Typy gestów

W zasobie gestowych możliwości komunikacyjnych osób z afazją znajdu-jemy dwa rodzaje gestów: tzw. referencyjne (deiktyczne, ikoniczne, emble-maty, pisanie w powietrzu, liczenie na palcach) i niereferencyjne (ideogra-fy, gesty batutowe, machanie). Pierwsze, nazywane też znaczącymi (P. Lott 1999), odnoszą się bezpośrednio do obiektów lub akcji, którym towarzyszą lub je zastępują.

i na polecenie), wykorzystywania grup badanych niejednorodnych zarówno lingwistycznie, jak i neurologicznie (P. Lott 1999: 165).

31 Istotnym elementem jest wspomniane badanie gestowej komunikacji na polecenie za-prezentowania określonego gestu oraz w sytuacji jego spontanicznego, niekontrolowanego (nieświadomego) nadawania. Okazuje się, że nieświadoma (spontaniczna) afatyczna komuni-kacja gestowa jest obfitsza i bardziej zróżnicowana w porównaniu z gestami wywoływanymi na prośbę osoby badającej. Wówczas afatycy wykonują zadania niewerbalne znacznie gorzej oraz z mniejszą zręcznością niż grupa kontrolna (por. H. Goodglass, E. Kaplan 1963). Zatem u osób z uszkodzeniami lewej półkuli mózgu występują również zaburzenia wykonywania gestów znaczących i nieznaczących, tzn. złożonych motorycznych sekwencji realizowanych na prośbę (D. Kimura, Y. Archibald 1974).

131 GESTY REFERENCYJNE

W grupie gestów referencyjnych (rys. 2.8) znajdują się takie, które na różne sposoby mogą przedstawiać referenta (gesty ikoniczne, pisanie w powietrzu, pantomima) bądź przenosić go do mentalnej przestrzeni wspólnej mówcy i słuchaczowi: gesty deiktyczne i emblematy (P. Lott 1999). Gesty deiktyczne wskazują rzecz, miejsce lub osobę, o której mowa lub podobną do referenta, znajdującą się w pobliżu. Emblematy to symboliczne gesty, np.: machanie na pożegnanie czy potakiwanie głową na znak potwierdzenia. W obrębie gestów przedstawiających mamy ikony stanowiące ilustrację referenta. Wśród nich piktografy (pictographs) odwzorowują w przestrzeni kształt, spacjografy (spa-tiographs) przedstawiają relacje przestrzenne między obiektami, a kinetografy (kinetographs) obrazują różne czynności, np. wymachiwanie pięścią (P. Ekman, W.V. Friesen 1972). Gesty pantomimiczne odróżnia od ikonicznych wysoki stopień autonomiczności, są one zrozumiałe niezależnie od obecności mowy.

Używają ich pacjenci z zachowaną zdolnością symbolicznego odwzorowywa-nia myśli (P. Lott 1999).

Rys. 2.8. Formy komunikacji niewerbalnej z uwzględnieniem typologii gestów używanych przez afatyków wg P. Lott (1999: 126)

W niewerbalnych sposobach komunikowania się afatyków najczęściej wy-stępują takie rodzaje gestów referencyjnych, jak: pantomima, liczenie na pal-cach lub pisanie w powietrzu. Osoby zdrowe używają ich także, ale w

sytua-- gesty ikoniczne

Rys. 2.8. Formy komunikacji niewerbalnej z uwzględnieniem typologii gestów używanych przez afatyków wg P. Lott (1999: 126)

W niewerbalnych sposobach komunikowania się afatyków najczęściej występują takie rodzaje gestów referencyjnych, jak: pantomima, liczenie na palcach lub pisanie w powietrzu.

Osoby zdrowe używają ich także, ale w sytuacjach, w których nie można mówić z powodu hałasu czy zakazu. W innych warunkach repertuar gestów składa się głównie z takich, które towarzyszą mowie. Substytucje, np. pantomimiczne, używane są wyjątkowo rzadko.

Charakterystyczną cechą komunikacji gestowej afatyków jest wysoka częstotliwość używania gestów deiktycznych. To konkretne gesty wskazujące, kierowane w stronę obecnych w zasięgu wzroku afatyka przedmiotów lub ludzi.

