W trakcie badań wykopaliskowych na stanowisku 8 w Grabkowie, w południowej części poligonu badawczego odkryto skupisko trzech obiektów – pieców, których użytkowanie związane było z pozyskiwaniem wapna. Ponadto w ich otoczeniu zarejestrowano liczne ślady dołów posłu-powych oraz pozostałości dwóch ognisk. Wapienniki określono odpowiednio jako obiekty o nume-rach C3, C4 i C15. Zlokalizowane były one w odległości od kilku do kilkunastu metrów względem siebie, na arach C11, C12 i C13 (ryc. 2).
Ryc. 1. Grabkowo, gm. Kowal, woj. kujawsko-pomorskie, stan. 8. Lokalizacja stanowiska (opracowanie graficzne: M. Żółkiewski)
Piec C3
Najbardziej na północ położony był piec C3. Miał on kształt nieco nieregularnego owalu o wymiarach 3,1 × 2,26 m (ryc. 3). Całkowita głębokość jamy wypałowej sięgała do 1,56 m, a jej profil przybrał formę głębokiej niecki. W górnej części wypełniska widoczna była warstwa zasypiska, na którą składała się glina o jasnoszaro- i szarobrunatnej barwie oraz średniej wielkości kamienie po-chodzące ze ścian pieca. Jej miąższość mierzona od stropu obiektu wynosiła 0,7 m. Poniżej, niemal
Ryc. 2. Grabkowo, gm. Kowal, woj. kujawsko-pomorskie, stan. 8. Rozmieszczenie pieców do wypalania wapna w obrębie siatki arowej (fragment stanowiska) (opracowanie graficzne: J. Sadowski, M. Żółkiewski)
oznaczenia siatki arowej
obiekty związane z okresem przedrzymskim
obiekty z innych poziomów chronologicznych oraz nieoznaczone
dla pieców C3, C4 i C15 – zasięg zarejestrowany na III poziomie eksploracji obiektów
1 – jasnoszary piasek; 2 – szary piasek; 3 – ciemnoszary piasek; 4 – jasnoszarobrunatny piasek; 5 – szarobrunatny piasek;
6 – ciemnoszarobrunatny piasek; 7 – jasnoszary piasek gliniasty; 8 – jasnoszarobrunatny piasek gliniasty; 9 – szarobrunatny piasek gliniasty, 10 – ciemnoszarobrunatny piasek; 11 – jasnoszara glina; 12 – szara glina; 13 – ciemnoszara glina; 14 – jasnoszarobrunatna glina; 15 – szarobrunatna glina; 16 – spalenizna; 17 – warstwa wapna; 18 – glinopolepa; A – wtrącenia wapna; B – popiół; C – poje-dyncze grudki polepy; D – węgle drzewne; E – fragmenty ceramiki; F – kamienie
Ryc. 3. Grabkowo, gm. Kowal, woj. kujawsko-pomorskie, stan. 8. Rzuty poziome i profile obiektów. C3 – piec do wypalania wapna (poziom I); C87, C89, C90, C91, C95 – obiekty w otoczeniu pieca C3 (opracowanie graficzne: J. Sadowski, M. Żółkiewski)
do spągu, występowały na przemian warstewki gliny o zróżnicowanej barwie z domieszką polepy, popiołu i wapna oraz warstwy spalenizny i glinopolepy. Na dnie jamy zalegały niewielkiej miąższo-ści warstwy jasnoszaro- i szarobrunatnego gliniastego piasku, niekiedy z resztkami polepy. Na głę-bokości około 0,8–0,9 m zarejestrowano pozostałości wapna. We wschodniej części obiektu, w miejscu
Tabela 1. Grabkowo, gm. Kowal, woj. kujawsko-pomorskie, stan. 8. Zestawienie wapienników wraz z obiektami towarzyszącymi
Lp. Ob. Ha/Ar/Ćw. Wymiary (dł. × szer. × głęb.)
