Kompensacje semantyczne

Spora grupa wypowiedzi alternatywnych ralizowanych przez osoby z ano-mią odzwierciedla dostęp do charakterystycznej wiedzy (zarówno językowej, jak i pozajęzykowej) o obiekcie. Na tej podstawie widzimy różne związki wyra-zu docelowego z zastępczym efektem komunikacyjnym, jakim jest bezpośred-ni opis obiektu (peryfraza) lub jego nazwabezpośred-nie za pomocą innego wyrazu bezpośred-niż szukany, lecz znajdującego się z nim w pewnej semantycznej relacji (parafazja semantyczna).

2.2.2.1.1. Peryfrazy

Osoby z anomią mimo deficytów w zakresie znajdowania potrzebnych słów sygnalizują swoją wiedzę o obiektach, których nazwy nie mogą sobie przy-pomnieć. Ta wiedza ujawnia się wprost lub w postaci semantycznej negacji (B.E. Murdoch, B.-M. Whelan 2009: 203). Pierwszy rodzaj stanowią zastępcze omówienia odwołujące się do cech obiektu, jego funkcji, danych biograficznych w przypadku osób, i innych relacji semantycznych, jakie chory jest w stanie wska-zać. Z kolei omówienia negatywne przybierają postać odpowiedzi podkreślają-cych, czym lub kim dany obiekt nie jest (np. on nie jest aktorem; coś innego niż…).

Wspomniane omówienia nazywamy peryfrazami¹¹. Można je uznać za element wiedzy z zakresu denotacji (peryfrazy denotacyjne) bądź konota-cji (peryfrazy konotacyjne). Status poznawczy tak wyodrębnionych cech se-mantycznych jest odmienny. Zdaniem J. Tokarskiego (1988: 51–52) „takso-nomie desygnacyjne służą przede wszystkim do logicznego porządkowania świata poprzez język, do uchwycenia społecznie obiektywnych właściwości tego świata. Natomiast konotacje semantyczne w zdecydowanie wyraźniejszy

11 Mają one w pełni charakter semantyczny, dlatego w wielu taksonomiach (H. Goodglass 1991: 79; M. Laine, N. Martin 2006: 106; B.E. Murdoch, B.-M. Whelan 2009: 203) traktowane są jako typ parafazji semantycznych, stanowiących opis cech lub funkcji denotatu słowa doce-lowego.

sposób pokazują subiektywizm myślenia człowieka, wykorzystują kryteria wartościowania świata” (zob. tab. 2.1). Zatem – używając „języka neuropsy-chologicznego” – mamy do czynienia z ujawnianiem wiedzy o charakterze kategoryzacyjnym i/lub asocjacyjnym (por. M. Izaute, P. Bonin 2006: 410–

411; P. Bonin 2008: 138).

Tabela 2.1. Przykładowe peryfrazy nazw własnych zaobserwowane u badanych w eksperymencie pacjentów

Wyraz docelowy Peryfraza denotacyjna Peryfraza konotacyjna

Feldman była panią i panem

Dymna kiedyś ładna

Jan Paweł II papież

Jaruzelski był żołnierzem

Kowalczyk co biega

Lepper ten, co się powiesił

Lis ten, program ma

Majewski on się wygłupia

Mieszko I król

Mikulski umarł stosunkowo niedawno

Palikot ten od wódki

Popiełuszko czarna ekipa

Sienkiewicz czytałem niedawno

Chociaż definicję konotacji wprowadził do teorii znaczenia J.S. Mill (1843 [1962: 49–63]) w ogólnym sensie jako znaczenie, to w pracy G. Fregego (1892 [2014: 62]) wskazano na konieczność rozróżnienia denotacji od konotacji, ilu-strując te dwa pojęcia nazwami: Gwiazda Poranna i Gwiazda Wieczorna, które jako nazwy różne konotacyjnie mają tę samą denotację: Wenus. Za konotację uważa się zatem za J. Apresjanem (1980: 94) te elementy „pragmatyki, które są odbiciem wyobrażeń kulturowych i tradycji związanych z danym wyrazem, pa-nującej w danym społeczeństwie praktyki wyzyskiwania odpowiedniej rzeczy i wielu innych czynników pozajęzykowych”.

