia w śpiew niku Piekoszow skiego działu: Gdy kompanija wychodzi do Częstochowy, gdzie w ym ienione są: Po
mnijmy, że z łaski Boga ku Częstochowie idziemy; W drogę pokoju wszelkiej szczęśliw ości oraz Wejrzyjcie dziś niebiosa11.
Spróbujm y spojrzeć na śpiewy wykonywane w wybranych m iejscach p iel
grzymkowych: C zęstochow ie, G órze św. Anny, Kalw arii Zebrzydow skiej, P ieka
rach i W am bierzycach, oraz na odpow iedni repertuar zawarty w śpiew nikach12.
1
Kiedy pielgrzym ka dotarła na Jasną Górę, w itający paulin po przyw itaniu intonował G w iazdo śliczna, wspaniała i pielgrzym i wchodzili do kaplicy C u
downego O brazu, rozpoczynając bogaty program pobytu (spowiedź, M sza św., D roga Krzyżowa, ja k rów nież zw iedzanie jasnogórskich obiektów).
8 Tekst (B enedictio peregrin oru m a d loca san cta prodeuntium ) zamieszczony byl w rytuale obowiązującym na terenie diecezji wrocławskiej, jednak w niektórych zbiorach pojawia się pol
skie tłumaczenie — zob. K. P i e k o s z o w s k i : D o stateczn y śpiew nik kościelny i dom ow y w raz z książką m odlitew n ą. Wyd. 3. Piekary 1859, s. 825— 826 — dalej: Piek; Z upełny śpiew nik katolicki oraz książka do n abożeństw a d la chrześcijan-katolików . Mikołów [b.r.w. — jest tylko imprimatur uzyskany 27 m arca 1898 r. w Przemyślu (sic!)], s. 512— 513 — dalej:' ZŚK.
9 P obożny p ielgrzym . P rzew odnik d la pielgrzym u jących na G órę Św iętej A nny i d o innych m iejsc cudow nych. Góra św. Anny. Wyd. O. A n d r z e j 1897, s. 46.
10 J. G ó r e c k i : P ielgrzym ki..., s. 89.
11 Ibidem, s. 820— 823.
12 Przy prezentacji miejsc, do których zdążali pielgrzym i z G órnego Śląska, pom inięto K ra
ków, ponieważ pobyt w tym mieście nie ograniczał się do jednego, konkretnego miejsca. Oprócz świątyń odwiedzano także wiele miejsc związanych z polską tradycją narodową. Repertuar w yko
nywanych śpiewów obejmował te o treściach religijnych, ja k i patriotycznych, a nawet ludowych.
Wymaga to osobnego opracowania.
Przy pożegnaniu śpiewano Kto się w opieką odda Pannie świątej. Śpiew nik Piekoszow skiego zaw iera trzy pieśni um ieszczone w dziale: Odchodząc od O b
razu cudownego Najs'. M aryi P.\ Ciesz sią niebo, słuchaj ziem io; Gdy ju ż w y
chodzim y teraz oraz Już ci ju ż odchodzić muszę}3.
A nalizując śpiew niki pod w zględem odniesień do konkretnego obiektu kul
tu, trzeba zauw ażyć, że każdy ma osobny dział pieśni poświęconych M atce B o
skiej Częstochow skiej. W w ybranych śpiew nikach w ystępują14:
— Ciesz sią wierny narodzie (Piek, KŚB, ZŚK, G illar i H offm ann);
— Gdyśmy przyszli do kościoła (KŚB, ZŚK);
— G w iazdo śliczna wspaniała (Piek, G illar i Hoffm ann);
— Już się teraz zabierajmy, do Częstochowy pospieszajm y (KŚB, ZŚK);
— Królowa nieba od Boga obrana (Piek, ZŚK, G illar i H offm ann, Cieplik);
— Królowa polska od Boga obrana na Jasnej Górze (KŚB)
— Najpotężniejsza, najmocniejsza Pani (KŚB);
— Na Jasnej Górze nad słońce jaśniejsza (Piek, ZŚK);
— O ty, miła Jasnogóro (ZŚK);
— Pomnijmy, że z łaski Boga ku Częstochowie idziem y (KŚB, ZŚK , G illar i H offm ann, Cieplik);
— Przeradosna a miłosna nastała nam godzina (KŚB, ZŚK);
— Słyszałem wdzięczny [śliczny] głos, M arya woła nas (KŚB, ZŚK);
— Śpiewa mi słowiczek na rajskim dworze (ZŚK, G illar i H offm ann, Cieplik);
—• W itaj Jutrzenko rano pow stająca (Piek, ZŚK, G illar i H offm ann, Cieplik).