Rzut
poziomy Profil Wypełnisko Funkcja
[1] [2] [3] [4] [5] [6] [7] [8] 10 C97 C11b 0,42 × 0,26 × 0,15 nieregularny nieckowaty jednowarstwowe
jednorodne dołek posłupowy
cd. tab. 1
Tabela 2. Grabkowo, gm. Kowal, woj. kujawsko-pomorskie, stan. 8. Struktura mikromorfologiczna zbioru ceramiki naczy- niowej z obiektów C3, C4 i C15, C114 i C150
LEGENDA: [1] obiekt; [2] N – całkowita liczba fragmentów ceramiki; [3] P – liczba fragmentów przepalonych; [4] Zn – liczba fragmen-tów zniszczonych; [5] grupy technologiczne; [6] liczba fragmenfragmen-tów w grupach technologicznych; [7] udział fragmenfragmen-tów w grupach technolo-gicznych; [8] K – liczba krawędzi; [9] B – liczba brzuśców; [10] D – liczba den; [11] U – liczba uch (w nawiasie podano liczbę fragmentów uch, które wystąpiły na większych partiach naczyń, zaliczonych do zbioru K lub D).
Ryc. 4. Grabkowo, gm. Kowal, woj. kujawsko-pomorskie, stan. 8. Rzuty poziomie i profile obiektów. C3 – piec do wypalania wapna (poziom II); C93, C94, C96, C97, C98 – obiekty w otoczeniu pieca C4 (opracowanie graficzne: J. Sadowski, M. Żółkiewski)
wyraźnego nagromadzenia spalenizny i węgli drzewnych, prawdopodobnie znajdował się wlot otworu paleniskowego (ryc. 4). O jego usytuowaniu dodatkowo świadczyć może brak po tej stronie kamieni konstrukcyjnych w ścianie pieca. Niewykluczone jednak, że znajdował się on nieco wyżej, już na poziomie gruntu, czego dowodem może być brak czytelnej jamy przypiecowej, z której zwy-kle prowadził dostęp do otworu paleniskowego (Michałowski, Sobucki 2011, s. 294).
Na inwentarz omawianego obiektu składało się 97 fragmentów ceramiki naczyniowej (tabela 2), 5 ułamków kości zwierzęcych i 440 bryłek drobnej polepy o średnicy nieprzekraczającej 5 cm.
W dwóch przypadkach zachowały się na niej półowalne odciski belek, świadczące o pochodzeniu polepy najprawdopodobniej z partii naziemnej (pokrywy/kopuły?) pieca. Ponadto w jego otoczeniu zarejestrowano dziewięć śladów dołków posłupowych: C87, C89, C90, C91, C93, C94, C96, C97, C98 (tabela 1, ryc. 3–4), które grupowały się po południowej i zachodniej stronie obiektu (ryc. 2). Stano-wić mogły one konstrukcję słupową w rodzaju ściany lub zasłony, mającą chronić proces wypału przed niekorzystnymi warunkami atmosferycznymi (Michałowski, Sobucki 2011, s. 298–299). Inten-cją użytkowników pieca mogło być też zachowanie bezpieczeństwa przeciwpożarowego, w czym pomocne było budowanie ogrodzenia (Pyrgała 1972, s. 106–107). Taką hipotezę może potwierdzać fakt występowania kilku głębokich jam gospodarczych, sąsiadujących z wymienioną konstrukcją od strony północno-zachodniej.
Piec C4
W odległości około 14 m na południowy wschód od pieca C3 znajdował się kolejny wa-piennik – C4 (ryc. 2). Podobnie jak poprzedni miał on zbliżony do owalnego kształt, ale nieco więk-sze wymiary, zawierające się w granicach pomiędzy 3,28 × 3,12 m (ryc. 5). Przekrój rysował się w formie asymetrycznej niecki o głębokości komory wypałowej dochodzącej do 1,48 m. W górnej części obiektu do poziomu ok. 0,9–1,0 m zalegało zasypisko, na które składała się warstwa kamieni z częściowo zniszczonych ścian pieca oraz jasnoszaro-brunatny piasek gliniasty i glina o barwie od szarobrunatnej, przez szarą po jasnoszaro-brunatną, częściowo przemieszana ze spalenizną. Poniżej – do spągu obiektu – występowały cienkie warstewki spalenizny zmieszanej z glinopolepą, gliną i jasnoszarym piaskiem. W centralnej części spągu zalegała wyraźna warstewka wapna (ryc. 6).
