Dla dobrego zrozumienia roli mikrosystemu przedszkola standardowego w rozwo ju dziecka wwieku od trzechdo sześciu lat, będzie pożytecznezapoznanie się z jego
przewodnimi ideami pedagogicznymi. Czynnikiem różniącym standardowe podejście pedagogiczneod omawianych poprzednio propozycji,jestbrak jednolitych założeń an tropologicznych, jednej wewnętrznie spójnej koncepcjirozumieniarozwojuczłowieka oraz roli wczesnej edukacji. Współczesna pedagogika przedszkolna bazuje na wielo
letniej tradycji polskiego przedszkola, którego oblicze edukacyjne zmieniało się wraz z polityczno-ekonomicznymi przeobrażeniami naszej rzeczywistości. Konsekwencją tego faktu jest swoisty synkretyzm doboru celów i metod pracy. Jest zauważalne przy każdorazowym formułowaniu celów wychowania uwzględnianie szerszego kontekstu społecznego oraz realiów konkretnejprzyszłości edukacyjnejczekającej dziecko, czego nie byłow przypadkupedagogik alternatywnych.
Założenia i treści współczesnego systemu wychowania przedszkolnegoopierają się na wiedzy psychologicznej i pedagogicznej. Dzięki określeniusylwetki rozwijającego siędziecka w wieku przedszkolnym pedagogika może sformułować cele wychowaw
cze na miarę jego potrzeb i możliwości. Edukacjaprzedszkolna dla dzieci w wiekuod trzech do sześciu lat posiada dwa podstawowe kierunki działania, wedługA. Brzeziń
skiej (1985):
- zorganizowaniepowszechnej możliwości wyrównania odchyleń od normy roz
woju, poprzez sieć placówek stopnioweobjęcie wychowaniemprzedszkolnym wszystkich 6-latków;
- stymulowanie rozwoju dziecka - przygotowanie go do samodzielności i współpracy,zaspokojenie jego aktualnych potrzeb oraz przygotowanie godo podjęcia wymogów następnych okresów rozwojowych.
Szczegółowe celepracy z dzieckiem, według Kwiatowskiej (1982),to:
- zaspokojenie potrzeb dziecka warunkujących jego prawidłowy rozwój oraz
-65-możliwość wpływupedagogicznego. Potrzeby teto: poczucie bezpieczeństwa, czułości, uznania, potrzeba przeżywania radości, ekspresji ruchowej, pozna
waniaświata oraz nawiązywania kontaktów społecznych;
- kierowanie rozwojem psychofizycznym dziecka w procesie wychowania i kształcenia przy zapewnieniuopieki nad zdrowiem ibezpieczeństwem;
- wprowadzenie w życie społeczne z uwzględnieniem realiówkultury najbliższego otoczenia,zwyczajów i norm powszechnieakceptowanych;
- wzbogacanie przeżyć dziecka poprzez dostarczanie mu okazji do kontaktów z przyrodą i sztukąoraz do ekspresji artystycznej;
- rozwijanie procesów poznawczych dziecka, jego wiedzy, zainteresowań, sprawności manualnej;
- przygotowanie do nauki i życia w szkole, stymulowanie dojrzałości szkolnej i wyposażenie w początkoweumiejętności szkolne.
Obecnie edukacja przedszkolnajest definiowana jako okres początkowy, inicjują
cy nauczanie i wychowanie zorganizowane, będący pomostem pomiędzy domem ro
dzinnym a atmosferą instytucji szkolnej, mającyna celu wprowadzenie małych dzieci w środowisko szkolne.Mana uwadze realizacjępotrzeb indywidualnychi społecznych, jestukierunkowana na budowanie solidnych podstaw dla życia oraz harmonijny i au tentyczny rozwój człowieka (Waloszek, 2003). Edukacja przedszkolna jest rozumiana ponadtojako przygotowanie do zadań życiowych, umożliwienie dzieciom, aby stały się świadomymi i twórczymiczłonkamiwspólnoty społecznej,narodowej i kulturowej. Jest teżważne, by wychowankowie byli zdolni dosamorozwoju orazpodejmowaniazadań ponadosobistych (Kwieciński, 1992).
