Kryterium lokalizacyjne (anatomicznie)

Ponieważ zaburzenia nazywania wiążą się z różnymi deficytami, ujawniają się w różnie zlokalizowanych obszarach patologii mózgowej. Zaburzenia aktu-alizacji wyrazów powiązane są tak z uszkodzeniami półkuli dominującej, jak i z rozłączeniem struktur mózgowych, nieafatycznym błędnym nazywaniem (tzw. prawopółkulowym) i psychogennym błędnym nazywaniem.

2.2.6.1. Anomia lewopółkulowa

Najlepiej rozpoznana jest oczywiście anomia, którą tu nazywać będzie-my lewopółkulową. Współwystępuje ona głównie w obrazie afazji. W klasy-fikacji form zaburzeń językowych, którą zaproponował H. Goodglass (1993:

214–215), wyodrębnić można kilka podtypów anomii. Wiążą się one z nieco odmiennymi symptomami zaburzeń nazywania, które wynikają z odmiennej konfiguracji uszkodzeń w zakresie lewej półkuli mózgu.

2.2.6.1.1. Afazja anomiczna po uszkodzeniu okolicy zakrętu kątowego

Jeśli deficyt obejmuje rejon zakrętu kątowego, pacjent ma problemy z dostę-pem do słownika mentalnego, polegające na sporadycznej utracie rozumienia słów. Dla ilustracji, z trudem rozpoznaje wyrazy, które są mu wskazywane jako rodzaj podpowiedzi. Według H. Goodglassa (1993: 214) ten typ deficytów od-powiada afazji akustyczno-mnestycznej w ujęciu A. Łurii (1967).

Z uwagi na lokalizację uszkodzenia (zakręt kątowy) powyższym deficytom towarzyszyć mogą zaburzenia o charakterze aleksji, agrafii, a także symptomy właściwe transkorowej afazji czuciowej, lecz z mniejszym nasileniem.

2.2.6.1.2. Anomia czołowa

Niewielkie podkorowe lezje czołowe skorelowane są również z charakte-rystycznym typem nazywania, towarzyszącym często transkorowej afazji ru-chowej. Jej specyficzną cechą jest niezwykła – jak to zaznacza H. Goodglass (1993: 215) – podatność na podpowiedź pierwszej litery/pierwszego dźwię-ku słowa docelowego. Pacjenci z afazją ruchową (w wariancie korowym) są bardzo wrażliwi na priming, a badani z afazją transkorową motoryczną wręcz

„sczytują”, by nie powiedzieć „spijają” każdy inicjujący ruch artykulacyjny pod-powiadającego, który pozwala im niemal w tym samym czasie co rozmówca zrealizować szukane (wcześniej niedostępne) słowo.

2.2.6.1.3. Anomia skroniowa

Anomia uzyskuje najwyraźniejszy charakter na skutek lezji skroniowych. Uszko-dzeniom dolnego zakrętu skroniowego towarzyszą liczne problemy w nazywaniu, przy czym są zachowane: płynność, struktura gramatyczna wypowiedzi, a także dość dobra (różnego stopnia) umiejętność dekodowania mowy pisanej (czytania).

Mamy tu do czynienia z rozmaitymi formami kompensowania niedostatków na-zywania, m.in. o charakterze antonimii, metonimii czy rzadziej występującej sy-nonimii, które opisano we wcześniejszych partiach niniejszego rozdziału.

2.2.6.2. Anomia podkorowa

Uszkodzenie struktur podkorowych może wiązać się także z afazją, którą nazywamy wówczas podkorową. Najczęściej dotyczy ona uszkodzeń struktur tj.: wzgórze, jądra podstawy i różne części istoty białej. Obraz związanych z po-wyższą lokalizacją deficytów językowych jest bardzo zróżnicowany. Według badaczy trudno go ująć w konkretny zestaw stałych objawów (S.F. Cappa 1997;

B.E. Murdoch, B.-M. Whelan 2009).