W inwentarzu obiektu oprócz 76 ułamków naczyń (tabela 2) znajdowały się 83 bryłki małej i średniej (do 10 cm średnicy) wielkości polepy oraz fragment kości zwierzęcej. Podobnie jak w przypadku poprzedniego pieca, w otoczeniu omawianego obiektu zarejestrowano doły posłupo-we: C99, C101, C151, C161, C162, C163, C164, C171, C173 (tabela 1, ryc. 5). Znajdowały się one za-równo po wschodniej, jak i zachodniej stronie wapiennika (ryc. 2), będąc prawdopodobnie słabo zachowanymi reliktami niewielkiego ogrodzenia (?).
Piec C15
Ostatnim odkrytym piecem do pozyskiwania wapna był obiekt C15. Znajdował się w bezpośrednim sąsiedztwie pieca C4, zaledwie 2,5 m w kierunku południowo-wschodnim (ryc. 2).
W rzucie poziomym odznaczał się regularnym, owalnym kształtem, o wymiarach zbliżonych do obiektów wcześniej omówionych, wynoszących ok. 3,84 na 2,68 m (ryc. 8). W profilu przybrał formę wannowatą z płaskim dnem i nieco płytszą komorą wypałową, sięgającą do 1,14 m głębokości.
W stropie widoczna była warstwa szarobrunatnej gliny z kilkoma kamieniami, przechodząca poniżej w warstwę gliny o barwie jasnoszaro-brunatnej i ciemnoszarej. Kolejną wyrazistą warstwę o prawie 30-centymetrowej miąższości stanowiło szaro-białe wapno, przemieszane miejscami z glinopolepą i fragmentami węgli drzewnych. W spągu znajdowała się warstwa szarobrunatnej gliny, przemie-szanej ze spalenizną (ryc. 9). W północnej ścianie pieca – w przerwie między kamieniami – usytuo- wany był najprawdopodobniej otwór paleniskowy, zaznaczający się poprzez obecność intensywnej spalenizny. We wnętrzu pieca znajdowała się znacznej miąższości warstwa wapna, która świadczy o niewybraniu uzyskanego produktu. Prawdopodobnie w tym przypadku proces wypału nie został zakończony, co potwierdzają fragmenty częściowo nieprzepalonego wsadu wapienia.