— Żaden nie wie, co je s t łaska (K Ś B )15.
2
Pielgrzym ki na Górę św. Anny zw iązane były przede wszystkim z obchoda
mi kalw aryjskim i. Pow itanie każdej następow ało przy stacji IX, przy trzech krzyżach lub przed bram ą prow adzącą na Rajski Plac. W m om encie procesji do kościoła śpiew ano Święta Anno, witam Cię. Natom iast podczas pow itania w szystkich pielgrzym ów przybyłych na obchody wykonywano w św iątyni Ja
13 Ibidem, s. 826— 831.
14 Poza wymienionymi wyżej uwzględniono: K siążka sw. B arbary. Z b ió r n a jlepszych m o
d litw i p ieśn i na w szelkie u roczystości kościelne i do użytku w pielgrzym kach. Mikołów [1892] — dalej: KŚB; R. G i l l a r i H o f f m a n n : Śpiew nik d la ludu katolickiego oraz książka d o n a bożeństw a. Bytom [1908] — dalej: G illar i Hoffmann; T. C i e p l i k : Z biór p ieśn i kościelnych i nabożnych o ra z p ieśn i d la członków K ongregacji M arjańskiej, Straży Honorowej, Przen. O blicza Pana Jezusa, św. A nton iego itd. Bytom [1924] — dalej: Cieplik.
15 Zestawienie pozostałych pieśni (19) przedstawia J. G ó r e c k i : P ielgrzym ki..., s. 197.
sobie wybrałem. W czasie obchodów w ielkoczw artkow ych śpiew ano G orzkie żale oraz pieśni postne. Na odpust W niebow zięcia NM P, kiedy grom adzono się przy D om ku M aryi, brzm iała pieśń Zasnęła na czas. Po dojściu do kościoła NM P w Porębie pielgrzym i śpiewali pieśń pożegnalną Dobranoc. Przed błogosław ieństw em kończącym uroczystości kalw aryjskie w ykonyw ano P rzed tak wielkim sakramentem, a po nim uroczyste Ciebie, Boże, w ielbim y (C iebie, Boże, chw alim y)16.
W śpiew nikach znajdują się pieśni ku czci św. Anny, w ykonywane n ajczę
ściej podczas głównej uroczystości patronalnej:
— Chwalmy Boga z wysokości (ZŚK, G illar i H offm ann, Cieplik);
— Czyńmy św. Annie (Piek, ZŚK, G illar i H offm ann, C ieplik);
■—• Ja sierota opuszczona (ZSK, G illar i H offm ann, Cieplik);
— Ja sobie wybrałem za obronę (Piek, ZŚK, G illar i H offm ann, Cieplik);
— Samopiąta, Anno św ięta (Cieplik);
— Tysiąc kroć bądź pozdrowiona, milion kroć uwielbiona (ZŚK, G illar i H offm ann, Cieplik);
— Tysiąc kroć was pozdrawiam y, Jezus, M aryja, Anna (ZŚK, G illar i H offm ann, Cieplik);
— Witaj Pani, M atko Matki (Piek, ZŚK , G illar i H offm ann, C ieplik);
— Z upadnieniem przed Imieniem niebieskiej p a ry (Piek, ZŚK , G illar i H offm ann, Cieplik).
3
Pielgrzym ow anie do Kalwarii Zebrzydowskiej, podobnie ja k na Górę św.
Anny, zw iązane było z obchodam i kalw aryjskim i. Podczas cerem onii przyw ita
nia pod G órą U krzyżow ania rozbrzm iew ały w św ięta m aryjne G w iazdo śliczna, wspaniała', Serdeczna Matko, natom iast w W ielkim Poście — Wisi na krzyżu i Jezu Chryste, Panie miły. R epertuar pieśni, które wykonywali górnośląscy pielgrzym i podczas obchodów, był bardzo bogaty. Idąc na kalw arię, śpiewano Witaj, przezacna góro, nad inne wybrana, natom iast w kościele m ożna było usłyszeć: Boże Ojcze Wszechmogący, Rozmyślajmy dziś w ierni chrześcijanie', Uważ pobożny człow iecze u siebie', Dobranoc Głowo św ięta Jezusa mojego', Już Cię żegnam najm ilszy Synu Chrystusie', Wielka to m iłość Boga Ojca była\
Przystąpcie bliżej grzesznicy, O N ajśw iętsza Twarzy mego Pana', Gdy m iły Jezus był w Betanii', Pamiętaj człowiecze na Jezusa', Ach, pójdźcie chrześcijanie', Po
16 Ibidem, s. 201— 203. Ten sam autor wymienia jeszcze Skacz m oje serce z radości, p ó jd ź pątniku do w ieczności, jako związaną z kultem św. Anny w tym miejscu.
górach, dolinach; Śpiewa mi słowiczek', D obranoc Ci Panno św iąt a m iłość moja. Przy w yjściu zaś intonow ano Już w praw dzie Cią żegnamy, o Kalwaryjsko G ó ro '1.
