Specyfika źródeł sepulkralnych i ich pozornie większa atrakcyjność niż materiałów po-chodzących z osad spowodowała, że przed drugą wojną światową dolnośląska archeologia skupiona była głównie na badaniu cmentarzysk; z tego też okresu pochodzi największa liczba zadokumento-wanych zespołów grobowych kultury przeworskiej na Dolnym Śląsku. Baza źródłowa narastała szczególnie szybko od około połowy XIX w. po rok 1945, kiedy to odkryto niemal 80–90% znanych do końca XX w. stanowisk (por. Błażejewski 1998a, s. 10). Liczba odkrytych i przebadanych po woj-nie cmentarzysk jest zdecydowawoj-nie mwoj-niejsza, jednakże w ostatnim dwudziestoleciu ponowwoj-nie moż-na zanotować wyraźny przyrost tej kategorii źródeł. Problematyką obrządku pogrzebowego „dolno-śląskiej” kultury przeworskiej zajmowało się wielu wybitnych naukowców; wśród badaczy niemieckich należałoby tu wymienić prace K. Tackenberga (1925) i Ch. Peschecka (1939). Specyfika obrządku pogrzebowego na Śląsku była przedmiotem analiz A. Niewęgłowskiego, który zawarł obszerne fragmenty dotyczące tej tematyki w pracy poświęconej obrządkowi całej kultury przewor-skiej (Niewęgłowski 1981). Bardzo duże znaczenie mają prace S. Pazdy traktujące o problematyce stosunków społecznych i obrządku pogrzebowego (Pazda 1972), a także o całokształcie zjawisk kul-turowych obserwowanych na Dolnym Śląsku w późnej starożytności (Pazda 1980). Szczególnie istotną rolę odgrywa praca A. Błażejewskiego (1998a), stanowiąca wzbogaconą o wiele analiz, rów-nież z zakresu religioznawstwa, monografię obrządku pogrzebowego kultury przeworskiej na całym Śląsku. Jest to swoiste podsumowanie i niesłychanie ważny katalog danych źródłowych pozyska-nych do 1998 r. Na szczęście badania nad obrządkiem pogrzebowym nie ustały po wydaniu wzmiankowanej monografii. Wciąż publikowane są kolejne źródła, przy czym, co warto podkreślić, są to zarówno materiały odkrywane „na bieżąco”, jak i dane archiwalne uzyskane jeszcze w okresie przedwojennym przez badaczy niemieckich, które z różnych względów nie dostały się do obiegu naukowego. W tym miejscu chciałbym pokrótce omówić materiały sepulkralne kultury przeworskiej w jej dolnośląskim wariancie, które zostały opublikowane po 1998 r. (por. tab. 1), a także odnieść się do ustaleń dotyczących kilku stanowisk archiwalnych, badanych jeszcze przed 1945 r.
W trakcie prac prowadzonych w ostatnim dwudziestoleciu udało się odkryć i przebadać zarów-no całe cmentarzyska, jak i pojedyncze groby. Pojedynczy grób popielnicowy datowany na stadia A1/A2 odkryto w Brodnie, pow. średzki, stan. 1 (Jarysz 1999). Bez przeprowadzenia dalszych prac na stanowisku nie jesteśmy w stanie stwierdzić, czy jest to pozostałość większego cmentarzyska, czy też grób ma charakter odosobniony. Inwentarz obiektu stanowiły naczynia ceramiczne, żelazna za-pinka, szydło, nóż i astragalus. Co ciekawe, stanowisko 1 położone jest tylko około 1000 m na N od cmentarzyska zadokumentowanego jako stanowisko Brodno 2, funkcjonującego w stadium A2 (por.
Jarysz 1999, s. 474; Błażejewski 1998a, tab. 1), oraz 1700 m na NW od podobnie datowanej osady (sta-nowisko Brodno 3 – por. Bykowski 1976b, s. 37; 1977, s. 47). W okolicy dzisiejszego Brodna w młod-szym okresie przedrzymskim istniał w świetle tych danych wyraźnie uformowany mikroregion osadniczy.
