Anomia kompensowana rysunkiem

Wśród multimodalnych strategii kompensacyjnych znajdujemy wypowia-danie się za pomocą rysunku. Mówimy tu o rysowaniu w kategoriach języka (a właściwie komunikacji) i rysowaniu jako uzupełnieniu (suplemencie) tego języka. Różnica między tymi ujęciami wiąże się z rolą, jaką w komunikacji od-grywa osoba z afazją i jaką rangę nadaje ona ostatecznie swemu rysunkowi.

Z uwagi na prezentowane przez chorych z afazją możliwości spontanicz-nego komunikowania się za pomocą rysunku tworzy się różne modele terapii wspomagającej rehabilitację językową, zwłaszcza w przypadkach, gdy inne ro-dzaje modalności są danemu pacjentowi niedostępne (J.G. Lyon 1995; D. Fa-rias i in. 2006: 53).

Umiejętność rysowania z natury nielingwistyczna jest bardzo pomocna w komunikacji osób z głęboką afazją. Osoby te mają bowiem możliwość wy-powiadania się na temat własnego życia. Taką sytuację potwierdza chociażby opis pacjenta z żargonofazją, który za pomocą rysunku przedstawił swój wy-padek rowerowy, w którym zderzył się z wozem konnym (J. de Ajuriaguerra, H. Hécaen 1950 za M. Pąchalską 2012a: 237). Tego rodzaju doniesienia i ba-dania eksperymentalne pokazują, że rysowanie i język są konceptualnie³² ze

32 Por. rozważania J. Marshall (2009: 4–5) na temat podstaw językowego funkcjonowania i źródeł afazji. Autorka stawia tezę o kognitywnych źródłach zaburzeń. Jej zdaniem zanim opi-szemy językowo dane wydarzenie, trzeba je kognitywnie opracować, dokonać swoistej selekcji

sobą połączone (A. Kirk, A. Kertesz 1989: 881–886), chociaż brak dokładnych badań na ten temat (D. Farias i in. 2006: 54).

Eksperymenty dowodzą, jak istotną rolę odgrywa rysowanie w poprawie zdolności nazywania. Dzieje się tak dzięki wykorzystaniu alternatywnej drogi dostępu do systemu semantycznego. Zwykle mamy do niego dostęp za pośred-nictwem różnych elementów znaczenia: strukturalnych (np. kształt, rozmiar), percepcyjnych (np. kolor), asocjacyjnych (rodzaj kategorii), na podstawie któ-rych ustala się referencja danej nazwy z jej aktywacją na poziomie fonologicz-nym. Proces ten wynika ze specyfiki samego nazywania.

Skan 2.1. Kompensacyjny rysunek 6-letniego Konrada z afazją po zapaleniu mózgu. Przedstawia wizualizację kary, jaka spotka tatę, jeśli ten nie odda chłopcu pożyczonych ze skarbonki pieniędzy. Z lewej strony kartki Konrad narysował skarbonkę, z prawej wóz policyjny oraz numer alarmowy policji 997. Chłopiec w ten sposób chce poinformować ojca, że pożyczone od niego pieniądze należy oddać. W przeciwnym razie przyjedzie policja i Konrad odzyska całą sumę

informacji, a następnie dopasować do form języka. Ten proces określa się mianem myślenia dla mówienia (Thinking for Speaking D. Slobin 1996 za J. Marshall 2009: 4), zatem nie rozważamy już powyższych zagadnień w kategoriach myślenia i języka, lecz w kategoriach myślenia dla języka. Zgodnie z powyższym założeniem utrata dostępu do języka w afazji wynika z trudności w dostosowaniu określonych idei, pojęć do ram językowych.