Wychowanie przedszkolne w Polsce opiera się na Ustawie o systemie oświaty z 7 września 1991 r. (artykuł 14) określającej wiekdzieci objętychwczesną edukacją na 3 do 6 lat; narozporządzeniu Ministra Edukacji Narodowej z 15 lutego 1999r.o przed szkolach integracyjnych (tj. włączający system edukacji) oraz na ustawie z 23 czerwca 2003 roku określającej obowiązkowe roczne przygotowanie przedszkolne dla wszyst kichdzieci w wieku 6 lat. Podstawaprogramowapracy w przedszkolustanowi, iż wy chowanie przedszkolne jest pierwszymogniwemsystemu szkolnego, tak zwaną eduka
cją podstawowączy fundamentalną (Brańska, 2000; Kamińska,2000).Rozważania nad edukacjąelementarną sięgają1998 roku,kiedyto próbowano określić kierunki rozwoju edukacjimałego dziecka, biorąc pod uwagę zaspakajanie jegopotrzeb rozwojowych oraz wspieraniecałościowego rozwoju. Nurtrozważań dostrzegający znaczenie opieki i edu kacji małego dzicka wywodzi się podejścia akcentującego wagę nauki w biegu całego życia (Lifelong Learning-LLL),popularnego w wielukrajach Europyiświata. Uznanie znaczenia edukacji małegodziecka dotyczyło zainteresowania środowiskiem domu ro
dzinnego, miejsc publicznych oraz instytucji edukacyjnych(Brańska, 2002). Powyższy sposób myśleniana temat wspierania rozwoju dzieckajest nowoczesnym icałościowym ujęciemkorespondującymz nurtem psychologiirozwoju wbiegu życia. Dokońcalat90.
w edukacji przedszkolnej obowiązywał jeden program ministerialny, będący podstawą wychowania przedszkolnego. Odroku 1999nauczycielemają do dyspozycji 14 progra mówjuż zatwierdzonych oraz możliwość tworzenia własnych propozycji autorskich.
Powyższe podejście jest wynikiem dostrzeżenia znaczenia elastycznychram programo
wych w pracyz dzieckiemw wieku przedszkolnym. Proponowane programyróżnią się
-66-między sobą stopniem ogólnościw podejściu dostymulowanegoobszaru. Częśćz nich obejmujecałościowo rozwój dziecka w wieku trzydo sześciu lat,jak na przykład„Pro gram wychowania przedszkolnegodla dzieci 3-6-letnich, DKW-4013-2/01”, „Program edukacji przedszkolnej dladzieci od 3 do 6 lat. Świat przedszkolaka. DKW-4013-4/01”.
Inne programy kładą szczególny nacisk na wybrane obszary, jak na przykład program
„Dziecięcamatematyka. DKW-4013-5/01”, „Program nauczaniajęzyka angielskiego na poziomie przedszkolnym. DKW-4013-8/01” czy też „Jestem częścią świata. Program wychowania przedszkolnego wspomagający rozwójaktywności twórczej dzieci. DKW- -4013-6/01”.Podstawa programowa edukacji elementarnejokreśla zadania nauczyciela w przedszkolu. Korzysta on z potencjału,jaki wnosi dziecko w proces wychowania, stwarza warunki dla rozwoju i porządkowania wiedzy oraz nabywania nowych kom petencji przez dziecko. Nauczyciel tworzy wzorce działania dla wychowanków oraz wspiera dziecko w realizacji zadań (Kochan-Wójcik, 2004). Przedszkole odpowiada jące potrzebom dziecka i jego rodziny realizuje funkcję stymulującąrozwój dziecka
i funkcję opiekuńczą, natomiast odpowiedzialność za procesedukacyjnystara się roz
dzielić pomiędzy nauczycieli, rodziców i dzieci. Statut przedszkola określa jego rolę, którąjestkontynuacjawychowania domowego, umożliwienie dziecku nauki zachowań społecznych,przygotowanie do naukiszkolnej,pomoc w opiece nad dzieckiem podczas pracy zawodowej rodzicóworaz stworzenie miejsca dobrego samopoczucia dla dzieci i nauczycieli. Szczegółową organizację pracy poszczególnych placówek określają ich własne statuty.Przedstawione przezemnie ramy, w jakich sytuuje się współczesna pe dagogika przedszkolna, są jedynie konturem, który jest każdorazowo wypełniany przez inwencję dyrektorainauczycieliplacówki.