W repertuarze gestowym wszystkich afatyków znajdują się także emblematy.

Posługują się nimi oszczędnie osoby z grupy kontrolnej oraz osoby z afazją Wernickego.

Emblematów chętniej używają chorzy z anomią i z afazją Broki. Nie są to proste rodzaje gestów. To znaki powiązane kulturowo z przypisanymi im konotacjami, używane według

neurobiologia.indb 131 2017-01-24 13:58:31

cjach, w których nie można mówić z powodu hałasu czy zakazu. W innych warunkach repertuar gestów składa się głównie z takich, które towarzyszą mo-wie. Substytucje, np. pantomimiczne, używane są wyjątkowo rzadko.

Charakterystyczną cechą komunikacji gestowej afatyków jest wysoka czę-stotliwość używania gestów deiktycznych. To konkretne gesty wskazujące, kie-rowane w stronę obecnych w zasięgu wzroku afatyka przedmiotów lub ludzi.

W repertuarze gestowym wszystkich afatyków znajdują się także emblema-ty. Posługują się nimi oszczędnie osoby z grupy kontrolnej oraz osoby z afazją Wernickego. Emblematów chętniej używają chorzy z anomią i z afazją Broki.

Nie są to proste rodzaje gestów. To znaki powiązane kulturowo z przypisanymi im konotacjami, używane według ściśle określonych zasad i w ściśle określo-nych warunkach. Okazuje się, że wzory ruchowe konotacji, jakie mają okreś- lone obiekty, są możliwe do wyszukania w afazji nawet, jeśli ich leksykalne re-prezentacje są czasowo lub na trwałe niedostępne. Można to tłumaczyć auto-matyzacją wzoru ruchowego danego gestu bądź większym udziałem procesów nieświadomych podczas jego wykonywania (P. Lott 1999: 167–168).

GESTY NIEREFERENCYJNE

Gesty niereferencyjne (pozbawione znaczenia) odzwierciedlają referenta, obiekt, do którego się odnoszą, w sposób abstrakcyjny, całkowicie niebezpo-średnio, podkreślając kontur akcentowo-intonacyjny mowy. W ich funkcji wy-stępują ideografy i batuty (batons) oraz wyodrębnione przez P. Lott (1999: 126) gesty machania (sweeps).

Ideografy szkicują kierunek wypowiadanych myśli. Stanowią je ruchy pal-ców lub ręki, wyznaczające ten kierunek w znaczeniu: ‘wiesz, co mam na myśli’.

Ujawniają się one w sytuacji, gdy u mówiącego widać problem ze znalezieniem odpowiedniego wyrazu lub gdy ma on go na końcu języka. Nieprzedstawiają-cymi gestami są batuty i machanie. Pierwsze (P. Ekman, W.V. Friesen 1972) ak-centują bądź podkreślają poszczególne słowa lub frazy, a gesty machania punk-tują rytm wypowiedzi, zapraszając słuchacza do wzięcia udziału w dyskusji (P. Lott 1999) czy też prosząc o czas do spokojnego wyszukania odpowiedniej nazwy, wyprzedzają niejako ewentualną podpowiedź, która może zaburzyć proces szukania odpowiedniego wyrazu.

Różne uszkodzenia mózgu objawiające się różnymi typami afazji pokazu-ją odmienny zasób wykorzystywanych spontanicznych gestów do komuniko-wania się w nowych warunkach choroby. Osoby z afazją ekspresywną (Broki) i anomią wykonują więcej niereferencyjnych gestów niż osoby z afazją sen-soryczną. Osoby z afazją Wernickego także mają kłopoty z aktualizowaniem

133 wyrazów, ale ich strategia radzenia sobie z tymi problemami polega na częst-szym stosowaniu substytucji w porównaniu z innymi grupami afatyków. Wy-mieniona strategia prowadzi do rzadszej produkcji gestów ideograficznych, co w konsekwencji czyni mowę osób z afazją płynną (czuciową) odbiegającą od tematu rozmowy, parafatyczną i niezrozumiałą (P. Lott 1999: 166).