Wariantywna symptomatologia obejmuje głównie uszkodzenia jąder pod-stawy. Na temat ich związku z funkcjami językowymi istnieją sprzeczne do-niesienia (B. Crosson 1992: 3). Wiąże się to głównie z profilem językowych deficytów, w którym znajdują się zarówno lekkie, jak i ciężkie zaburzenia rozu-mienia ze słuchu, czytania, mowy spontanicznej, pisania, powtarzania, a

tak-że nazywania (B.E. Murdoch, B.-M. Whelan 2009). Nie zmienia to faktu, tak-że obraz kliniczny zaburzeń pozwala mówić przynajmniej o częściowym udzia-le tych struktur w programowaniu językowym (M. Rutkiewicz-Hanczewska, M. Krawczak-Olejniczak, M. Pawlak, R. Kaźmierski 2012: 199).

Zdecydowanie bardziej homogeniczne wzorce zaburzeń językowych ujaw-niają się w afazji wzgórzowej. Jej wariant czuciowy charakteryzuje się płynną ekspresją słowną, z elementami żargonu afatycznego, zaburzeniami rozumienia i zachowaną zdolnością powtarzania. W wariancie ruchowym afazji wzgórzo-wej występują zaburzenia nadawania (od afonii po mutyzm); zdolność rozu-mienia i powtarzania jest zachowana. Wymienione wyżej objawy współistnieją w afazji mieszanej wzgórzowej. Towarzyszą im także parafazje oraz zaburzenia spójności semantycznej na poziomie dyskursu z aspontanicznością procesu nadawania (D. Kądzielawa 1998: 111–123; M. Rutkiewicz-Hanczewska i in.

2012: 199).

W uszkodzeniach wzgórza obserwuje się również występowanie afazji ano-micznej z zaburzeniami nazywania w modalności pisanej i ustnej, z seman-tyczno-wzrokowymi i semantycznymi błędami nazywania. Zdaniem badaczy w wyniku uszkodzenia wzgórzowo-korowych połączeń dochodzi do zaburzeń w zakresie leksykalno-semantycznych reprezentacji, które są podtrzymywane przez korowe sieci transmisji (M. Laine, N. Martin 2006: 80). Stąd można za-łożyć, że u podstaw nazywania znajduje się aktywność odległych anatomicznie regionów. Integracja tych połączeń jest podstawą prawidłowo przebiegającego procesu nazywania.

Potwierdzeniem związku struktur wzgórza z procesem nazywania jest śródoperacyjna stymulacja mózgowia u pacjentów z guzem w okolicy struktur podkorowych. W wyniku stymulacji pęczka łukowatego i połączeń z wyspą uzyskuje się anomię i ograniczenie spontanicznego nadawania mowy (H. Duf-fau i in. 2002: 212).

2.2.6.3. Anomia rozłączenia

Anomia rozłączenia (anomia of disconnection) występuje na skutek lezji okolicy ciała modzelowatego, za pośrednictwem którego przesyłane są infor-macje dotykowe i wzrokowe z prawej półkuli do obszarów językowych pół-kuli lewej (H. Goodglass 1993: 92). Wówczas pacjenci, którym uniemożliwio-no kontakt wzrokowy z bodźcem przez zasłonięcie oczu, nie potrafią nazwać przedmiotu umieszczonego w lewej ręce. Są jednak w stanie wybrać ten przed-miot ze zbioru prezentowanych im rzeczy. Tym sposobem ilustrują wiedzę na temat przedmiotu, którego nie umieją nazwać. Oznacza to, że niewerbalne

roz-poznawanie przedmiotu oraz dostęp do odpowiadających im form słownych podlegają dysocjacji za pośrednictwem pewnych części ciała modzelowatego.

Zatem percepcja (rozpoznanie) i wybór danej rzeczy spośród prezentowanego zbioru różnych elementów nie wymagają bezwzględnie ich nazwania, są od-rębnymi umiejętnościami (A. Kertesz 2010: 43; D. Tranel 2009: 869).

2.2.6.4. Anomia prawopółkulowa (nieafatyczna)

Anomia nieafatyczna (nonaphasic misnaming) obserwowana jest przede wszystkim w uszkodzeniach półkuli niedominującej, najczęściej prawej. Oso-by z uszkodzeniami zlokalizowanymi w półkuli prawej, chociaż nie prezentują zaburzeń językowych właściwych afazji, porozumiewają się w charakterystycz-ny sposób. Taki rodzaj wypowiadania w literaturze polskiej określa się mia-nem pragnozji lub dyspragmatyzmu. Pierwszy z nich okresowo funkcjonował w latach 90. XX wieku, został stworzony na potrzeby przygotowywanego Kwe-stionariusza Oceny i Samooceny Zaburzeń Komunikacji (L. Nelson, P. Satz, L.F. D’Elia za M. Pąchalską i B.D. MacQueenem 2008: 215) i etymologicznie nawiązuje do wyrazu agnozja, sugerując zarazem, że deficyty określane mia-nem pragnozji mają takie samo podłoże (szerzej o tym w rozdziale 4. Anomia prawopółkulowa).