Charakter wiedzy (denotacja bądź konotacja) ujawnianej przez osoby z anomią zależy od rodzaju informacji zawartych w omówieniach (zob. tab.

2.2). Jeśli nawiązują one do cech definicyjnych obiektu, mamy do czynienia z peryfrazą przypominającą definicję leksykalną: ‘żółte do jedzenia’ (banan),

‘w paski’ (zebra). Nie jest to jednak definicja pełna, często ma charakter szczątkowy. Na jej podstawie osobie postronnej nie uda się jednoznacznie

wskazać definiowanego desygnatu. Dlatego zwykle takie peryfrazy zawierają cechy definicji konotacyjnej, a zatem skojarzenia z obiektem, jego wyglą-dem, funkcją itp.: ‘na ulicy stoją’ (znak drogowy), ‘w lesie są’ (grzyby), ‘to jest okrągłe’ (koło), ‘pan na wojnę’ (żołnierz). Niezależnie od typu ujawnianej wiedzy mówimy, że ten rodzaj kompensacji ma charakter semantyczny.

Tabela 2.2. Przykładowe peryfrazy nazw pospolitych zaobserwowane u badanych w eksperymencie pacjentów

Wyraz docelowy Peryfraza denotacyjna Peryfraza konotacyjna

burak czerwony

dywan na dole domu

filiżanka ta do picia kawy

gęś ta wyższa

kaszanka czarna kiełbasa

kura jaja robi

listonosz ten, co przynosi listy

piekarz pan, który robi pieczywo

spódnica dla dziewczynki

statek płynie

stół cztery nogi ma

strażak wodę leje

sweter ciepły na narty

traktor maszyna co ma przyczepę

i jeździ po polach

tramwaj ten no tu w Poznaniu

truskawki pyszne

wiertarka do wiercenia

Konotacje zwykle nie wchodzą w skład definicji leksykalnej, one ujawnia-ją wiedzę na temat dowolnych skojarzeń z określonym denotatem nazwy. Te asocjacje są indywidualne, uzależnione od zdolności poznawczych danego człowieka, jego doświadczenia i wiedzy. Przykładowo konotacją rzeczownika własnego koń jest informacja ‘biega po łące i rży’. Wiedzą asocjacyjną nazwy własnej Wałęsa jest: ‘ma krzaczaste wąsy, jego żona napisała o nim książkę’.

W powyższym zestawieniu znajdują się liczne przykłady peryfraz wskazują-cych na cechy dodatkowe nazywanych obiektów. Wśród nich ujawniają się także informacje ogólne w rodzaju: rzadko ją jem (gruszka); nie lubiłem (pie-truszka); bardzo lubię to (por).

2.2.2.1.2. Parafazje semantyczne

W przypadku kompensacji o charakterze znakowym osoba z anomią za-miast frazy opisującej cechy denotatu podaje słowo zastępcze, pewnego ro-dzaju zamiennik. Jeśli przywołane słowo wskazuje na jakikolwiek związek se-mantyczny ze słowem docelowym, mówimy o sese-mantycznym typie parafazji.

Ten związek może mieć różny charakter – od kategorialnego, tematycznego, synonimicznego, antonimicznego po inny rodzaj asocjacyjnego związku¹². Pa-rafazje typu: jabłko (gruszka), Tusk (Kaczyński) są rodzajem kompensowania deficytów nazywania, który występuje w anomii selekcji słów (word selection anomia). Ujawniają one tzw. defekt wyszukiwania z leksykonu wewnętrznego (A. Kertesz 2010: 43).

Parafazje semantyczne to przywołania innych wyrazów niż docelowe, lecz pozostających względem siebie w określonej relacji semantycznej¹³. Wśród przywołań odnaleźć można najróżniejsze typy układów semantycznych, po-legających na zastępowalności, przeciwstawności, partytywności i hierar-chiczności¹⁴. Chorzy z afazją zamiast szukanych w słowniku mentalnym słów aktualizują wyrazy, które są dla nich meronimami, hiponimami, synonima-mi, antonimami. Wybierają zatem inne jednostki z hierarchicznej struktury leksykonu umysłowego. Najczęściej jednak korzystają z zastępników będących w relacji cząstkowości (meronimia) i hierarchiczności (hiponimia) do wyrazu szukanego.