Ryc. 5. Grabkowo, gm. Kowal, woj. kujawsko-pomorskie, stan. 8. Rzuty poziomie i profile obiektów. C99, C101, C151, C161, C162, C163, C164, C171, C173 – obiekty w otoczeniu pieca C4; C4 – piec do wypalania wapna (poziom I) (opracowanie
graficzne: J. Sadowski, M. Żółkiewski)
Ryc. 6. Grabkowo, gm. Kowal, woj. kujawsko-pomorskie, stan. 8. Rzut poziomy i profil pieca do wypalania wapna C4 (poziom II) (opracowanie graficzne: J. Sadowski, M. Żółkiewski)
Ryc. 7. Grabkowo, gm. Kowal, woj. kujawsko-pomorskie, stan. 8. Rzuty poziome i profile obiektów. C21, C22, C23, C24, C38, C39, C114, C127, C138, C139, C140, C148 – obiekty w otoczeniu pieca C15 (opracowanie graficzne: J. Sadowski, M. Żółkiewski)
Ryc. 8. Grabkowo, gm. Kowal, woj. kujawsko-pomorskie, stan. 8. Rzuty poziome i profile obiektów. C150, C157, C178, C179 – obiekty w otoczeniu pieca C15; C15 – piec do wypalania wapna (poziom I) (opracowanie graficzne: J. Sadowski, M. Żółkiewski)
Ryc. 9. Grabkowo, gm. Kowal, woj. kujawsko-pomorskie, stan. 8. Rzut poziomy i profil pieca do wypalania wapna C15 (poziom II) (opracowanie graficzne: J. Sadowski, M. Żółkiewski)
Dodatkowo w obiekcie znaleziono 122 fragmenty ceramiki naczyniowej (tabela 2) oraz 452 ka-wałki polepy, wśród której około 1/3 stanowiły duże bryły o średnicy powyżej 5 cm. Na części z nich zarejestrowano ślady półowalnych odcisków żerdzi (belek), będących najprawdopodobniej pozostałością po konstrukcji, która po zniszczeniu zaległa we wnętrzu jamy. Znaczna ilość polepy (podobnie jak warstwa wapna wewnątrz) uprawdopodabnia tezę o niedokończeniu wypału i
pozo-stawieniu pieca bez opróżnienia. Ostatnią kategorią znalezisk pochodzących z obiektu jest 8 frag-mentów kości zwierzęcych.
Również w najbliższym otoczeniu omawianego pieca znaleziono relikty dołów po słupach, które tworzyły trudny do odtworzenia układ. W jego skład wchodziły ślady 14 dołków: C21, C22, C23, C24, C38, C39, C138, C139, C140, C148, C150, C157, C178, C179 (tabela 1, ryc. 7–8), otaczających wa-piennik od strony wschodniej, północnej i zachodniej. Po stronie wschodniej część śladów układała się wyraźnie, tworząc podwójny rząd słupów (ryc. 2). Podobnie jak we wcześniejszych przypadkach zachowane relikty wiązać można z budowlą służącą do ochrony pieca przed niesprzyjającymi wa-runkami atmosferycznymi. Niewykluczone jednak, że zarejestrowano tutaj pozostałości konstrukcji podtrzymującej pokrywę pieca (Jażdżewska 2000, s. 148).
Z omawianym piecem funkcjonalnie związane były dwie niewielkie, płytkie jamy ze spalenizną:
C114 i C127 (tabela 1, ryc. 7), ulokowane w jego bliskim sąsiedztwie, po stronie południowej (ryc. 2).
Miały one dość nieregularny kształt w rzucie poziomym i nieckowaty profil o głębokości odpowiednio 0,4 i 0,36 m. W wypełniskach dominowała spiaszczona, intensywna spalenizna; dodatkowo w jamie C114 znaleziono śladowe fragmenty drobnej polepy. Poza tym w jej centralnej części odkryto pojedyn-czy, przepalony kamień. Obiekt C127 nie zawierał kamieni. Płytkie wypełniska oraz niewielka miąż-szość warstwy spalenizny wskazują na ich niedługie użytkowanie. Opisane obiekty, określane umow-nie jako ogniska (Bednarczyk, Romańska, Sujecka 2010, s. 424, ryc. 4:4, 5), najpewumow-niej były miejscami służącymi do wzniecania ognia wykorzystywanego w procesie wypału w pobliskim piecu.
* * *
W młodszym okresie przedrzymskim oraz wpływów rzymskich na obszarze ziem polskich moż-na obserwować zmoż-naczne zainteresowanie pozyskiwaniem wapmoż-na, manifestujące się stale przyrastają-cym katalogiem osad z odkrytymi w ich obrębie piecami wapienniczymi (Jażdżewska 2000, s. 152, ryc. 2; Michałowski, Sobucki 2011, s. 276, ryc. 2). Egzemplarze odkryte w Grabkowie wpisują się swą formą i budową w ogólny obraz znajomości tego rodzaju założeń, gdyż mają podobne wymiary oraz zagłębioną w gruncie jamę wypałową. