Anomia apelatywna

Zaburzenia aktualizacji rzeczowników pospolitych (nomina appellativa) określa się mianem anomii apelatywnej. Wskazany rodzaj zaburzeń nazy-wania jest przedmiotem eksperymentów, które zwykle prowadzi się z wy-korzystaniem Bostońskiego Testu Nazywania (BNT, 60 bodźców) lub Fila-delfijskiego Testu Nazywania (PNT, 175 bodźców, zob. A. Roach i in. 1996).

Zazwyczaj jeśli mówimy o zaburzeniach nazywania, mamy na myśli właś-nie ten rodzaj anomii.

Anomia apelatywna może dotyczyć sytuacji podwójnej dysocjacji, w której pacjent nie jest w stanie produkować rzeczowników pospolitych, natomiast nazwy własne okazują się możliwe do przywołania. Wówczas mówimy tak-że o selektywnej zdolności oszczędzania propriów (selective sparing of proper names). To zjawisko jest odnotowywane bardzo rzadko (por. F. Peressotti i in.

2003: 89; szerzej na ten temat w podrozdziale 2.1.3.2. Anomia w afazji). W na-szych badaniach, obejmujących lata 2011–2016, zostało zaobserwowane je-dynie u 3 pacjentów (RB, IP), przy czym u jednego z nich anomia w zakresie nazw pospolitych szybko ustąpiła (KK, afazja podkorowa). Były to charak-terystyczne pod względem modalnym wzorce oszczędzania (zob. rozdziały 3. Anomia lewopółkulowa i 5. Anomia w pierwotnej afazji postępującej).

Tabela 2.4. Opisane w literaturze przypadki oszczędzania nazw własnych Lp.ŹródłoKategoria oszczędzanych nazw własnychLokalizacja uszkodzenia 1.P. McKenna, E.K. Warrington 1978nazwy państw w modalnościach wzrokowej i werbalnej (FC nazywa państwa, używa tych określeń do zastępczego komunikowania się, np. zamiast nazwiska Gandhi podaje nazwę Indie; bardzo dobrze rozpoznaje te nazwy)

lewy płat skroniowy, okolice lewego płata ciemieniowego, ciężka afazja 2.W. Wapner, H. Gardner 1979nazwy państw (etykietowanie na mapie)nieznana (afazja globalna) 3.E.K. Warrington, R.A. McCarthy 1987nazwy osobowe (YOT rozumie nazwy własne na podstawie łączenia obrazka z podpisem, podobnie wykazuje się lep- szym rozumieniem nazw pożywienia i rzeczy ożywionych w porównaniu z nazwami obiektów)

nieznana (ciężka afazja) 4. D. van Lancker, K. Klein 1990nazwy osobowe (rozpoznawanie nazw osobowych na podstawie łączenia obrazka z podpisem i na podstawie nazwy mówionej)duża część lewej półkuli mózgu 5.D. van Lancker, C. Nicklay 1992nazwy osobowe i geograficzne (rozpoznawanie nazw zna- nych osób i nazw terenowych)afazja globalna 6.C. Semenza, M.T. Sgaramella 1993 nazwy osobowe (RI nie nazywa na podstawie fotografii rzeczowników własnych i pospolitych; podpowiedź pierw- szej głoski pomaga zaktualizować jedynie nazwy własne)

lezje w zakresie lewego styku ciemie- niowo-potylicznego 7.E.K. Warrington, Clegg 1993 nazwy państw (AF rozpoznaje i nazywa państwa; rozpo- znaje nazwy kolorów i części ciała; ma trudności z rozpo- znawaniem nazw obiektów i zwierząt)

atrofia korowa, głównie w okolicy lewej skroni 8.L. Cipolotti, J. McNeil, E.K. War- rington 1993nazwy państw i osób (MED nazywa pisemnie i pisze pod dyktando nazwy osób i państw)lezje czołowo-ciemieniowe oraz wzgórze 9.J.E. McNeil, L. Cipolotti, E.K. War- rington 1994 nazwy państw i osób (MED znacznie lepiej rozumie nazwy własne w porównaniu z nazwami pospolitymi) głęboka afazja 10. A. Incisa della Rocchetta, L. Cipo- lotti, E.K. Warrington 1998nazwy państw (TM, ciężka globalna anomia także nazw osobowych i nazw miejscowych)choroba Picka 11. K. Yasuda, Y. Ono 1998nazwy osobowe (rozumienie pisanych nazw osobowych, brak rozumienia nazw geograficznych i pospolitych)lewy płat potyliczny, tylna część dol- nego zakrętu skroniowego lewego

12.L. Cipolotti 2000nazwy państw (BF nazywa i głośno czyta tylko nazwy miast i państw; kanał pisany, też pod dyktando, jest nietknięty dla nazw pospolitych i nazw państw, inne nazwy własne zaburzone)

choroba Picka, atrofia lewego płata skroniowego, hipokampa 13. F. Layons, J.R. Hanley, J. Kay 2002 nazwy osobowe (FH nie nazywa obiektów, ale może na- zywać osoby; najwyraźniejsza podwójna dysocjacja dotąd opisana; towarzyszące zaburzenia nazywania i rozumienia nazw geograficznych oraz pospolitych)

lezje podkorowe, uszkodzenia struku- ry białej lewego płata czołowego 14.J. Kay, J.R. Hanley 2002 nazwy osobowe (ML, anomia proprialna i apelatywna w nazywaniu ustnym, zachowany dostęp do nazw osobo- wych przez łączenie obrazków z podpisami)

lewa półkula mózgu (rozległy zawał w obszarze tętnicy środkowej mózgu) 15.D. Schmidt, L. Buchanan, C. Se- menza 2004 nazwy osobowe i geograficzne (BMW nazywa pisemnie graczy w hokeja, drużyny i podaje prawidłowe daty uro- dzin hokeistów; rzeczowniki pospolite podaje bardzo wolno i tylko w 50% poprawnie; nazwy geograficzne wy- dobywa przy okazji nazywania drużyn hokeja; ma bardzo dobrze zachowane rozumienie nazw własnych w porów- naniu z nazwami pospolitymi; nazywanie pisemne jest prawidłowe także na podstawie definicji w zakresie nazw osobowych i geograficznych)

nieznana (ciężka afazja globalna) 16.F. Lyons, J. Kay, J.R. Hanley, C. Haslam 2006nazwy osobowe (18 pacjentów z zachowanym rozumie- niem nazw i umiejętnością ich dopasowania do twarzy)lewostronne i obustronne uszkodze- nia mózgu 17. I.P. Martins, L. Farrajota 2007nazwy osobowe (ACB prawidłowo nazywa znane i histo- ryczne osoby oraz podaje daty urodzin nazywanych ludzi i numery telefonów)

wyspa, płat ciemieniowy, skroniowa kora nowa, w tym płat skroniowy; mały zawał przyległy do komory bocznej 18.J. Rodriguez, M. Laganaro 2008nazwy państw (HK nazywa, czyta i powtarza nazwy państw, zdecydowanie lepiej rozumie te nazwy w porów- naniu z nazwami pospolitymi i innymi nazwami własnymi (uzupełnianie mapy nazwą pisaną lub głośno mówioną); we wszystkich modalnościach werbalnych uobecniają się liczne parafazje fonologiczne; głęboka agrafia) lezje lewego styku czołowo-ciemie- niowo-skroniowego (pacjent lewo- ręczny, przyuczony do pisania prawą ręką)

Zjawisko oszczędzania nazw własnych pierwszy raz opisano w 1978 roku (P. McKenna, E.K. Warrington 1978). Polegało ono na zachowanej zdolności podawania nazw miejscowych (też nazw części ciała), której towarzyszyły trud-ności z aktualizowaniem pozostałych kategorii apelatywów. Podobne umiejęt-ności opisali E.K. Warrington i F. Clegg w 1993 roku. Ich pacjent aktualizował toponimy o wiele sprawniej niż nazwy kolorów, obiektów i części ciała.

Oszczędzanie nazw własnych najczęściej ma charakter kategorialnie se-lektywny, co wiąże się z wybiórczą zdolnością nazywania osób (C. Semenza, M.T. Sgaramella 1993; D. Schmidt, L. Buchanan, C. Semenza 2004; I.P. Mar-tins, L. Farrajota 2007) lub nazywania zarówno osób, jak i miejsc (L. Cipolotti, J. McNeil, E.K. Warrington 1993). Selektywność może także dotyczyć jednej subkategorii nazw własnych, a wybiórczość zachowanych umiejętności ujaw-nia się w określonej modalności. Zachowany dostęp jest możliwy np. po po-daniu wskazówki fonemicznej w postaci pierwszej litery danej nazwy (priming fonologiczny) w modalności pisanej (L. Cipolotti, J. McNeil, E.K. Warrington 1993) bądź w czasie etykietowania (w zadaniach wielokrotnego wyboru) foto-grafii celebrytów.

Należy także zaznaczyć, że oszczędzanie nazw własnych często obserwuje się u osób z głęboką afazją bądź w zaawansowanej postaci PPA (zob. rozdział 5.

Anomia w pierwotnej afazji postępującej). W porównaniu z anomią proprialną zdolność aktualizowania nazw własnych z towarzyszącą anomią nazw pospo-litych należy do zjawisk mniej przejrzystych. To fenomen niejednorodny i do-statecznie nierozpoznany (por. tab. 2.4).

2.2.7.1.1. Anomia apelatywna postsemantyczna

Najlepszą ilustracją deficytów odpowiadających anomii apelatywnej w do-stępie do leksykonu fonologicznego jest wzór zaburzeń pacjenta ACB, opisane-go przez I.P. Martins i L. Farrajotę w 2007 roku. Problemy anomiczne choreopisane-go sprowadzają się do trudności w nazywaniu rzeczowników pospolitych (obiek-tów, zwierząt, jedzenia i miejsc) z jednocześnie dobrym ich rozumieniem i roz-poznawaniem, co pozwala sądzić, że trudności chorego wiążą się z dostępem do poziomu fonologicznego nazywania, a nie do semantyki. Z kolei oszczę-dzanie nazw własnych u ACB polega na doskonale zachowanym dostępie do wiedzy o nazwach osobowych. Ta wiedza w przeciwieństwie do drugiego opi-sywanego w tym samym artykule pacjenta JFJ (I.P. Martins, L. Farrajota 2007:

1746) jest doskonała. Odpowiada jej bardzo dobra reprodukcja nazw i zna-jomość ich denotatów. Co istotne podana wiedza ujawnia się także w formie kompensowania deficytów w zakresie rzeczowników pospolitych.

Kompensa-cje mają następujący charakter: paKompensa-cjent ACB, próbując nazwać kolor rudy, po-daje nazwisko Jorge Sampaio (to polityk o rudych włosach, potocznie nazywa-ny rudym). Analogicznie zamiast określenia pomarańczowy ACB aktualizuje nazwisko przewodniczącego partii używającej symboliki tego koloru (Anibal Cavaco Silva).

Z kolei w teście nazywania na podstawie bodźca wzrokowego ACB uzyskał wynik 90,7% (tj. nazwał 127 postaci spośród 140 wszystkich mu zaprezentowa-nych). Dla porównania, drugi z pacjentów JFJ w tym samym podteście uzyskał wynik na poziomie 28,5% (I.P. Martins, L. Farrajota 2007: 1749). Pacjenci re-prezentowali rodzaj podwójnej dysocjacji w obrazie swoich deficytów.

2.2.7.1.2. Anomia apelatywna semantyczna

Zaburzenia nazywania obiektów mogą występować ponadto na poziomie semantycznym (zob. rys. 2.10). Wówczas poddany badaniu poprawnie wy-szukuje nazwy osób, podaje zestaw biograficznych informacji na temat osób (oszczędzanie nazw własnych), lecz nie jest w stanie przywołać wiedzy o róż-nych przedmiotach, których jednocześnie nie potrafi nazwać (anomia nazw pospolitych). Ten rodzaj zaobserwowanych u FH deficytów został uznany przez zespół F. Lyons (2002) za lustrzany wzór zaburzeń, jakie ujawniała pacjentka APA, ale w zakresie nazw własnych (G. Miceli i in. 2000). Co istotne, w przy-padku FH mamy do czynienia z selektywnym oszczędzaniem nazw własnych, a dokładniej – nazw osobowych. Nazwy geograficzne bowiem, podobnie jak pospolite (rzeczowniki i czasowniki) okazały się trudne w nazywaniu i rozu-mieniu. Zdaniem F. Lyons i in. (2002: 33), mimo że nazwy geograficzne są kla-są rzeczowników własnych, należy je traktować jako osobną w stosunku do nazw osobowych grupę semantyczną.

2.2.7.1.3. Anomia selektywna kategorialnie: oszczędzanie nazw geograficznych (nazw miejscowych)

Potwierdzeniem odrębności dwu systemów semantycznych (dla nazw osobowych i geograficznych) są także opisy przypadków, w których nazwy geograficzne podlegają selektywnemu oszczędzaniu. Na tej podstawie wie-my, że obie klasy rzeczowników reprezentują inne kategorie semantyczne w hierarchicznej organizacji systemu proprialnego (C. Semenza 2009: 357).

To zresztą najwcześniej opisany wzór oszczędzania propriów (P. McKenna, E.K. Warrington 1978).

2.2.7.1.4. Anomia selektywna modalnie: podpowiedź pierwszej sylaby

Selektywne oszczędzanie nazw własnych może być zaobserwowane nie tyl-ko w zakresie określonej kategorii czy subkategorii semantycznej, lecz także w określonym rodzaju modalności. Dla przykładu, pacjent RI z żargonofazją i żargonografią nie był w stanie nazywać żadnych rzeczowników, własnych czy pospolitych, ani na podstawie prezentacji fotografii, ani z definicji. Umie-jętność nazywania była możliwa dzięki podpowiedzi w postaci pierwszego dźwięku, lecz jedynie w odniesieniu do grupy propriów, sporadycznie w przy-padku apelatywów (C. Semenza, T.M. Sgaramella 1993: 272–274). Zdaniem C. Semenzy i T.M. Sgaramelli (1993: 277) to charakterystyczne oszczędzanie nazw własnych można wiązać z odrębnym deficytem w zakresie nazw pospoli-tych w realizacji programu motorycznego języka. Druga hipoteza uwzględnia specyfikę tzw. wyszukiwania jeden na jeden dla nazw własnych jako jednostek przysługujących indywidualnym, niepowtarzalnym denotatom. Podpowiedź w przypadku tego typu wyrazów powinna być ułatwieniem w ich aktualizacji wedle zasady mniej wariantów – szybsze wyszukiwanie.

2.2.7.1.5. Anomia selektywna modalnie: wypowiedź pisemna

Wśród opisów anomii apelatywnej można spotkać kilka przypadków wskazujących na selektywne oszczędzanie nazw własnych w języku pisa-nym (zob. tab. 2.2). Chodzi zwykle o pacjentów z głębokimi zaburzeniami ekspresji werbalnej, ale z dobrym rozumieniem. U pacjentki MED ujawniła się podwójna dysocjacja w zakresie pisania spontanicznego i pod dyktando nazw państw oraz nazwisk znanych ludzi (L. Cipolotti i in. 1993: 293–294), z kolei u BMW zachowane umiejętności polegały na sprawnym i w pełni poprawnym pisaniu na podstawie prezentacji wizualnej oraz z definicji róż-nych kategorii nazw własróż-nych: osób, marek, drużyn hokejowych, miast itp., a także dat ważnych wydarzeń, w tym dni urodzin graczy w hokeja. W przy-padku tych samych zadań z wykorzystaniem nazw pospolitych odpowiedzi były wolniejsze i poprawne w około 50% (D. Schmidt i in. 2004: 9). Z uwagi na zachowaną wiedzę na temat nienazwanych przez BMW obiektów badacze uznali, że wiążą się one z postsemantycznym poziomem wyszukiwania lek-sykalnego. Brak paragrafii w pisaniu wskazywał z kolei na relatywnie zacho-wany poziom reprezentacji ortograficznych. Ponadto dostęp do wiedzy o na-zwach własnych i datach ważnych wydarzeń rodzinnych lub państwowych może potwierdzać oszczędzanie wiedzy o typie jednostkowym, arbitralnym (D. Schmidt i in. 2004: 10).

2.2.7.1.6. Anomia selektywna modalnie: izolowana wiedza na temat związku nazwa – twarz

W naszych badaniach u jednego z pacjentów zaobserwowano wzorzec deficytów i zachowanych funkcji, pozwalający na wyodrębnienie anomii z oszczędzoną wiedzą na temat nazw własnych. Chory RB z głębokimi deficy-tami w zakresie nadawania i rozumienia ujawniał selektywnie zaoszczędzoną zdolność łączenia nazwiska z odpowiadającą mu twarzą. Ta sama umiejętność w przypadku nazw pospolitych była zdecydowanie trudniej dostępna. Oznacza to, że pacjent miał dostęp do ścieżki twarz – nazwa – (semantyka jednostko-wa) w przeciwieństwie do poziomu obiekt – nazwa – wiedza ogólna (zob. opis przypadku w podrozdziale 3.3.2. Modalnie specyficzne oszczędzanie nazw włas-nych.). Jednak ta umiejętność nie wiązała się zapewne z dostępem do semanty-ki, była umiejętnością rozpoznawania, co potwierdza opis IP z afazją pierwotną postępującą (zob. rozdział 5. Anomia w pierwotnej afazji postępującej), u której w badaniu IV i V – mimo podobnie zaoszczędzonych funkcji – rozumienie okazało się głęboko zaburzone.