Człowiek wedle antropozofii uczestniczy poprzez swoje istnienie w dwóch światach -duchowym i materialnym.
Jaźń, indywidualność jest częścią świata duchowego, ciałoczęścią świata material nego, a człowiek jawi się jako „trójjednia” składająca się z ciała, duszy i ducha.Cało
ściowy obrazistotyludzkiej łączy w sobie trzyaspekty: antropologiczny, który zajmuje się fizyczną cielesnością człowieka jako konsekwencjądziedziczenia; psychologiczny, któryzajmujesię doznaniami i przeżyciami,który bada życie duszy oraz aspekt wiedzy duchowej,dzięki której jest możliwe poznanie indywidualności ludzkiej w świetle praw rządzącychkolejami losu (Karczewska, 2000, s. 23).
Człowiek jest, według Steinera,jedyną istotą żywąpiszącą własną biografię.Dzięki posiadanej jaźni może kształtować otoczenie i zapisywać w nim swój ślad. Biografia człowieka obejmuje fazy wyznaczone różnymi rytmami. Najważniejszym z nich jest rytm siedmioletni, któiy wiążesię z rozwojem indywidualności człowieka. Podział ży
-53-cia ludzkiego na okresy siedmioletniewyznaczony jest występowaniem„czterech naro
dzin” (Dziurzyńska, 1993).
1. Narodziny ciała fizycznego, faza obejmująca lata odnarodzindo 7 roku życia. Roz
wojowi w tymokresiepodlega przede wszystkim ciało fizyczne człowieka. Szczegól
nie rozwija sięgłowa, mózg, dziecko całe jest jednym organem zmysłowym, poznaje całym sobą poprzez absorbcję bez stosowania jakichkolwiek filtrów. Jestto okres do osiągnięcia dojrzałościszkolnej.
2. Narodziny ciała eterycznego (ciała życia), faza od 7 roku życia (początek zmiany zębów mlecznych na stałe) aż do 14 lat. Okres intensywnego rozwoju możliwości uczuciowychdziecka, podejmowanie przez nie wielu działań artystycznych, poznanie świata głównie drogą uczucia. Fazatapoprzedzaosiągnięcie dojrzałości płciowej.
3. Narodziny ciała astralnego (ciała odczuwającego), faza od 14 do 21 roku życia związana zpotrzebą wolności, nad burząuczuć zaczyna dominować rozsądek. In
dywidualnośćjednostki przejawiasię w jej odczuciach religijnych,moralnych i ar
tystycznych.
4. Narodziny ,ja”, faza po21 roku życia.Okres wychowania zostajezamknięty, rozpo
czynasię proces samowychowania nabazie podejmowania własnych decyzji i brania zanieodpowiedzialności, rozwinięcie zdolności poznawania świata i wpływania na niego(Dziurzyńska, 1993;Wasiukiewicz, 1994; Karczewska, 2000).
Ponieważ dla mojego obszaru zainteresowań jest ważny okres dzieciństwa, przy taczam również periodyzację rozwoju człowieka do 18 rokużycia z uwzględnieniem takich obszarów, jak myślenie, uczucia i wola (tabela 2). Charakterystyczne pojęcia używane przez Steinera przyopisie rozwoju: metamorfoza, rozciągnięcie, koncentracja, synteza pochodzą z często stosowanej, zapożyczonej od Goethego, metafory rozwoju rośliny (Die Metamorphose derPflanzen).
Założenia dotyczące rozwoju człowiekaposiadają swoje konsekwencje dla oddzia
ływańwychowawczych. Każde mianowicie stadium rozwojowe określa specyficzne po
trzeby człowieka oraz wskazuje najlepszedrogi wychowania.
Naśladowanie (Nachahmung und Vorbild) - jest formą poznawania światacharak
terystyczną dlapierwszegosiedmioleciażycia dziecka. Naśladowanie dotyczy nietylko spostrzeganegosposobubycia osób z najbliższego otoczenia.Takżeich charakter i uspo sobienie stają sięczęścią życia i postępowaniadziecka. Niezaspokojona w tym okresie potrzeba naśladowania powoduje, iż człowiek może pozostać imitatorem całe życie.
Otoczenie dzieckapowinno stwarzaćmu jak najwięcej okazji do kontaktów z właści
wymi sposobami zachowania, z przedmiotami o harmonijnych kształtach i kolorysty
ce, ponieważ to wszystkojest przyjmowane bez selekcji i tworzy w rozwijającym się człowieku obraz jego świata. Zabawki dziecka powinny pozostawiaćmiejsce dla jego wyobraźni i fantazji.
Autorytet (Nachfolge und Autorität) - zaczyna odgrywaćznaczącą rolę w rozwo judziecka wdrugim siedmioleciu. Potrzeba wzorudotyczy poszukiwania osoby, którą można darzyćpodziwem inaśladować jej postępowanie. W okresie szkolnymosobątaka staje się często w miejscerodzicównauczyciel.W tym okresie należy zwracać uwagę na rolę wyobraźnii emocji w poznaniudziecka,nie doprowadzać do przeintelektualizowa-niaprocesu dydaktycznego.
-54-Tabela 2. Fazy rozwoju dziecka (za: Lievegoed, 1993)
Etap dojrzewania Myślenie Uczucia Woła
1.0-2lat Okres postrzegania zmysłowego
Zdolność formułowaniawłasnych sądów (Urteilkraft) - trzecie siedmiolecie jest czasem indywidualnych poszukiwań,namiętnych sporów, wchodzenia na drogęnauko
wegopoznawania świata.Wzrost możliwości intelektualnychmłodegoczłowieka deter
minować powinien dobór materiałudydaktycznego w zakresie formy i treścipod kątem jegopotrzeb (Wasiukiewicz, 1998).
Antropologia steinerowska (Menschenkunde) koncentruje się na następujących te
matach (Karczewska, 2000):
1. Psychofizjologia spostrzegania zmysłowego (nauka o zmysłach). Jest to nauka o takich przejawach aktywności duszy (osobowości), jak: wyobrażenia, wola, uczucia oraz ich zależności od ciała, umysłu i psychiki. Zmysły „dolne” służą spostrzeganiu własnego ciała (równowaga, ruch, dotyk, życie). Zmysły „środ
- 55
-kowe” decydują o odbiorze wrażeń w zakresie węchu, smaku, wzroku i ciepła.
Zmysły „górne”,społeczne, pozwalają na wniknięcie downętrza drugiego czło
wieka, to- słuch, mowa, myśl i ,ja”. Według Steinera, od systemunerwowego człowieka zależą jedynie procesy świadome, od systemu rytmicznego uczucia iodczucia, natomiast procesyzwiązane z wolą zależą od przemiany materii.
2. Psychofizjologiarozwoju dziecięcegoo nastawieniu biograficznym. Jest to po dejście kładące nacisk na ścisłe powiązanie procesów edukacyjnych z etapami rozwoju dziecka. Steinerowska koncepcja nauczania dostosowanego do wieku bazuje na prawidłowościach dotyczących specyfiki poznawania przez dziecko świata w zależności od jego rozwoju. Małe dziecko poznaje świat drogą sym
bolicznych rytuałów, mowy i religii. W wieku szkolnym dominuje forma mitu i sztuki, natomiast młody, dojrzały człowiek wykorzystuje poznanienaukowe.
3. Etykapedagogiczna. Postulaty wtymzakresie dotyczyły przedewszystkim nie zależności instytucjiedukacyjnych od wpływów państwa i gospodarki.Wolność pedagogiki jest warunkiemkoniecznym właściwego klimatuszkoły i przedszkola.
Wszelkie ingerencje i ograniczenia zewnętrzne zakłócają wewnętrzną harmonię i nie sprzyjają wypełnianiu przez szkołęjej misji, którą jest sztuka wychowania.
Wiedza o człowieku będąca podstawą pedagogikiSteinera posiada pewne podobień
stwo do poglądów antropologów humanistycznych, takich jak: R.Guardini, E.Cassirer, biologów - K. Goldsteina, A. Portmanaczy też psychologów postaci - M. Wertheimera i W. Kohlera (Karczewska, 2000). Podobieństwo to dotyczy głównie założenia o zor
ganizowanymcharakterzezjawisk świadomości oraz krytyki podejściaatomistycznego wrozumieniu człowieka. Według Steinera, trzy elementyskładowe istotyludzkiej - ro
zum,duch idusza, są koniecznymi składowymi całości;cowięcej - elementy teuczest niczą wbudowie zarówno wspólnoty społecznej,jak i świataw ogóle {Dreigliederung des sozialen Organismus).