Tabela 1. Cmentarzyska i obiekty sepulkralne kultury przeworskiej na Dolnym Śląsku opublikowane po 1998 r. (oprac. M. Bohr)
Lp. Stanowisko Groby Chronologia Literatura
1 Brodno, pow. średzki, stan. 1 1 grób popielnicowy A1/A2 Jarysz 1999
2 Brzeg Głogowski, pow.
3 Budziwojowice, pow. wrocławski kamienny cenotaf (?) B2b-C1a Błażejewski 1998b
4 Czechnów, pow. rawicki 1 grób jamowy B2/C1-C1a Bohr 2008
5 Czeladź, pow. górowski 3 groby szkieletowe z elementami
kamiennymi D Bohr [w druku b]
6 Domasław, pow. wrocławski,
stan. 36 66 grobów B2a-C1b Żygadło, Kamyszek, Marciniak,
Suchan 2012, s. 505
B2-C1 Bohr 2010, s. 93–96 (tam starsza literatura)
9 Mściwojów, pow. jaworski,
stan. 14 2 groby popielnicowe B2b-C1a Sielicka 2013
10 Myślibórz, pow. jaworski pojedynczy grób popielnicowy B2/C1-C1a Błażejewski 2004, s. 441–442;
2008, s. 141
2 groby jamowe B2-C1b Pogorzelski 1999
13 Nowy Śleszów, pow. wrocławski, stan. 4
potrójny grób szkieletowy
(kobie-ta, mężczyzna i młodociany) D Dwojak, Ziółkowski 2001, s. 187–190
popielnicowy A1-A2 Orlicka-Jasnoch 2008; 2011
17 Szymocin, pow. polkowicki,
Altschlesien 1929, s. 66, ryc. 6, 8;
Pazda 1980, s. 74, 86; Bohr [w druku a]
18 Świętoszyn, pow. milicki, stan. X
35 grobów jamowych i
popielni-cowych, ustryna B2b-C1 Masojć 1998; Masojć, Bronowic-ki 2000; BłażejewsBronowic-ki 2001a
stan. 27 2 groby jamowe OWR Furmanek, Masojć, Piekalski
2012, s. 386
Na zniszczone cmentarzysko ciałopalne datowane od stadium B2 po przełom stadium C1b i C2 natrafiono w Brzegu Głogowskim, pow. głogowski, stan. 1 (Garbacz 2005). Odkryto łącznie 9 gro-bów: 4 popielnicowe, 3 jamowe i 2 zniszczone w takim stopniu, że ich formy nie udało się określić.
W jednym przypadku na dnie jamy odkryto celowo ułożoną warstwę kamieni. Wyposażenie grobów stanowiły naczynia ceramiczne, miecz, 2 groty włóczni, 3 noże, nożyce, 2 krzesiwa, ostroga, za-wieszka pochwy miecza, klucz, 2 okucia szkatułek, sprzączka, 4 zapinki (A120, A126, A158, A170).
Jednym ze stanowisk archiwalnych, które nie doczekały się pełnej publikacji w okresie przedwo-jennym, jest znalezisko grobowe z Budziwojowic, pow. wrocławski (Błażejewski 1998b). Chodzi tu o kamienne konstrukcje, z których jedna miała kształt zbliżony do piramidy. W jej obrębie zareje-strowano obecność drobnych kości, popiołu, węgli drzewnych i wtórnie przepalonej ceramiki, a w sąsiedztwie obiektów ceramikę o charakterze „germańskim”. A. Błażejewski uważa, że obiekt ten wiąże się z obrzędowością pogrzebową i może być rodzajem cenotafu (Błażejewski 1998b, s. 460).
Analogiczne obiekty z elementami kamiennymi na Dolnym Śląsku mogą być przejawem wpływów z wielbarskiego środowiska kulturowego, i datowane są na stadia B2b-C1a (ibidem). Do tej grupy obiektów należą także 3 szkieletowe groby z Czeladzi, pow. górowski, datowane na fazę D: dwa pozbawione wyposażenia i kobiecy grób wyposażony w naczynia ceramiczne, dwie zapinki, przę-ślik, nożyce, rurkowaty przedmiot brązowy (Bohr [w druku b]).
Brakuje większej liczby danych dotyczących znaleziska z Czechnowa, pow. rawicki (Bohr 2008).