Relacja hiponimii ujmuje elementy rzeczywistości w kategoriach nadrzędny – podrzędny, co oznacza, że znaczenie jednego z wyrazów zawiera się w

zna-12 Parafazje semantyczne wg H. Goodglassa (1991: 78–79) stanowią rodzaj parafazji wer-balnych, wśród których badacz lokuje także perseweracje i peryfrazy. Według M. Maruszew-skiego (1966: 157–163, 173) parafazją werbalną jest wskazywanie zamiast wyrazu docelowego innego słowa, będącego nazwą innego przedmiotu, czyli innymi słowy – „zastąpienie nazwy właściwej inną nazwą”, wypowiadaną prawidłowo. W obrębie tak rozumianych parafazji miesz-czą się zatem: parafazje semantyczne, perseweracje, parafazje polegające na podaniu słowa podobnego do nazwy właściwej pod względem słuchowo-ruchowym, a także słowa bez jakie-gokolwiek z nim związku. To szerokie rozumienie pojęcia parafazja werbalna wiąże się z jego różnymi, niejednoznacznymi ujęciami zarówno w obcej, jak i polskiej afazjologii, por. M. Ma-ruszewski 1966: 156; M. Pąchalska 2003: 626–627. Z tego też względu nie odwołujemy się do niego w naszej typologii.

13 Zdaniem neoasocjacjonistów wiedza podmiotu przechowywana jest w pamięci seman-tycznej, a jej elementarnymi jednostkami są: „pojęcia powiązane ze sobą różnego rodzaju re-lacjami: nadrzędności, podrzędności, atrybucji i innymi bardziej szczegółowymi, jak: agensa, przedmiotu, instrumentu itp.” (A. Hankała 2001: 29).

14 O paradygmatycznej organizacji systemu semantycznego (znaczeń wyrazowych) wspo-minał w swoich pracach A.R. Łuria (1976: 144–145). Pisał: „dźwięki mowy są zorganizowane w systemie przeciwstawień, słowa – w hierarchiczny system znaczeń”. Por. J. Panasiuk 2002: 305.

czeniu drugiego, por. owoc – jabłko, kwiat – stokrotka. Jest to zatem relacja róż-nicująco – porządkująca (N. Mikołajczak-Matyja 2008: 31). Wyraz nadrzędny (hiperonim) charakteryzuje się bardzo szerokim zakresem, a jego znaczenie (treść) jest bardzo ubogie. Podrzędna jednostka (hiponim) odwrotnie: ma bar-dzo wąski zakres i bogatą treść. Chorzy najczęściej wybierają jeden z elemen-tów ciągu kohiponimicznego, czyli zbioru wyrazów podrzędnych. W konse-kwencji zamiast wyrazu docelowego jabłko wyszukują śliwka. Według tej samej ścieżki semantycznej aktualizują takie leksemy, jak: kurczak (zamiast gęś), nóż (zamiast widelec), krzesło (zamiast stół), rower (zamiast samochód), kolacja (zamiast obiad), kołdra (zamiast poduszka), samolot (zamiast pociąg), trolejbus (zamiast autobus). Mówimy tu zatem o błędach polegających na podawaniu zamiast słowa docelowego elementu kategorii. Odwrotna konfiguracja to po-danie nazwy ogólnej kategorii, czyli hiperonimu typu: owoc zamiast jabłko czy pojazd zamiast samochód.

Meronimia odzwierciedla hierarchiczne uporządkowanie uwzględniają-ce relację część – całość. Przez badaczy może być traktowana jako pochodna w stosunku do hiponimii (O. Werner, M. Topper 1976) bądź jako podtyp in-kluzji klas (R. Chaffin, D.J. Harrmann 1987). To relacja cząstkowości odwzo-rowywana przez apelatywa typu: drzwi – klamka, rower – koło. Pierwszy człon tej relacji określa się mianem holonimu, drugi jest meronimem. Niemało tego rodzaju leksemów znajdujemy podczas prób afatycznego nazywania. Obfituje ono w następujące typy meronimów (por. R. Chaffin, D.J. Herrmann 1992):

składnik – obiekt (noga zamiast kolano, komin, drzwi zamiast dom), element grupy – grupa (drzewo zamiast las, liść zamiast drzewo), materiał – obiekt (pie-rze zamiast poduszka). To zarazem reprezentacje najpowszechniej występują-cych typów meronimii. W afazjologii taki rodzaj błędu nazywania zaliczany jest do parafazji semantycznych określających cechy skojarzone (por. M. Laine, N. Martin 2006: 106).

Zdecydowanie rzadziej afatycy korzystają z zastępników o charakterze sy-nonimicznym, jest im bowiem trudno wyszukiwać nazwy kategorii. Tu wspo-mnieć trzeba, że w niektórych ujęciach synonimię można traktować jako przy-padek hiponimii symetrycznej, wzajemnej: X i Y są synonimami, jeśli X jest hiponimem Y i Y jest hiponimem X (O. Werner, M. Topper 1976). Jeśli syno-nimy pojawiają się w mowie afatyków, mają charakter synonimów stylistycz-nych, a zatem należą do różnych odmian i stylów języka, por.: kłaki (włosy), knyp (nóż), łeb (głowa), wyro¹⁵ (łóżko), bebech (brzuch). W tej grupie znajdują się również obcojęzyczne odpowiedniki słowa docelowego: rider (kierowca).

15 Wyrazy knyp, wyro należą do leksyki gwarowej (M. Gruchmanowa, B. Walczak 1997: 256).

Inne zbliżone struktury mogą mieć jednocześnie postać hiperonimu: słodkości (ciastka). W odniesieniu do nazw własnych za synonim uznaje się przykłado-wo alternatywne określenie aktora, użycie w tej funkcji nazwiska filmowego, np.: babcia Kiepska zamiast Feldman (u pacjentów z głęboką anomią występuje tylko leksem babcia), Janosik zamiast Perepeczko, Klos zamiast Mikulski, Bal-boa zamiast Stallone.

Niekiedy w mowie afatycznej znaleźć można wyrazy polisemiczne, są to jednak leksemy o charakterze okazjonalnym, efemerycznym. Afatycy zamiast wyrazu docelowego aktualizują zupełnie niezwiązaną z nim strukturę, lecz z punktu widzenia znaczenia obu wyrazów: docelowego i zaktualizowanego można między nimi odnaleźć element wspólnego znaczenia, motyw do wy-szukania właśnie takiej jednostki leksykalnej. Mają one charakter metafory:

iglak < ma igły, które są ostre jak gwóźdź (zamiast gwóźdź), wodzirej < kieruje przebiegiem zabawy jak jeździec koniem (zamiast jeździec).

W funkcji parafazji semantycznych występują również przywołania zastęp-ników, będących z wyrazem docelowym w relacji antonimii: cukier (sól). Te, w przeciwieństwie do synonimów, należą do najłatwiejszych w wyszukiwaniu w parach, tzn. jeśli badany usłyszy jeden element z pary antonimicznej. Nawet w głębszej afazji motorycznej zdecydowanie łatwiej wyszukać antonim niż sy-nonim. Nie występują one często w roli kompensacji.

Odmianą antonimicznych lub kategorialnych relacji, ujawnianych w czasie alternatywnego omawiania wyrazu docelowego, są ponadto wypowiedzi okreś- lane mianem semantycznej negacji (B.E. Murdoch, B.-M. Whelan 2009: 203).

Osoby z afazją w ten sposób podkreślają, że wyszukane przez nie słowo nie jest tym, o które im chodzi: nie kubek (filiżanka), to nie jest widelec (nóż), nie krowa tylko (baran), nie kawa (herbata), nie płaszcz (marynarka), nie trolejbus tylko…

(tramwaj), nie Mikulski (Olbrychski), Gajos nie… (Pieczka).