Rozwój człowieka rozumiany jest przez M. Montessori jako realizacja wewnętrzne
go planu budowy (Innerer Bauplari). Wskazuje ona na trzyczynniki w sposób istotny uczestniczące w procesierozwojowym.
-39-1. Pierwszymz nich jest dziecięca psychika zeswoimispecyficznymi potrzebami, możliwościami oraz okresami wrażliwości, które wyznaczają tempo i kierunek indywidualnego rozwoju.
2. Drugi czynnik stanowi kulturowe otoczenie dziecka zeswoimi standardami, ide ałami, wzorami zachowań oraz propozycjami cywilizacyjnymi.
3. Ostatnim jest materialne otoczenie, do którego wymagań musi się dostosować dziecko, abymóc zaspokoić swoje potrzeby.
Montessori spostrzega rozwój jakoproces ocharakterze stadialnym, obejmujący cztery sześcioletnieetapyod urodzenia do ok. 24 roku życia człowieka.
Tabela 1. Etapy rozwoju według Marii Montessori (1994)
Etap
rozwojowy Nazwa Czas trwania Cechy
charakterystyczne Osiągnięcia
Stadium młodzieńcze Od 18. do 24.
roku życia
Wrozwoju dziecka pojawiająsię okresy, gdy jego podatność na opanowanie nowych umiejętnościjest szczególnie duża.Montessori nazywa jefazami wrażliwości (Sensible Perioderi)dla oddaniawyjątkowego wyczulenia i podatności rozwijającego się organi
-40-zmu. Okresy teposiadają, biologiczne znaczenie dlarozwoju dziecka,gdyż umożliwiają powstawanie ikształtowanie się ważnych życiowo funkcji i właściwości. Jest toczas, gdydziecko wykazuje szczególne zainteresowanie, łatwość przyjęcia itrwałegonaucze niasię pewnych umiejętności.
[...] (fazy wrażliwości) są bezpośrednio związane z teraźniejszością, nie utrzymują się w cza
sie. Jeśli chcemy rzeczywiście je wykorzystać, musimy pozwolić dziecku żyć w teraźniejszo
ści i korzystać z tego wspaniałego daru w danym momencie (Standing, 1995, s. 91).
Fazy wrażliwości dotyczą różnych obszarów rozwojowych, a ich występowanie to pierwsze latado6 roku życia dziecka. Cechącharakterystycznątychfaz jest okresowość ich występowaniaoraz przemijający charakter, wskazujący na zmniejszanie się i stop
niowe zanikanie wraz z wiekiemowej podatności.
[...] utracone okresy wrażliwości możemy dogonić w tak niewielkim stopniu, jak autobus, na który spóźniliśmy się, a który był ostatnim i jedynym (Standing, 1995, s. 89).
Pojęcie„okresy czy fazy wrażliwości” Montessorizapożyczyła od biologaHugona de Vries, który opisał to zjawisko na podstawiebadań rozwoju motyla. Posiadają one swoją specyfikę.
Jedną z cech faz wrażliwości jest możliwość uczeniasię przez dziecko bez udziału świadomości, bez wysiłkuwolicjonalnego, z wyjątkową łatwością.
1. Opanowywanie nowych umiejętności jest całkowicie naturalne, odbywa się wznanych dziecku, codziennych warunkach jego życia.
2. Kolejną zaletą związaną z okresami wrażliwości jest radość przeżywana przez uczące się dziecko, które chce wykonywać nowe czynnościi stawaćsię w nich coraz lepszym. Emocje, których doświadcza ono w tym czasie, togłębokie za
interesowanie, fascynacjai zachwyt.
3. Na bazie emocji pozytywnych powstaje silnamotywacjado opanowania nowe go. Dziecko potrafi skoncentrować sięnawykonywanym zadaniu takintensyw nie,że całkowicie zapomina o istniejącym wokół niego świecie.
4. Każda faza posiada, według Montessori, określonąstrukturę:łagodny początek - punkt kulminacyjny - łagodne zanikanie.
5. Okresy te są zjawiskiem uniwersalnym: dotyczą rozwoju każdego dziecka nie zależnie od warunków rodzinnych, społecznych czy kulturowych, w jakich przyszło mu żyć.
6. Przejawy okresów wrażliwości uchwytnesąw obserwacji zewnętrznej.Dorosły, zauważając określone zainteresowaniadziecka, potrafi określić fazęjego roz
woju, którą powinien uwzględnić wpracy wychowawczej (Montessori, 1994).
M. Montessori wyróżnia sześć faz wrażliwości, odgrywających dużą rolę w rozwoju dziecka. Dotyczą one funkcji rozwijających się bardzo intensywnie w pierwszych sześciu latach życia dziecka (rycina 1).
-41
-A) Rozwój mowy (Sprache], faza wrażliwości 0-6 lat Rycina 1. Fazy wrażliwości według Marii Montessori
Jestto najdłuższy ze wszystkich okresówwrażliwości. W tym czasiedziecko absorbuje mowę w sposób całościowy,bezwykształconegojeszczezrozumienia, drogą naturalną bezodbywania „lekcji”.
[...] jedną z najwcześniejszych i najwspanialszych faz wrażliwości jest ta, która prowadzi do nabycia mowy. Bez nauki i bez świadomego wysiłku dziecko uczy się mowy swojego otocze
nia [...], słuchając go (Standing, 1995, s. 80).
B) Rozwój ruchu(Jłewegwng), faza wrażliwości 1-4lata
Jest to droga od pierwszych prób lokomocyjnych w postaci pełzania, raczkowa
nia i chodzenia, aż do samodzielności i niezależności ruchowej. Doskonaleniu ulega równowaga, koordynacjaikontrolaruchów. Różnorodne sytuacjezadaniowe stwarzają możliwośććwiczenia coraz doskonalszych wzorców ruchowych. Dzięki pamięci mięś
niowej dziecko zapamiętujesposoby skutecznego funkcjonowania ruchowego w swo
im otoczeniu.