Wiadomo jedynie, że w 1939 r. w trakcie prac ziemnych naruszono konstrukcję pojedynczego jamo-wego grobu kultury przeworskiej, wyposażonego w potłuczone naczynia ceramiczne oraz nietypo-wą zapinkę brązonietypo-wą, łączącą cechy grup II i V Almgrena, datowaną na fazę B2/C1–stadium C1a.
W jej konstrukcji widoczne są wpływy charakterystyczne dla zachodniobałtyjskiego, wielbarskiego i nadłabskiego środowiska kulturowego.
Kolejne cmentarzysko, datowane na stadia B2a–C1b, zostało odkryte na stanowisku 36 w Doma-sławiu, pow. wrocławski (Żygadło, Kamyszek, Marciniak, Suchan 2012, s. 505), jednakże wyniki prowadzonych tam prac nie doczekały się jeszcze pełnej publikacji. Być może stanowi ono nekropolę użytkowaną przez mieszkańców bardzo rozległej osady w kompleksie stanowisk Domasław 10–12 – Magnice 8. Podwójny, pozbawiony wyposażenia szkieletowy grób kobiety i mężczyzny poddanych dekapitacji, z głowami ułożonymi przy nogach, datowany na fazę D, odkryto w Lubiążu, pow. wo-łowski, stan. 26 (Dwojak, Ziółkowski 2001, s. 190). Podobnie datowany zbiorowy grób szkieletowy, w którym pochowano 3 osobników (mężczyznę, kobietę i młodocianego), wyposażonych jedynie w 2 fragmenty naczyń ceramicznych, odkryto w Nowym Śleszowie, pow. wrocławski, stan. 4 (Dwo-jak, Ziółkowski 2001, s. 187–190, ryc. 2:f, g).
Na ślad cmentarzyska zniszczonego przez kopalnię kruszywa natrafiono w Męcince, pow. ja-worski. Odkryte zabytki stanowią elementy wyposażenia przynajmniej dwóch grobów ciałopalnych, datowanych na przełom starszego i młodszego okresu rzymskiego (naczynie ceramiczne, szczypczy-ki, grot włóczni, cztery zapinki żelazne AV, umbo z tępym kolcem; Bohr 2010, s. 93–96). Niewielkie cmentarzysko odkryte zostało w Mściwojowie, pow. jaworski, stan. 14 (Sielicka 2013). Na stanowisku przebadano dwa groby popielnicowe, jeden z nich był grobem męskim (wyposażonym we fragmen-ty imacza, nóż, prostokątną sprzączkę, umbo, grot włóczni, fragmenfragmen-ty trzech kolejnych grotów), drugi zaś najprawdopodobniej kobiecym (wyposażonym w rogowy grzebień). Cmentarzysko funk-cjonowało od stadium B2b po stadium C1a. W inwentarzu grobów uwagę zwracają naczynia cera-miczne, pod względem ornamentyki i formy bardzo silnie nawiązujące do materiałów nadłabskich (por. Błażejewski 2008, s. 141–143). Ceramika o podobnych cechach została odkryta także w Męcince, a ponadto w pojedynczym, odosobnionym grobie popielnicowym z Myśliborza, pow. jaworski, wyposażonym w pojedynczą żelazną zapinkę z podwiniętą nóżką (Błażejewski 2004, s. 441–442;
2008, s. 141).
W Niezgodzie, pow. trzebnicki, stan. 1, odkryto łącznie ok. 150 grobów ciałopalnych różnych ty-pów – jamowych, popielnicowych, warstwowych, datowanych od fazy B2/C1 po stadium C1b lub nawet C2 (Błażejewski 1998c; 1999b; 2002). Oprócz grobów zarejestrowano na stanowisku ustrynę oraz obiekt rowkowy. Inwentarz obiektów stanowiły m.in. liczne fragmenty ceramiki, także typu terra sigillata, elementy stroju i ozdoby, zapinki, noże, złota zawieszka, brązowa lampka oliwna, przęśliki. Bogato wyposażone groby ciałopalne (1 popielnicowy i 4 jamowe) odkryto na stanowisku
Nosocice 16, pow. głogowski (Pogorzelski 1999). Chronologia zespołów zamyka się w stadiach B2-C1b, a elementy wyposażenia stanowiły m.in. liczne zapinki, sprzączki, okucia końca pasa, przę-śliki, grzebień, elementy szkatułek, naczynia ceramiczne.
A. Błażejewski opublikował archiwalne i nieznane szerzej informacje o znalezisku grobowym kultury przeworskiej z Pierstnicy, pow. milicki, stan. 5, związanym ze stadiami C1-C2 (Błażejewski 2001b). Kamienna płyta spoczywająca na czterech mniejszych kamieniach nakrywała jamę grobową, w której zdeponowano grot włóczni. Podczas badań na stanowisku odkryto ponadto dwa żelazne noże, klucz żelazny, brązowy lancetowaty przyrząd medyczny, przęślik, małe naczynie ceramiczne, paciorki szklane, pierścień gliniany, brązową fibulę A158. W obiekcie pod kamienną płytą nie zareje-strowano kości ludzkich, jednakże były one obecne w warstwie spalenizny i węgli drzewnych od-krytych w sąsiedztwie. A. Błażejewski jest autorem całościowej publikacji dotyczącej cmentarzyska ciałopalnego z Radzynia, pow. wschowski (Błażejewski 1999a), odkrytego jeszcze w okresie przed-wojennym, o którym w pracy z 1998 r. można odnaleźć skondensowane jedynie informacje. Na sta-nowisku tym zadokumentowano 6 grobów popielnicowych i 1 jamowy oraz najprawdopodobniej 3 groby warstwowe, a ponadto warstwę ciałopalenia. Wszystkie obiekty wyposażone były bardzo skromnie (ceramika, okucia skrzynki, igły żelazne, brązowy dzwoneczek, fragmenty grzebieni ko-ścianych), ich chronologia zamyka się w stadiach C1b-C2/C3. W zakresie inwentarza i obrządku pogrzebowego na stanowisku wyraźnie widoczne są nawiązania do kultury luboszyckiej (Błażejew-ski 1999a, s. 148).
Cmentarzysko w Różanówce, pow. nowosolski, jest kolejnym stanowiskiem sepulkralnym, zlo-kalizowanym w wyróżnionym przez S. Pazdę (1980, s. 17) głogowskim rejonie osadnictwa. W trakcie badań odkryto 6 grobów jamowych i 1 popielnicowy, datowanych na stadia A1-A2 (Orlicka-Jasnoch 2008; 2011). Wyposażenie grobów stanowiły liczne zdefragmentowane naczynia ceramiczne, dobrze zachowany żelazny miecz z dzwonowatym jelcem, grot włóczni, krzemienne gładziki, przęślik, że-lazne zapinki, nożyk sierpikowaty. Co ciekawe – użytkownicy cmentarzyska intencjonalnie wyko-rzystali zastaną na stanowisku mikromorfologię terenu: część grobów wkopana została w nasypy kurhanów kultury łużyckiej.
Publikacji nie doczekały się wyniki badań prowadzonych w okresie przedwojennym na systema-tycznie niszczonym na terenie piaskowni cmentarzysku w Szymocinie, pow. polkowicki, stan. 3.
W literaturze obecne są jedynie skromne informacje o części odkrytych zabytków (por. Altschlesien 1929, s. 66, ryc. 6, 8; Jamka 1938, s. 28; Pazda 1980, s. 74, 86; Błażejewski 1998a, s. 45). W świetle do-kumentacji archiwalnej można stwierdzić, że na stanowisku odkryto co najmniej 5 grobów ciałopal-nych, jamowych i popielnicowych, którym towarzyszyły inne obiekty, być może także groby war-stwowe (por. Bohr [w druku a]). Wyposażenie grobów stanowiły liczne groty broni drzewcowej, umbo, co najmniej 3 zapinki, przęśliki, noże, nożyce, klucz, krzesiwo oraz bardzo liczny materiał ceramiczny. Cmentarzysko funkcjonowało od stadium B2 po stadium C1.