Drugi termin zaproponowali M. Pąchalska i B.D. MacQueen (2008: 215–

216), podkreślając neurobehawioralny aspekt zaburzeń pragmatyki językowej, jednocześnie kwestionując zasadność terminu pragnozja, który wskazuje na gnostyczne podłoże tak określanych deficytów. W ujęciu autorów dyspragma-tyzm uwypukla specyfikę tak oznaczanych problemów, które wiążą się z zakłó-ceniami pragmatyki językowej.

Dziś w literaturze światowej nie funkcjonuje odrębne pojęcie na określe-nie zaburzeń językowych właściwych dla półkuli określe-niedominującej. Używa się opisowych formuł wskazujących na określone deficyty, które są typowe dla pa-cjentów z lezjami w obrębie półkuli prawej, w skrócie RHD od ang. słów right hemisphere damage.

Wypowiedzi osób z lejzami w obrębie półkuli niedominującej są zaburzone pod względem nie tylko prozodycznym, lecz także pragmatycznym, wypełnio-ne licznymi dygresjami, niekoniecznie zakotwiczonymi w rzeczywistości, peł-ne konfabulacji, przeładowapeł-ne nieistotnymi dla wątku prowadzopeł-nej dyskusji detalami. Skoro takie osoby inaczej widzą otaczający je świat, to – jak podkreś- lają M. Pąchalska i B.D. MacQueen (2008: 211) – inaczej go opisują. Stanowi to konsekwencję zaburzeń funkcji poznawczych towarzyszących lezjom w obrę-bie półkuli prawej, m.in. anozognozji, pomijania stronnego, apraksji konstruk-cyjnej, ideacyjnej i prozopagnozji.

Na poziomie leksykalnym ów odmienny sposób opisywania wyraża się bardzo charakterystycznym, wręcz dziwacznym – by nie powiedzieć poetyc- kim (metaforycznym) – nazywaniem (M. Pąchalska, B.D. MacQueen 2008:

211–212), które wynika z nieumiejętności dostosowania stylu wypowiedzi do sytuacji, miejsca i czasu. Ten typ anomii M. Pąchalska (2007: 134–135) określa mianem anomii prawopółkulowej. Wśród błędów znaleźć można specyficzne parafazje semantyczne lub omówienia (peryfrazy) o charakterystycznym na-cechowaniu, właściwym językowi urzędowemu (gmach leczniczy zamiast sło-wa szpital), poetyckiemu (ogląda ziemię pośród gwiazd… i pośród chmur błąka się zamiast słowa księżyc) czy slangowi (wdechowy zbój z piór zamiast słowa ptak). Inne kompensacje mogą mieć charakter neologizmów w rodzaju: miasto smokowawelskie zamiast nazwy Kraków; krakadło… lepsze krakadło w garści niż gruchadło na dachu! zamiast wyrazu wrona (przykłady w tekście podaję za M. Pąchalską 2007: 134–135).

Jak zaznacza M. Pąchalska (2007: 134), dopiero dokładna analiza uprzed-nio nagranych wypowiedzi pacjentów pozwala zauważyć anomiczne problemy.

W trakcie samego spotkania z chorym świadomość istnienia nieodpowiednie-go nazywania może zostać uśpiona.

Zbliżony do wyżej opisanego rodzaj anomii może się pojawić również w ostrych stanach splątaniowych. Przypomina wówczas peryfrazy w rodza-ju: robotnik naprawiający ‘lekarz’ (za A. Kerteszem 2010: 43). Mechanizm powstawania takich anomii wiąże się ze zmniejszonym poziomem świa-domości oraz zaburzeniami w zakresie uwagi i skupienia, które zaburzają prawidłowe wyszukiwanie słów ze słownika mentalnego. Tego typu nieafa-tycznych trudności w wyszukiwaniu słów bądź hamowaniu dostępu leksy-kalnego związanego ze stresem tymczasowo doświadczają wszyscy ludzie (A. Kertesz 2010: 43).