Specyfika błędów nazywania w anomii korowej (test 1)

W anomii, która występuje na skutek lezji korowych, pojawia się najwięcej błędów o charakterze ominięć. Jest tak zarówno w odniesieniu do rzeczow-ników własnych (35,59%), jak i pospolitych (6,22%), co ostatecznie wiąże się

z ilościową reprezentacją pozostałych typów kompensacji (rys. 3.5). Taki roz-kład błędów (w grupie apelatywów) potwierdzają badania M. Maruszewskiego (1966: 188–189). Znaczna dysproporcja w obu rodzajach rzeczowników ma charakter symptomatyczny. Jak widać, NW częściej niż NP w zaburzeniach na-zywania podlegają omijaniu (I.P. Martins, L. Farrajota 2007: 1745).

Różnice w dostępie do nazw własnych i pospolitych ujawniają się również w alternatywnych sposobach ich aktualizowania, tzn. apelatywa są przede wszystkim zastępowane przez ich kategorialne odpowiedniki (parafazje se-mantyczne), z kolei propria częściej podlegają omówieniu przez nawiązanie do wiedzy o denotacie (peryfrazy). W przypadku nazw pospolitych peryfrazy na-leżą do rzadkich sposobów kompensowania wiedzy o obiektach¹² (6. miejsce), ponieważ najliczniejsze okazują się parafazje semantyczne (2. miejsce).

Wśród apelatywnych zastępników semantycznych mamy najczęściej lekse-my znajdujące się w relacji nadrzędny – podrzędny, ujawniające się niemal-że we wszystkich badanych kategoriach: zwierzęta (pies zamiast krowa, lisek zamiast pies, pies zamiast lew), pojazdy, (trolejbus zamiast tramwaj), warzywa (marchew zamiast pietruszka), owoce (truskawki zamiast maliny), napoje (sok zamiast mleko), pieczywo (bułka zamiast chleb), naczynia (dzbanek zamiast szklanka, kubek zamiast garnek, kieliszek zamiast butelka), narzędzia (łopata zamiast młotek). Mamy tu zatem do czynienia niemal bezwyjątkowo ze wska-zaniem innego elementu kategorii (kohiponimu). Sporadycznie wystąpić mogą określenia nadrzędne (hiperonimy) w rodzaju warzywo zamiast ogórek bądź określenia uszczegółowiające typu husky zamiast pies. Liczne i różnorodne są także reprezentacje semantyczne relacji część – całość. Wśród nich mamy reprezentantów następujących podkategorii: element obiektu – obiekt (palce zamiast rękawiczka, pokrywka zamiast patelnia), przedmiot – zawartość (spód-nica zamiast szafa), materiał – obiekt (szkło zamiast szklanka, wieprzowina za-miast świnia), narzędzie – obiekt (kilof zaza-miast górnik, stół zaza-miast talerz), oso-ba – ubranie (pani zamiast sukienka), czynność – obiekt czynności (siedzenie zamiast krzesło, krawiec – koszula), wykonawca czynności – obiekt czynności (maszynista zamiast tramwaj). Synonimiczne określenia nie należą do łatwo wyszukiwanych zastępników i jeśli już się zdarzają, to mają formę potocyzmów typu świder zamiast wiertarka.

12 Także w eksperymentach M. Maruszewskiego (1966: 156) peryfrazy są rzadką formą kompensowania anomii (w naszym rozumieniu anomii apelatywnej), co zdaniem badacza jest zbieżne z obserwacjami takich autorów, jak: J. Łopatkiewicz (1961) i S. Żarski (1964 za M. Ma-ruszewskim 1966: 156).

Rys. 3.5. Liczba błędów nazywania u pacjentów z lezjami korowymi (dane scalone, por. wykresy rozdzielone zamieszczone w aneksie) NW – nazwa własna, NP – nazwa pospolita. Przedziały ufności zostały obliczone na podstawie rozkładu t-Studenta dla poziomu istotności α = 0,05

35,59% 5,06% 0,40% 0,30% 1,65% 0,84% 0,07% 15,28% 2,40% 0,44% 0,34% 0,54% 0,61% 0,07% 0,07% 0,03% 0,00% 0,03%

6,22% 3,52% 0,22% 0,41% 2,04% 1,72% 1,02% 1,00% 1,00% 0,02% 0,13% 0,00% 0,00% 0,00% 0,00% 0,00% 0,37% 0,04% 0%5%10%15%20%25%30%35%40%45%

Brak odpowiedzi (ominięcia) Parafazje semantyczne Parafazje fonologiczne Parafazje neologistyczne Wyrazy niezwiązane Perseweracje Błędy percepcyjne Peryfrazy Peryfrazy niezwiązane Błędy leksykalne Pamięć pierwszej litery Pamięć tylko imienia Syndrom znajomej twarzy Syndrom TOT Gesty Kontaminacje Błędy mieszane Reetymologie

NW NP

Semantyczne zastępniki słów docelowych pojawiają się także w przypadku anomii proprialnej, lecz znajdują się wtedy na 3. miejscu pod względem popu-larności. Mamy tu paralelnie do systemu apelatywnego zamienniki w obrębie kategorii, którą bezwyjątkowo jest zawód danej osoby bądź mniej lub bardziej dająca się sprecyzować aktywność albo czynność wykonywana przez określony denotat.

Najliczniejsza grupa zawiera denotacyjne odpowiedniki kategorii, tj.: akto-rzy (Opania zamiast Perepeczko, Mikulski zamiast Olbrychski), reżyseakto-rzy (Waj-da zamiast Zanussi), prezydenci (Bartoszewski zamiast Komorowski¹³, Kaczyń-ski zamiast KomorowKaczyń-ski), politycy (Urban zamiast Kuroń, Cyrankiewicz zamiast Bartoszewski, Jaruzelski zamiast Kaczyński, Michnik zamiast Kuroń, Olszewski zamiast Kwaśniewski), piosenkarki (Maryla Rodowicz zamiast Doda, Sipińska zamiast Rodowicz), dziennikarze (Ibisz zamiast Lis), osoby związane z życiem sakralnym (Matka Joanna zamiast Matka Teresa z Kalkuty, Jan Błogosławiony zamiast Popiełuszko), postaci historyczne (Lenin zamiast Stalin, Lenin zamiast Hitler, książę Józef Poniatowski zamiast Napoleon Bonaparte), sportowcy (Ję-drzejczak zamiast Kowalczyk), bohaterowie bajek (Jacek i Agatka zamiast Bolek i Lolek, Tomek i Atomek zamiast Bolek i Lolek, Smerf zamiast Myszka Miki).

W przypadku aktorów nierzadko pojawiają się alternatywne określenia w po-staci imion odtwarzanych bohaterów filmowych, typu: Janosik zamiast Pere-peczko, J 23 zamiast Mikulski, Lucjan zamiast Pyrkosz, Rambo zamiast Stallone.

Wśród przywoływanych odpowiedników najczęściej występują nazwy odsyła-jące do denotatów, które reprezentują tę samą narodowość co denotat wyrazu docelowego: Norma Jean zamiast Monroe, John Lenon zamiast Presley, Stallone zamiast Eastwood.

Rzadsze są wśród wymienionych parafazji semantycznych nazwy przed-stawicieli obcego kręgu kulturowego: Olbrychski zamiast Stallone, Mikulski zamiast Schwarzenegger, Pola Raksa zamiast Monroe. Sporadycznie występu-ją antonimiczne frazy: nie Truman zamiast Churchill, nie Paderewski zamiast Pavarotti, nie Geremek zamiast Bartoszewski. W funkcji wyrazu docelowego u chorych najrzadziej przywoływane są metonimiczne elementy zastępcze: So-lidarna Polska zamiast Palikot, Pan Tadeusz zamiast Mickiewicz.

Mniejszą reprezentację tak w odniesieniu do nazw własnych, jak i pospo-litych mają kompensacje pod postacią wyrazów niezwiązanych (3. miejsce w grupie apelatywów i 5. miejsce w grupie propriów). Ten typ błędów dominuje

13 Zgodność wygłosu w postaci popularnego dla polskich nazwisk morfemu -ski nie jest tu traktowana jako mechanizm wyszukiwania leksykalnego. Przeczą temu inne błędy semantycz-ne w zakresie nazw własnych, gdzie takiej zgodności nie ma, a dokładniej ich wyraźsemantycz-ne nasilenie.

W grupie rzeczowników pospolitych błędy o takiej podstawie należą do rzadkości.

wśród kompensacji w anomii apelatywnej. Są one wyrazem dążenia badanych do wyszukania leksemu, do ujawnienia swej wiedzy językowej, chociaż w efek-cie otrzymujemy błędne nazwy: telefon zamiast masło, sanki zamiast czekolada, kotlet zamiast butelka, kominiarz zamiast lew, łyżka zamiast malarz. Ta sama tendencja wyraża się w popularności perseweracji (4. miejsce). Dopiero w na-stępnej kolejności mamy peryfrazy niezwiązane i peryfrazy, za pośrednictwem których uczestnik badania szuka elementów wiedzy pozajęzykowej. Może ona dotyczyć denotatu (coś do jedzenia ‘ciastka’, do ręki te… ‘nożyczki’, odzież robo-cza ‘koszula’, po wodzie ‘statek’, do smarowania ‘masło’, takie chłodnicze ‘lodów-ka’) lub nie wykazuje z nim żadnego związku bądź ma charakter szczątkowej wiedzy o referencie szukanego słowa (sprzedał te ‘gruszka’, ten, co się tak zacho-dzi ‘banan’, taki samolot ‘zegar’, fryzurę ma ‘garnek’, woda w baniaku ‘herbata’, taki pan, który stoi na ‘lekarz’).

Błąd semantyczny

nazwa wyszukana nazwa docelowa

Gina Lollobrigida Turner

Kennedy Reagan

Marlena Dietrich Monroe

Santor Tyszkiewicz

Breżniew Jaruzelski

Rokosowski Lenin

Miś Colargol Miś Uszatek

Komorowski Bartoszewski

Śniadecki Sienkiewicz

Traugutt Sienkiewicz

Janda Tyszkiewicz

Napoleon Kościuszko

Kompensacje korowe w zakresie nazywania osób w zasadzie przyjmują przede wszystkim postać peryfraz (2. miejsce po ominięciach), co oznacza, że chory z anomią od początku najchętniej omawia denotat nazwy, której nie po-trafi sobie przypomnieć. Robi to za pomocą głównie odniesień kategorialnych (50,11%) w rodzaju: papież ‘Benedykt XVI’, bokser ‘Adamek’, skoczek ‘Małysz’, aktorka ‘Seniuk’. W tej funkcji pojawia się nieco mniej peryfraz konotacyjnych, które stanowią 41,56%. Mają one postać następujących fraz: w sejmie siedzi

‘Pa-likot’, w filmie grał ‘Pieczka’, ściga się ‘Kubica’, pomaga ludziom ‘Dymna’, pływa i brat jej zmarł ‘Jędrzejczak’, od serca ‘Religa’, dużo filmów ma, dobre filmy ‘Janda’, występuje w „Kiepskich” ‘Feldman’, ten, co w Boga nie wierzy ‘Palikot’, ten gru-by, co piosenki prowadzi ‘Mann’. Część omówień ma niejednorodny charakter (8,31%), z elementami wiedzy denotacyjnej i konotacyjnej, takimi jak: stara pio-senkarka ‘Santor’. Zbliżony rozkład procentowy dla poszczególnych typów pery-fraz odnotowany został w grupie kontrolnej. Niewielkie różnice w odniesieniu do omówień konotacyjnych (39,17%) i mieszanych (10,68%) wynikają zapewne z ograniczeń językowych osób z afazją. Ich wypowiedzi są bardziej oszczędne, by nie powiedzieć szczątkowe. Tę tezę może potwierdzać charakter omówień chorych z lezjami prawopółkulowymi, które pod względem procentowym są znacznie bardziej zbliżone do omówień uzyskanych w grupie kontrolnej.

Chory z anomią korową (proprialną) w następnej kolejności sięga po znak lub jego denotacyjny odpowiednik kategorialny (parafazje semantyczne). Mniej popularne są peryfrazy niezwiązane, typu: w filmie gra ‘Einstein’; grał w telewizji

‘Kaczyński’; aktorka ‘Curie-Skłodowska’; dziennikarz ‘Zanussi’; ten, co na rower jechał ‘Gajos’; ten, co na ten strażacki ten ‘Perepeczko’; ten też papież ‘Putin’.

Co wyjątkowo istotne, w anomii korowej proprialnej wyrazy niezwiąza-ne stanowią niewielki odsetek kompensacji (5. miejsce) i nie można wyklu-czyć, że odpowiadają lezjom podkorowym, chociaż w badaniu MRI mózgu uwidocznione są lezje korowe. Ich postać i mechanizm tworzenia jest tożsa-my z licznymi wyrazami niezwiązanymi, jakie wyszukują pacjenci z lezjami podkorowymi. Są wśród nich nazwiska (zwykle z towarzyszącą formą imie-nia), których denotaty nie mają żadnego związku kategorialnego. Mogą być powszechnie znane (Maryla Rodowicz zamiast Olejnik, Pazura zamiast Tusk, Pyrkosz zamiast Religa, Lis zamiast Kubica, Wojciech Fortuna zamiast Barto-szewski, Pazura zamiast Tusk) lub całkowicie niespełniające tego kryterium (Wietrzykowski zamiast Majewski, Olszewska zamiast Seniuk). Znajdujemy tu także niezwiązane imiona jako alternatywne oznaczenia osób: Leon zamiast Olbrychski, Piotr zamiast Komorowski, Edyta zamiast Kowalczyk, Irena zamiast Tyszkiewicz, John zamiast Jackson. Sporadycznie spotkać można prawidłową ścieżkę szukania uwzględniającą imię, lecz błędne nazwisko: Adolf Dymsza za-miast Adolf Hitler. Bardzo rzadko podczas wyszukiwania nie jest zachowany krąg kulturowy alternatywnych nazw, por. Piotr zamiast Schwarzenegger, pani Kwaśniewska zamiast Monroe. W zastępczym nazywaniu mamy także niewie-le błędów niewie-leksykalnych. Sposób ich powstawania i forma są takie same, jak w zdecydowanie liczniejszych kompensacjach podkorowych. One też są zbież-ne w części nagłosowej (Colombo zamiast Kubica, Wojdyło zamiast Wajda, Fra-senkiewicz zamiast Fronczewski) lub wygłosowej (Sabanowski zamiast

Pudzia-nowski, Poroszenko zamiast Popiełuszko, Jędrzejczyk zamiast Jędrzejczak, gen.

Maczek zamiast Pieczka).

Wszystkie pozostałe typy błędów w odniesieniu do obu grup rzeczowni-ków nie mają istotnej liczebnej reprezentacji. Są wśród nich perseweracje czy błędy percepcyjne w rodzaju: banan zamiast kiełbasa, tort zamiast ser, wide-lec zamiast grabie, długopis zamiast gwóźdź, motylek zamiast banan. Rzadko pacjenci kompensują swoje niedomogi nazywania strukturami fonologicznie związanymi ze słowem docelowym: nauczeleczka zamiast nauczycielka, truska-ski zamiast truskawki, zeglar zamiast zegar, prają zamiast pierze, pierzą zamiast prasują, maleją zamiast malują, Leprin zamiast Lepper, Ochluberski zamiast Olbrychski, Pepeszko zamiast Perepeczko, Putian zamiast Putin. Sporadyczne zdarzają się parafazje neologistyczne: Timorossi zamiast Pavarotti.

Zaobserwowano tylko jeden przypadek reetymologii (Kot w butach zamiast Palikot). Asocjacje w zakresie rzeczowników własnych wiążą się częściej z deno-tatem nazwy, tylko w wyjątkowych sytuacjach z formą nazwy (zob. rozdział 2.

Anomia). Jednakże w odniesieniu do nazw pospolitych tego rodzaju kompen-sacji nie notuje się w ogóle, chociaż liczne błędy semantyczne należą do grupy kompensacji na poziomie znaku (wiedzy językowej). Jak widzimy, rzeczownik własny wbrew pozorom stwarza dodatkowe możliwości przypominania sobie jego struktury. W przypadku apelatywów mamy do czynienia z większą ła-twością ich aktualizowania, a w zaburzeniach nazywania ujawniają się oboczne sieci połączeń semantycznych z desygnatami reprezentującymi tę samą katego-rię semantyczną, co szukany wyraz (parafazje semantyczne).

Alternatywne nazywanie (na skutek lezji korowych) potwierdza odmien-ność rzeczowników własnych i pospolitych. W przypadku nazw własnych chętniej omawia się ich denotaty, z kolei rzeczowniki pospolite częściej za-stępuje się kategorialnymi odpowiednikami. Zdaniem badaczy dysproporcja między brakiem odpowiedzi (tzw. blokowaniem nazwy) a błędem semantycz-nym w przypadku apelatywów wiąże się z zakresem (pojemnością) danej ka-tegorii semantycznej. Im węższy ten zakres, tym liczniejsze błędy ominięcia i odwrotnie, rzadszym błędom ominięcia towarzyszą liczniejsze kompensacje semantyczne (T. Bormann i in. 2008: 28–29). Tę korelację potwierdzają nasze wyniki badań: nazwy własne jako zakresowo wąskie częściej pomija się w te-stach nazywania, w przeciwieństwie do nazw pospolitych, które tworzą szeroką semantycznie kategorię. W ich przypadku w zastępczym nazywaniu możemy wybierać z liczniejszej grupy reprezentantów danej kategorii. Dla przykładu w obrębie kategorii owoce, do której należy leksem jabłko, znajdują się także inne elementy w rodzaju gruszka, śliwka, cytryna, porzeczka, morela, wiśnia, czereśnia, truskawka, malina, jeżyna, jagoda itd., które mogą pełnić funkcję za-stępników słowa docelowego (parafazji semantycznej).

Tabela 3.6. Nazwy docelowe kompensowane za pomocą parafazji semantycznych

Nazwa Symbole pacjentów

Liczba pacjentów

z lezjami korowymi

Liczba pa-cjentów z le-zjami

podko-rowymi

Razem Benedykt XVI ZLD, JN, JG, PU, BK, ML, BD,

MM, EK, HG 8 2 10

Perepeczko WSz, ICh, MW, ZW, BK, BS, PU,

JR, ZJ, JRS 9 1 10

Chaplin TS, RS, WSz, BK, WS, BK,

JEZ--W, KF 7 1 8

Miś Uszatek JG, ML, LJ, MB, JS, EK, KK, WBS 5 3 8

Myszka Miki WS, KŻ, ZAS, JR, JM, RB, RHK, KF 6 2 8

Mikulski PM, JEZ-W, JS, JRS, KF, WB, LS 3 4 7

Bolek i Lolek ZAS, WSz, ZW, ZP, JR, ES 0 6 6

Gajos ZLD, WS, JN, LJ, JEZ-W, JRS 5 1 6

Stalin ML, LJ, JR, BD, ZJ, KK 5 1 6

Bartoszewski ML, ZJ, RHK, KK, AP 2 3 5

Chopin KŻ, ZAS, WSz, ŁK, LS 4 1 5

Doda JN, BK, EK, TD, WJ 2 3 5

Komorowski RB, ZLD, WSz, LJ, RB 5 0 5

Sienkiewicz JG, BK, BS, BK, JRS 4 1 5

Olbrychski WS, ŁK, ML, EK 3 1 4

Pieczka ŁK, BD, ZJ, JS 4 0 4

Pszczółka Maja ML, LJ, EK, RHK 2 2 4

Reagan RS, ML, WJ, KF 2 2 4

Tyszkiewicz JG, ML, TD, WBS 2 2 4

Janda WSz, BK, AS 2 1 3

Kaczor Donald JG, EK, RHK 1 2 3

Lenin Ich, PM, ZJ 3 0 3

Matka Teresa

z Kalkuty JN, MW, ZJW 3 0 3

Mickiewicz WSz, AP, JK 1 2 3

Mieszko I RS, ZAS, MW 3 0 3

Monroe JR, ZJ, JRS 2 1 3

Olejnik AS, AP, WBS 0 3 3

Piłsudski RS, JR, MM 0 0 3

Pyrkosz RS, WSz, ES 0 0 3

Słowacki KŻ, EK, WBS 1 2 3

Turner ŁK, KK, WJ 1 2 3

Tusk JN, JRS, EK 1 2 3

Wałęsa MM, EK, HG 1 2 3

Wajda Ich, BS, JRS 2 1 3

Adamek ZLD, RS 2 0 2

Kennedy KŻ, KF 1 1 2

Kościuszko BK, WBS 1 1 2

Kowalczyk RB, TS 2 0 2

Kuroń WSz, JB 2 0 2

Napoleon JB, TD 1 1 2

Pavarotti ES, ZJ 2 0 2

Popiełuszko Ich, WJ 1 1 2

Rodowicz ZP, KK 1 1 2

Santor JRS, KK 1 1 2

Curie-Skłodowska JB 1 0 1

Dymna BK 1 0 1

Eastwood WS 1 0 1

Einstein PG 0 1 1

Feldman WB 0 1 1

Fronczewski ZLD 1 0 1

Górniak LS 0 1 1

Hitler LJ 1 0 1

Jackson EK 0 1 1

Jaruzelski ZJ 1 0 1

Kaczyński ZW 1 0 1

Kubica JG 1 0 1

Kwaśniewski BD 1 0 1

Lis RS 1 0 1

Mann PM 1 0 1

Marks JG 1 0 1

Presley RS 1 0 1

Pudzianowski JK 0 1 1

Schwarzenegger RS 1 0 1

Stuhr ŁK 1 0 1

Stallone KK 0 1 1

Zanussi KK 0 1 1

cd. tab. 3.6

W grupie nazw własnych ograniczenia kategorialne są znacznie wyraźniej-sze. Wynikają w większym stopniu z ogólnej wiedzy uczestnika badania i sa-mych właściwości kategorii. Dla słowa docelowego Wałęsa uzyskać możemy alternatywne określenia innych reprezentantów kategorii prezydenci, zapewne polscy, jeśli weźmiemy pod uwagę najwęższą kategorię. Otrzymamy wów-czas następujący zbiór nazw: Jaruzelski, Kwaśniewski, Kaczyński, Komorow-ski, Duda. Wśród parafazji mogą się tu pojawić także jednostki Tusk, Kuroń itp. jako reprezentanci kategorii politycy. Jak widzimy, to dość obszerny zbiór alternatywnych nazw, które w przypadku anomii pełnią funkcję parafazji se-mantycznych. Inaczej sytuacja przedstawia się z kategoriami, tj.: piosenkarki czy wynalazcy. Jak pokazuje tabela 3.6, wśród parafazji semantycznych są naj-częściej nazwy należące do kategorii bogatych pod względem liczby reprezen-tantów: papieże i aktorzy, a także bohaterowie bajek. Mniejszą popularnością w zakresie alternatywnego wyszukiwania cieszą się politycy, którzy z kolei znajdują się na najwyższym miejscu pod względem sprawności wyszukiwania nazw u badanych z ciężką anomią proprialną (zob. tab. 3.11). W tej sytua-cji zapewne trudno mówić o czynnikach, tj.: czas akwizysytua-cji czy popularność (częstość użycia) nazwy, chociaż nie można wykluczyć ich wpływu, zwłaszcza jeśli wśród interesujących nas nazw znajdują się określenia bohaterów bajek, także najsprawniej aktualizowane przez osoby z głęboką anomią. Wyraźniej-szym czynnikiem wydaje się pojemność kategorii. Prawdopodobnie dla prze-ciętnego użytkownika języka łatwiej wyszukać nazwisko aktora, w tym nieko-niecznie odpowiadającego denotatowi, aniżeli nazwisko polityka czy postaci historycznej.

W dokumencie Neurobiologia nazywania. O anomii proprialnej i apelatywnej (Stron 185-194)