W całości zostało przebadane cmentarzysko ciałopalne na stanowisku X w Świętoszynie, pow.
milicki (Masojć 1998; Masojć, Bronowicki 2000; Błażejewski 2001a). Pomimo zniszczenia północnej partii stanowiska udało się określić zasięg nekropoli funkcjonującej od stadium B2b po stadium C1, jej strukturę i rozmiary. Łącznie zadokumentowano 35 grobów, wśród których były obiekty jamowe, popielnicowe, groby o charakterze „mieszanym”, popielnicowo-jamowym, odkryto ponadto ustry-nę. Z obiektów wyeksplorowano m.in. ceramikę (w tym „pseudojeżowatą”), ostrogi, groty broni drzewcowej, okucia szkatułek, klucz, okucia końca pasa, sprzączki, zapinki brązowe i żelazne, grze-bień, przęślik. W materiale ruchomym pozyskanym w trakcie badań wyraźne są elementy, które wiązać można z reńsko-wezerskim środowiskiem kulturowym.
Niewielkie, przebadane w całości cmentarzysko ciałopalne datowane na stadium C1 odkryto na stanowisku 8 w Wilkowicach, pow. wrocławski (Nowaczyk K., Nowaczyk L. 2003). Zarejestrowano tam 3 pochówki popielnicowe obsypane resztkami stosu i 3 pochówki jamowe, rozlokowane na dwóch prostopadłych do siebie osiach (N-S i E-W). Groby wyposażone były łącznie w 2 groty broni drzewcowej i 3 zapinki (w tym jedną srebrną), którym towarzyszyły naczynia ceramiczne (wśród nich waza zdobiona ornamentem „pseudojeżowatym” w odmianie E2 wg Błażejewskiego – por. Bła-żejewski 2007, s. 61–62, ryc. 33).
Trzy groby szkieletowe, datowane na stadium A1, odkryto w Wojkowicach, pow. wrocławski, stan. 15 (Gralak 2009). Interesujące jest, że groby były zlokalizowane w bardzo niewielkiej odległości od równolegle funkcjonującej osady, niemalże stanowiąc jej integralną część. Jeden ze zmarłych po-chowany został w pozycji półsiedzącej, zwłoki pozostałych zmarłych zostały poćwiartowane. Groby wyposażone były skromnie, w jamach grobowych znaleziono kości zwierząt, ułożone koło stóp lub głów kamienie polne, a także pojedyncze, silnie skorodowane zabytki żelazne, w tym fibulę typu A.
Najprawdopodobniej pojedynczy grób jamowy został odkryty na wielokulturowym stanowisku Wrocław-Polanowice 8 (Dreczko, Masojć, Mozgała 2009, s. 144–145; Furmanek, Masojć, Piekalski 2012, s. 379). W wypełnisku obiektu występowały liczne fragmenty ceramiki datowanej na stadia A1/A2, węgli drzewnych oraz prawdopodobnie fragmenty kości ludzkich. Dwa groby ciałopalne jamowe z bardzo ubogim, mocno zdefragmentowanym materiałem ceramicznym odkryto we Wro-cławiu-Zakrzowie 29 (Furmanek, Masojć, Piekalski 2012, s. 386), przy czym nie jest możliwe precy-zyjne określenie ich chronologii.
W monografii A. Błażejewskiego brakuje informacji o ciałopalnym, niewielkim cmentarzysku z Wrocławia-Sołtysowic. Na stanowisku odkryto 3 groby: 2 jamowe oraz 1 popielnicowy, datowane na stadium B2 (Informator Archeologiczny. Badania, 1969, s. 219; Kaletyn 1974). Cmentarzysko zlokali-zowane było na niewielkiej kulminacji terenowej, na lewym brzegu Widawy. Wyposażenie grobów stanowiły naczynia ceramiczne, 2 klucze, okucia szkatułki, nożyce, umbo, 2 zapinki żelazne. W jed-nym z grobów jamowych zarejestrowano rodzaj obmurowania wykonanego z kamieni.
Wciąż bardzo duża ilość nieopublikowanych dotąd informacji o grobach badanych przed 1945 r.
przechowywana jest w zasobach Archiwum Państwowego we Wrocławiu. Można w nim znaleźć rysunki i zdjęcia obiektów grobowych, które nie dostały się do obiegu naukowego, szczegółowe ich opisy, dokumentację z badań, niepublikowane inwentarze odkrywanych zabytków. W tym miejscu chciałbym przybliżyć kilka nieznanych faktów dotyczących grobów kultury przeworskiej odkrytych w Polwicy, pow. wrocławski, Kończycach, pow. oławski, i Żernikach Wielkich, pow. wrocławski.
W miejscowości Polwica, pow. oławski, na stanowisku 3 w okresie przedwojennym odkryto łącznie 7 grobów, datowanych na stadium B1 (2 groby jamowe i 1 popielnicowy), oraz C1 (3 groby jamowe i 1 szkieletowy), co pozwala stwierdzić, że mamy tu do czynienia z dwoma niewielkimi cmentarzy-skami, przy czym drugie stanowisko miałoby charakter birytualny. Dotychczas opublikowano jedy-nie informacje opisowe dotyczące wymiarów grobów i ich wyposażenia, rysunki części zabytków, brakuje jednak rysunków samych grobów (Pescheck 1939, s. 266, 274–275, 320, 388; Błażejewski 1998, s. 36–37, 77–78, katalog, poz. 137). Pewne uzupełniające dane przechowywane są w Archiwum Pań-stwowym we Wrocławiu (Wydział Samorządowy Prowincji Śląskiej, sygn. 749, s. 258–275). Zacho-wał się plan i przekrój popielnicowego grobu nr 4 (ryc. 1:6, 7). Na grób na głębokości 0,7 m natrafio-no podczas prac melioracyjnych, niszcząc jego partię stropową. Na dnie jamy grobowej znajdowało się duże naczynie wazowate barwy czarnej, zdobione na barku dwoma płytkimi żłobkami, o wyso-kości 17 cm i średnicy 17 cm. Grób wkopany był w starszy obiekt związany z osadą kultury łużyc-kiej, funkcjonującą na stanowisku. Zachowana średnica jamy grobowej wynosiła ok. 0,5 m, głębokość 0,35 m. W skład wyposażenia grobu wchodziło brązowe wiadro pochodzenia najprawdopodobniej północnoitalskiego, zachowane we fragmentach, oraz 12 ułamków przepalonych naczyń ceramicz-nych (Pescheck 1939, s. 275). Wydaje się, że funkcję popielnicy pełniła waza ceramiczna, nie zaś, jak sugeruje A. Błażejewski (1998a, s. 37), naczynie brązowe. Rozmiary jamy grobowej, ściśle dopasowa-nej do wielkości naczynia ceramicznego, przemawiają za tym, że grób 4 z Polwicy jest grobem po-pielnicowym czystym (ryc. 1:7).
Dysponujemy także większą liczbą danych dotyczących pojedynczego grobu szkieletowego z Polwicy (ryc. 1:1–5). Zmarły ułożony został w ten sposób, że jego nogi podkurczono i przełożono na lewą stronę, górna zaś część szkieletu leżała na wznak (ryc. 1:1–2). Prawa ręka spoczywała w oko-licy podbrzusza, natomiast lewa zgięta była w łokciu tak, że dłoń znajdowała się w pobliżu obojczy-ka. Jama grobowa zorientowana była po osi SE-NW, głowa znajdowała się w SE jej części. Wymiary obiektu wynosiły w przybliżeniu 1,2 x 0,6 m; część, w której znajdowała się głowa, została zniszczo-na w trakcie nowożytnych prac odwadniających. W pobliżu głowy zmarłego miał leżeć grot włóczni, pod jego lewą ręką nóż, element wyposażenia stanowiło ponadto żelazne szydło (ryc. 1:3–5). Chro-nologię zespołu określić można na podstawie grotu o czworokątnej tulei i długim liściu,
nawiązują-Ryc. 1. Polwica, pow. oławski, stan. 3; 1–5: grób szkieletowy wraz z elementami wyposażenia; 6–7: rzut poziomy i przekrój popielnicowego grobu nr 4 (wg: Archiwum Państwowe we Wrocławiu, Wydział Samorządowy Prowincji Śląskiej, sygn. 749)
cego do typów XIII lub XIV wg Kaczanowskiego, datowanych od stadium B2 po początki stadium C1b (Kaczanowski 1995, tab. XX). Układ szczątków zmarłego z Polwicy nawiązuje do innych podobnie datowanych grobów szkieletowych w bystrzycko-oławskim rejonie osadnictwa kultury przeworskiej, takich jak dwa groby z Kończyc, pow. oławski, czy grób z Jordanowa Śląskiego, pow. wrocławski (Bła-żejewski 1998a, s. 78; tam starsza literatura). Uwagę zwracają niewielkie rozmiary jamy grobowej, z założenia przygotowanej do pochowania osoby w układzie z podkurczonymi kończynami dolnymi.
Interesujące jest także, że cmentarzysko w Polwicy miało charakter birytualny, co w przypadku cmen-tarzysk „przeworskich” nie jest częste, a ponadto, że użytkowane było w dwóch fazach przedzielonych okresem co najmniej kilkudziesięcioletniej przerwy. Najprawdopodobniej na powierzchni cmentarzy-ska musiały istnieć jakieś charakterystyczne elementy wcmentarzy-skazujące na lokalizację grobów, które unie-możliwiały zniszczenie starszych pochówków podczas kopania nowych grobów.
Dwa groby szkieletowe z Kończyc, pow. oławski, stan. 1, datowane na stadium C1, zostały od-kryte w 1914 r. na terenie funkcjonującej na obrzeżu wsi piaskowni (Archiwum Państwowe we Wro-cławiu, Wydział Samorządowy Prowincji Śląskiej, sygn. 748, s. 455–461). Ich wyposażenie, a także fotografię jednego z nich opublikował A. Plettke (Plettke 1916, s. 122–123, ryc. 56–70). Zwłoki obu zmarłych pochowane zostały z podkurczonymi nogami, w obu grobach mamy do czynienia z
ukła-Ryc. 2. Kończyce, pow. oławski, stan. 1; 1–3: dokumentacja rysunkowa i fotograficzna grobu 2; 2 – widoczne paliczki dłoni ułożone przy twarzy zmarłego (wg: Archiwum Państwowe we Wrocławiu, Wydział Samorządowy Prowincji Śląskiej,
sygn. 748, oprac. M. Bohr)
dem zwłok wzdłuż osi N-S, z głowami w S części jamy grobowej. Ręce zmarłego pochowanego w grobie 1 były ułożone wzdłuż ciała, w grobie 2 zaś zwłoki ułożono w pozycji lekko przechylonej na lewy bok, z podkurczonymi, zgiętymi w kolanach nogami (ryc. 2:1, 3). Lewa noga podkurczona jest zdecydowanie silniej niż prawa, dłonie zostały ułożone na klatce piersiowej, w okolicach twarzy lub w strefie szyi, na co wskazuje obecność w tym miejscu pojedynczych paliczków (ryc. 2:2; paliczki te zostały odkryte także w otworze w czaszce, powstałym po jej prawej stronie; zdaniem A. Błażejewskiego mamy do czynienia z układem dłoni pod głową (por. Błażejewski 1998, s. 78), co jest mało prawdopodobne. Zwraca uwagę dość duża głębokość zalegania szkieletów: 1,1–1,2 m (Plettke 1916, s. 122–123). Groby z Kończyc były wyposażone dość skromnie: w grobie 1 odkryto dwa brązowe naramienniki, fragmenty trzech naczyń ceramicznych oraz dwa przęśliki, w grobie 2 żelazną zapinkę z podwiniętą i rozszerzoną nóżką oraz nóż (Plettke 1916, s. 122–123, ryc. 57–70).
Zarówno grób z Polwicy, jak i dwa groby z Kończyc reprezentują najczęściej spotykany we wcze-snym okresie rzymskim i początkach młodszego okresu rzymskiego sposób chowania zmarłych w pozycji podkurczonej (por. Bykowski 1976a, s. 141).
Wydaje się to dziwne, ale mimo podejmowania co najmniej kilku prób, wciąż nie opublikowano pełnego zestawu źródeł, jakich dostarczyły badania datowanego na fazę D szkieletowego cmenta-rzyska w Żernikach Wielkich, pow. wrocławski, stan. 4. Rysunki i fotografie nie wszystkich grobów udało się zamieścić L. Zotzowi w monografii dotyczącej stanowiska (Zotz 1935). Bazując na doku-mentacji przechowywanej we wrocławskim Archiwum Państwowym, rysunki grobów 10, 29/I, 29/II, 33, 44 i 53 publikuje M. Mączyńska (Mączyńska 1993, ryc. 1–6). Kolejną partię rysunków za-mieścił w swojej monografii poświęconej obrządkowi pogrzebowemu A. Błażejewski – są to rzuty poziome grobów 2, 8, 10, 14, 20, 25, 29, 29/III, 32, 35, 50 i 54 (Błażejewski 1998a, ryc. 11-13, 17-19);
niestety część rycin podpisano błędnie, myląc numerację grobów, co wynikało być może z faktu, że numeracja archiwalna została skorygowana na potrzeby publikacji Zotza). Z kolei T. Gralak publiku-je rysunki grobów 7, 8, 12, 13, 22, 28/II, 42, 43, 44 i 53 (Gralak 2008, ryc. 1–2). Wciąż nie publiku-jest to publiku-jednak pełen zestaw źródeł pozyskanych w trakcie badań stanowiska (archiwalna dokumentacja przecho-wywana jest w Archiwum Państwowym we Wrocławiu, Wydział Samorządowy Prowincji Śląskiej, sygn. 663). Nie opublikowano rysunków grobów 6, 14, 21, 30, 32, 35, 37, 41, 49 i 51 (por. ryc. 3; 4). Na archiwalnych rysunkach można zauważyć, że w wielu przypadkach badane obiekty zostały znisz-czone w trakcie eksploatacji zlokalizowanej na stanowisku piaskowni (ryc. 3:1); można ponadto za-obserwować, że cmentarzysko zlokalizowane jest na osadzie wielokulturowej, poszczególne zaś gro-by przecinają starsze nawarstwienia (ryc. 4:1, 3, 4). Bardzo różny jest stan zachowania materiału kostnego w grobach – niekiedy jest on na tyle dobry, że pozwala na szczegółową analizę układu szczątków zmarłych, w tym analizę ułożenia ich kończyn (ryc. 3:4). W innych przypadkach kościec uległ całkowitemu rozłożeniu, natomiast w jamach grobowych zachowały się jedynie elementy stro-ju zmarłego (ryc. 3:3; 4:1-4). Są też miejsca, w których nie zachował się ani szkielet, ani jakiekolwiek elementy wyposażenia (ryc. 3:5, 6). Specyficzną cechą sporządzonej dokumentacji jest niemal zupeł-ny brak przekrojów jam grobowych (wyjątkiem są groby 16/17 i 51 [Zotz 1935, ryc. 37; 33]).
W grobie 6 (archiwalny nr 2) zmarły został ułożony najprawdopodobniej na wznak, ewentualnie lekko przechylony na lewy bok, z nogami lekko ugiętymi w kolanach i skierowanymi na lewo (ryc. 3:1). Jama grobowa zorientowana była wzdłuż osi N-S, głowa znajdowała w jej S części, w jej pobliżu zdeponowano dwa naczynia ceramiczne, które nie zostały zabezpieczone i przepadły.
W grobie 14 (ryc. 3:3) zachowały się elementy wyposażenia w postaci wykonanego na kole naczynia ceramicznego, sprzączki brązowej, sprzączki żelaznej, brązowego kółka oraz paciorków szklanych;
Zotz publikuje jedynie fotografię tego obiektu (Zotz 1935, tab. VIII). Rozmieszczenie wyposażenia w grobie sugeruje, że zwłoki zostały pochowane najprawdopodobniej wzdłuż osi SW-NE, przy czym głowa znajdowała się w SW części jamy grobowej. Obecność zębów w pobliżu zachodniej krawędzi może wskazywać na to, że zmarły leżał w pozycji lekko skurczonej na lewym boku, jednakże nie można wykluczać również zupełnie innego układu, będącego skutkiem powszechnie praktykowanej na nekropoli defragmentacji szkieletów. Zotz publikuje jedynie fotografię podwójnego grobu 21
Zotz publikuje jedynie fotografię tego obiektu (Zotz 1935, tab. VIII). Rozmieszczenie wyposażenia w grobie sugeruje, że zwłoki zostały pochowane najprawdopodobniej wzdłuż osi SW-NE, przy czym głowa znajdowała się w SW części jamy grobowej. Obecność zębów w pobliżu zachodniej krawędzi może wskazywać na to, że zmarły leżał w pozycji lekko skurczonej na lewym boku, jednakże nie można wykluczać również zupełnie innego układu, będącego skutkiem powszechnie praktykowanej na nekropoli defragmentacji szkieletów. Zotz publikuje jedynie fotografię podwójnego grobu 21