Pedagogika przedszkolnaw znacznym stopniu koncentruje się na rozwoju dziecka wyznaczającym możliwości oddziaływań wychowawczych. Wychowanie ma na celu pomagać dziecku w jego rozwoju. Znajomość właściwości dziecka w wielu przedszkol nymjest podstawą wyboru drogi stymulowaniajego potencjału. Interesującą propozycję wychowania dziecka w wieku przedszkolnym przedstawia David Lewis(1988). Przyto czenie jej wydajesię ważne z tego względu, iż wiele placówekprzedszkolnych korzysta z zaproponowanych przez Lewisa drógwychowania zdolnego dziecka.Autor wskazuje na trzy podstawowedla stymulowania rozwoju poznawczego dzieckaczynniki: postawa i własne twórcze podejście do świata wychowujących dziecko osób dorosłych, ocena cechcharakterudziecka i wykorzystanie jej wynikóww procesiewspierania rozwoju, znajomość cech dziecka dążącego do zrealizowania swojego potencjału umysłowego i respektowanie ich wrelacjachz dzieckiem.Wśród sposobów postępowania dorosłych sprzyjających rozwojowidziecka Lewis wymienia: poważne traktowaniepytań i prob
lemów dziecięcych, udostępnianie przestrzeni fizycznej i czasu na aktywność dziecka, zachęcaniegodosamodzielnego działania i myślenia, stwarzanieokazjidodoświadcza nianowych sytuacjii nabywania wiadomości, przyzwolenie, chwalenie i akceptacjędla aktywności dziecka. Wocenie dziecka autor proponujeuwzględnić poziomjegoaktyw
ności, reakcje nanowe sytuacje, postawy społeczne oraz rozpiętość uwagi, gdyż z ich analizy powinien wynikać indywidualny sposób wpływania na rozwój.Potrzeby dziecka rozwijającego się napotykają często na niemożność zrealizowaniawskutek niezrozu mienia czyzakazów stawianych przezosoby dorosłe. Z tego względuLewis podkreśla konieczność uświadomienia sobie przezwychowawców, jakieznaczenierozwojowema
-67-zaspokojenie tychpotrzeb w życiu dziecka. Potrzebyte dotyczą: odkrywania i obserwo
wania tego, co nowe, zapamiętywania coraz to większej ilości informacji, poznawania przyczyn i pochodzenia przedmiotów i zdarzeń, sprawdzania, jak działająrzeczy, wy- próbowywanie ich, odkrywanie i tworzenie. Dziecko potrzebuje również możliwości skupianiasię nawykonywanych zadaniach, głębokiej koncentracji. Rozwiązywanie no
wych problemów jest dla dziecka radosnym wyzwaniem, z którego się cieszy, a sposób postępowania, wyznaczania własnych celów czy radzenia sobie z trudnościami powinien być indywidualnie przez nie określany. Dziecko potrzebujedoznawania przyjemności związanej z aktywnością umysłową- z wymyślaniem nowychrozwiązań iwyszukiwa niem zadań oraz odkrycia własnego sposobu myślenia pozwalającego na zaufanie do samegosiebie.
Poznaniepowyższych właściwości dziecka w wiekuprzedszkolnym pozwala na bu
dowanie programówadekwatnietrafiających w potrzeby tegowieku. Dzięki bacznej ob
serwacji dziecięcegorozwojumożna tworzyć nowoczesnepropozycjestymulujące. Rea
lizowane w przedszkolu programy powinny wpływać stymuluj ąco na rozwój poznawczy i rozwój mowy przedszkolaka. Stymulowanie jest tutaj rozumiane jako doskonalenie, uwzględniające Jutro rozwojudziecka” według Wygotskiego,a niejako przyspieszanie (Kielar-Turska, 1992). Zadaniem nauczycielajest pomoc w poszukiwaniu, odkrywa
niu orazprzekraczaniuprzezdzieckojego dotychczasowych osiągnięć (Brańska, 2000).
Zdobywanie wiedzy o świecie w okresie przedszkolnym opiera się nauczeniu i zapa
miętywaniu, mającym w tymwieku charakter mimowolny oraz na ruchowym opracowa
niunowego materiału. Planowanie edukacji przedszkolnej uwzględnia również cztery drogiuczenia się dziecka:poprzez odkrywanie, przeżywanie, przyswajanie i działanie.
Scenariusze zajęć obejmujące formy pracynauczyciela wiążąsię właśniez tymi specy
ficznymi dla okresu przedszkolnego sposobami poznawaniaświata. Tworzenie propo
zycji dla praktykiprzedszkolnej bazujena podstawach teoretycznych wskazujących na drogi powstawania reprezentacji poznawczych świata - ich formy enaktywne,ikoniczne i wreszcie symboliczne(Bruner, 1978).
Twardowski (2004) omawia podstawowe strategie nauczania wspierające rozwój psychiczny dziecka w wieku przedszkolnym, a związane z różnymiteoriamirozwoju.
Przytoczenieich jest istotne z uwagi nafakt, iż bywająone wykorzystywane w większo
ści placówek wychowania przedszkolnego. I tak, zgodnie zkoncepcją L. Wygotskiego, nauczającarola dorosłego obejmuje przekaz działań i narzędzi, w tym języka. W kon
cepcji strategiąwspierającąrozwójdzieckajest stawianie przed nim zadań związanych z jego potencjalnym poziomem rozwoju,czyli strefą najbliższegorozwoju. Natomiast Stefan Szuman za najwłaściwsząi najskuteczniejsza formę nauczania wwiekuprzed
szkolnym uważa uczenie okolicznościowe, wykorzystujące w sposób celowy przygod
ne, potoczne i doraźne okazje, naktóredziecko aktywnie reaguje.Interakcyjne strategie wspomaganiarozwojukompetencjiludzkichopisuje Burton White. Facylitujący wpływ dla doświadczeń dziecka posiadająwedługniego takie zachowania rodziców i nauczy
cieli, jak: sugerowanie,chwalenie, dostarczanie materiałów dobadaniaidziałania oraz udzielanie pomocy. Dzięki interakcjizewspierającym dorosłym wzrastapoziom kompe
tencji dziecka, twierdzi w swojej koncepcji epizodów wspólnego zaangażowania Rudolf Schaffer. Wskazujeonna znaczenie dla rozwoju dziecka takich zjawisk towarzyszących interakcji dziecko-dorosły, jak: jednoczesne zwracanie uwagi naten sam obiekt, wy
-68
-soki stopień synchronizacji zachowań uczestników interakcji, prosta, przewidywalna, powtarzająca się struktura interakcji, strategie wspierające stosowane przez dorosłego, ukierunkowanie na strefę najbliższego rozwoju. Bardziej znaną strategią wspierania rozwojudziecka, zaproponowaną przez Jerome’a Brunera,jest budowanie rusztowania, o czym wspominałamjuż w rozdziale pierwszym. Upośrednione uczenie się Reuvena Feuersteina zakłada konieczność treningu odbywanego przez dziecko pod okiem do
świadczonego dorosłego,aby to, co społeczne, stało się tym, co indywidualne. Pośred nictwo odbywa się dzięki takim narzędziom psychologicznym, jak znakii słowa, a dzie ckorozwija dzięki interakcjiz dorosłym własne poznawcze funkcjeregulacyjne.
Wszystkie wymienionepowyżej strategie mogą być wykorzystywane tak przezro dzicóww codziennym kontakciez dzieckiem, jak i przeznauczycieli w placówce edu
kacyjnej. Jednakstwierdzenie faktu, iż rodzicom brak profesjonalizmu do efektywnego wspieraniarozwoju dziecka (Kamińska, 2000,2003; Brańska, 2002) stało się argumen
tem na rzecz upowszechniania wczesnej edukacji. Wykorzystanie w pracy z dzieckiem wiedzy o prawidłowościach jego rozwoju w możliwie wielu zakresach pozwalana two
rzenie programówadekwatnychdo jego potrzeb imożliwości oraz otwartychnanajbliż szą perspektywęrozwojową.
Celem wszelkich oddziaływań wychowawczych na dziecko w wieku przedszkol nym jest stymulowanie jego rozwoju. Zródłosłów (łac.stimulare - pobudzać,popędzać) wskazuje za działania zewnętrzne mające za zadanie uzyskaniezmiany.
Można jednak wiązać stymulowanie nie z procesem przyspieszania, ale z procesem doskona
lenia rozwoju. Stymulowanie należałoby wówczas rozumieć jako stwarzanie sytuacji i zachę
canie do działań prowadzących do samorealizacji (Kielar-Turska, 1992, s. 20).
Cele wychowania przedszkolnego posiadają charakterpodmiotowo-przedmiotowy, co oznacza konieczność uwzględniania zarówno potrzeb i zainteresowań dziecka, jak i planówoddziaływańwychowawczychnauczyciela. Idea zintegrowaniacelów dziecka z celamidorosłego jest wyrażona w myśli Wygotskiego, iżdzieckoprzedszkolne w spo
sób spontaniczno-reaktywny uczy się przede wszystkim według własnego programu.
Wprzedszkolu „[...] robi to,co chce, a chcetego, czego chce jego wychowawca” (Wy gotski, 1971).
Podstawę koncepcji pedagogicznej współczesnego wychowania przedszkolnego w Polsce stanowią prace Wygotskiego, Maslowa, Szumana i Piageta. Wykorzystuje się również wyniki prac badawczych i eksperymentalnych Brzezińskiej, Gruszczyk- -Kolczyńskiej,Kielar-Turskiej,Łukaszewicza.Pedagogika przedszkolnachętnie czerpie z doświadczeńtradycji pedagogicznych Montessori i Freineta, korzysta z metody ośrod
ków zainteresowań Decroly,stosuje w praktyce zasady oraz instrumentarium Orffa, pro ponuje zajęcia ruchurozwijającegoLabana (Brańska,2000). Proces wychowania w za
łożeniach swoich jest nastawiony na dziecko, nie na program. Konsekwencją takiego założenia jest konieczność dobrego poznania wychowanka. Podstawowymi metodami prowadzącymi do tego celusą: metoda obserwacji bezpośredniejdziecka,wywiad i an kieta jako metody pośredniegozdobywania informacji od rodziców, wywiad socjome- tryczny czy też metodytestowe. Wiedza o dziecku, jego rozwoju, możliwościachi trud
nościach, sposobachreagowania stanowi bazę dla tworzeniaplanów wychowawczych (Wilgocka-Okoń, 1990).