C) Uporządkowanie(Ordnung), faza wrażliwości 1-3 lata
Montessoriuważa, iż „dziecko potrzebuje uporządkowania jak rybawodylub nasze stopy podłoża” (Montessori, 1995, s. 54). O ile dla dorosłych porządekjest przyjemny i pomocny, dla dzieckajest on swego rodzaju koniecznością:
Dziecko potrzebuje uporządkowania, ponieważ za pomocą elementów swojego otoczenia buduje samego siebie. [...] Ten wewnętrzny zmysł porządkujący wymaga jednak wsparcia poprzez stabilny porządek rzeczy na zewnątrz (Standing, 1995, s. 84).
Potrzeby dziecka wtym zakresie obejmują uporządkowanieprzestrzeni zewnętrznej, otoczenia w aspekcie materialnym,określonej organizacji czasowej, porządku i rytmu dnia orazuporządkowania w zakresie zaspokajania jego oczekiwań.
D) Szczególnezainteresowanie małymi przedmiotami (Besonderes Interessefur kleine Dinge),fazawrażliwości 1,4-2lata
-42-Jesttodość niezwykłyobszarw rozwoju dziecka, związany z powstaniem u niego zainteresowaniadrobiazgami idetalami większych całości. Stająsię one w pewnym wie
ku o wiele bardziejatrakcyjne i godne uwagi niż duże przedmioty „normalnego” świata.
E) Rozwój zmysłów {Verfeinerung der Sinne),faza wrażliwości0-6lat
Bodźce z otoczenia o różnych modalnościach są przyjmowane przez dziecko od początku jego życia. Spostrzeganie zmysłowe przechodzi drogę -od całościowego do coraz bardziej zróżnicowanego. Warunkiem prawidłowego rozwoju zmysłowego jest niezaburzone funkcjonowanie narządów zmysłów oraz całego systemu nerwowego.
Rozwój zmysłowy jest podstawąpotencjału intelektualnego człowieka.
F)Rozwój społeczny {Soziale Beziehungen),faza wrażliwości 2-6lat
Od3 miesiąca życia, dzięki obserwacji fenomenu „uśmiechu społecznego”,otocze
nie dowiaduje się o potrzebach i możliwościach kontaktu społecznego dziecka. Obser
wacjai naśladowanie osób z najbliższego otoczenia (mimika, dźwięki,sposób zachowa
nia) jestpodstawą nawiązywania relacji społecznych z matką, rodziną, społeczeństwem.
Wzmożony rozwój w tym zakresie datuje się od 2 roku życiai stopniowo umożliwia dziecku uczestniczenie w szerszym kontekście społecznym.
Dorosły,wychowujący dziecko, powinien,wedługMontessori, być świadomym wy stępowania uswojego podopiecznego okresów wyjątkowejpodatności w jego rozwoju, umieć je uszanować, a stymulując odpowiednie obszaryw określonym czasie, wspierać ten dziecięcy rozwój.
Powinniśmy więc, jeśli to możliwe, pozwolić naturze tworzyć „plan nauki” dziecka z roku na rok. [...] prawdziwie dobrym rozwiązaniem będzie zorganizowanie materiału z uwzględ
nieniem okresów wrażliwości. Takie wyjście nie zmniejszy efektów kształcenia, ale uczyni je intensywniejszymi (Standing, 1995, s. 92).
Pojęcie faz wrażliwości występuje wpsychologii rozwojuczłowieka.Okresy sensy-tywne oznaczająte momentyw rozwoju, które są optymalnym czasem dla opanowania określonej umiejętności, rozwojudanej funkcji (Schmidt, 1970;Nash, 1978; Colombo, 1981). Propozycja teoretyczna M. Bomsteina (1989) porządkuje rozumienie znaczenia okresówsensy ty wnych poprzez zastosowanie 14 cech do pełnego opisu strukturalnego.
Dzięki analizieczasui nasilenia występowania badanego doświadczenia,mechanizmów zmian wtymokresie,następstw okresu oraz zmiennościokresówsensytywnych. Nazwa okres sensytywny i okres krytyczny używanajest często zamiennie.Niektórzybadacze proponują jednaktraktowaniepierwszegopojęcia jako określenieogólnej, wzmożonej podatności nabywania doświadczenia indywidualnego, drugiego zaśdla oddania sytuacji utraty okazji dopełnegoi efektywnegoopanowania umiejętności po określonymczasie (Schmidt, 1970). Z takiegopunktu widzenia propozycja fazwrażliwości M. Montessori jestzbliżonadopodanego powyżejrozumienia okresów krytycznych.
Badania nad okresami sensytywnymi w rozwojuczłowiekaobejmowałytakie obsza
ry, jak tworzenie się więzi emocjonalnej w okresie niemowlęctwa(Bowlby, 1951; Har low, 1965), skutki rozłąki z matką w niemowlęctwie ( Spitz, 1946; Harlow, 1965)oraz niedobory w stymulacji rozwojowej (Hebb, 1969). Znaczenie wczesnych doświadczeń dlarozwoju człowieka badano,uwzględniajączmienne endo- i egzogenne (Bertenthal, Compos, 1987). A więc z jednej strony brano pod uwagę plastyczność neuronalną, zdrugiejzaś deprywację w zakresie doświadczeń znajdujących się w danym momencie w okresie sensytywnym. Według Greenough i współpracowników, wyróżnikiem tego
-43-okresu jest jakościowo inny efektspowodowany przezokreślone doświadczenie w fazie sensytywnej w porównaniu z okresem,kiedy ona minie.