Zdaniem D. Farias i jej zespołu (2006: 54) wykorzystanie strategii rysowa-nia ułatwia chorym z afazją dostęp do wiedzy semantycznej o cechach struk-turalnych czy percepcyjnych obiektu, którego nazwy nie można sobie przy-pomnieć. W ten sposób eliminuje ono tym samym inne, zbędne informacje, a jednocześnie ułatwia dostęp do poziomu fonologicznego (przywołania na-zwy danego obiektu). Jeśli takie działanie jest sterowane, określa się je mia-nem terapii semantycznej o szczegółowej nazwie analiza cech semantycznych (C.A. Coelho i in. 2000: 137). Mówimy tu już o charakterystycznym oddziały-waniu, nie o spontanicznej formie kompensacji za pomocą rysunku, chociaż właśnie te elementy wiedzy o obiekcie lub wydarzeniu (zob. skan 2.1) zamiast jego nazwy prezentują chorzy z możliwością rysowania zastępczego.

Co wyjątkowo ważne, rysowanie angażuje półkulę prawą, która u wielu pa-cjentów z afazją jest nieuszkodzona. Ona bowiem odpowiada za takie funkcje, jak analiza przestrzenna oraz umiejętność symbolicznego wyrażania. Jak poka-zują eksperymenty zespołu D. Farias (2006: 54, 60), czynność pisania aktywuje niewielkie obszary mózgu w przeciwieństwie do rysowania angażującego licz-niejsze rejony mózgu (eksperyment 2 z udziałem 9 osób). Dodatkowo (poza aktywacją wspólną dla czynności rysowania i pisania) wzbudzane są struktury, tj.: obustronnie kora wysepkowa, tylna część dolnego płata skroniowego pra-wej półkuli i przednia część dolnego płata czołowego w lepra-wej półkuli.

Skoro podczas rysowania mamy do czynienia z kompensacją uruchamia-jącą możliwości półkuli prawej, to czy jest ona lepszą formą przezwyciężania problemów anomicznych niż kompensacyjne pisanie, aktywujące rejony pół-kuli lewej? Eksperyment przeprowadzony przez D. Farias i in. (2006: 60, 62), w którym wzięły udział 22 osoby z afazją (głównie anomiczną, a także Broki, Wernickego, transkorową motoryczną, przewodzeniową i globalną) w wieku 44-78 lat, potwierdził, że wykorzystanie rysowania w większym zakresie po-prawia aktualizację nazw aniżeli czynność pisania.

Zaznaczmy, że powyższe wnioski pochodzą z eksperymentu 1, w którym uczestnicy musieli rysować lub pisać na polecenie (jeśli w teście nazywania ponieśli porażkę). Nie są to spontaniczne formy kompensacyjnego rysowania, chociaż w taki właśnie – sterowany – sposób można wyjaśnić ich mechanizm (D. Farias i in. 2006: 55, 58).

Wspomniany eksperyment potwierdził również, że rysowanie pomaga roz-poznawać cechy semantyczne obiektów, a w ostateczności aktualizować struk-turę fonologiczną szukanych nazw. Przykładowo, w czasie badania część osób z afazją płynną z problemami anomicznymi aktualizowała wyrazy nazywające poszczególne fragmenty wykonywanego rysunku (D. Farias i in. 2006: 59–60).

Co istotne, poprawa nazywania nie zależy od jakości rysowania, a najlepsze

oddziaływanie terapeutyczne ma miejsce w przypadku afazji globalnej oraz anomicznej.

Zdaniem C. Sacchett i M. Black (2011: 4) rysowanie jest również pomocne w opisie wydarzeń, które trudno ujmować językowo, ponieważ ta umiejętność wymaga licznych sprawności lingwistycznych, uwzględnienia ról uczestników zdarzenia i relacji, w jakich się znajdują, czyli nazywania czynności. Wobec powyższego rysowanie stanowi rodzaj okna, dzięki któremu można koncep-tualizować wydarzenia (głównie czasowniki), a nie tylko same obiekty (rze-czowniki). Zatem czynność rysowania wykorzystywana jest przez osoby z afa-zją zarówno do oznaczania poszczególnych elementów rzeczywistości (poziom wyrazu), jak i mechanizmów nią rządzących poprzez odzwierciedlenie relacji, w jakie są one uwikłane (poziom zdania).