4
Piekary były ulubionym m iejscem , do którego zdążali górnośląscy pielgrzy
mi. Zgodnie z panującym zw yczajem na zakończenie pierw szego dnia pobytu, po M szy św. i błogosław ieństw ie, m iejscow a orkiestra grała pieśni m aryjne. Na
zajutrz ju ż w szystkie orkiestry grały również pieśni m aryjne oraz Zastanów się, o człow iecze, która rozpoczynała D rogę Krzyżową. C harakterystyczne dla kultu M atki Bożej Piekarskiej są m iędzy innym i następujące pieśni, wykonywane przez pątników: Ach, ju ż się troskliwa godzina zbliżyła; O, ja k a ś piękna Panien
ko Piekarska oraz Pożądana godzina ju ż się zb liżyła 1*.
W niektórych śpiew nikach (ZŚk, G illar i H offm ann, C ieplik) znajdujem y dw ie pieśni do M atki Boskiej Piekarskiej: Boga chwalcie, pozdraw iajcie M aryję Pannę oraz Witaj, w itaj i zaw itaj Panienko Piekarska.
5
W czasie pow itania pielgrzym ów w W am bierzycach śpiewok intonował stro
fy Ciebie, Panno, sławim y, które wykonywano rów nież podczas w ieczornego nabożeństw a na rozpoczęcie procesji po gankach. Po niej odbywała się okazała procesja ze św iecam i w krużgankach, w czasie której śpiewano L itanię loretań
ską z refrenem Tyś je s t róży kwiat, do Ciebie woła, Jezus M aryja! cały nędzny św iat. N atom iast podczas śpiewu Po górach dolinach na słowo „Ave” podno
szono do góry świece. O M atce Boskiej W ambierzyckiej traktow ała rów nież pieśń Winszowana wiosno, o niebieski raju'9. W arto nadm ienić, że każdy dzień pobytu rozpoczynał się G odzinkam i ku czci N iepokalanego Poczęcia N ajśw ięt
szej M aryi Panny, które wykonywano o godz. 5.00 rano.
17 Ibidem , s. 204.
18 Ibidem, s. 197.
19 Ibidem.
Ta krótka prezentacja repertuaru śpiewów wykonywanych przez górno
śląskich pielgrzymów , ja k rów nież tych, które znajdują się w wybranych śpiew nikach, pozw ala zauw ażyć ich różnorodność: śpiewano zarówno w drodze, jak i w m iejscu św iętym ; charakterystyczne są pieśni skierowane do Świętych Osób, czczonych w cudownych w izerunkach, ja k i podczas poszczególnych eta
pów pobytu. To m iędzy innymi stanowi specyfikę śląskiego pielgrzym ow ania.
Należy żyw ić nadzieję, że bardziej wnikliwe badania dotyczące tego tem atu, wykorzystujące wszystkie zachowane źródła drukowane, rękopiśm ienne, relacje śpiewoków, pozw olą ukazać to całe bogactw o śpiewów pielgrzym ujących G ó r
noślązaków, idących na „pąć” .
Józef Chudalla
Repertoire of singing performed during the Upper Silesian pilgrimages
S u m m a r y
Pilgrimages becam e one of the main manifestations o f religious culture. One o f the most sig
nificant features o f pilgrimages in the area o f Silesia was the establishm ent o f a relation between the Christian and national essence, particularly in the 19lh century. This article presents a collec
tion o f information on the theme of signing repertoire o f the Upper Silesian pilgrimages to places such as Jasna Góra, G óra Świętej Anny, Kalwaria Zebrzydowska, Piekary Śląskie, and Wam
bierzyce.
Józef Chudalla
Das Repertoire der während der oberschlesischen Wallfahrten vorgetragenen Lieder
Z u s a m m e n f a s s u n g
M it dem durch Polen angenomm enen Christentum ist Pilgern ein besonderer A usdruck der weit begriffenen geistlichen Kultur geworden. A uf dem Gebiet Schlesiens war es durch die Verbindung der christlichen und nationalen Werte gekennzeichnet, was besonders im 19.Jh. zum Vorschein kam. D er vorliegende Artikel ist eine Sammlung von Informationen über das Liederre
pertoire während der oberschlesischen Wallfahrten zu solchen Zielen, wie: Jasna Góra, Annaberg, Kalvarienberg, Piekary Śląskie und Wambierzyce.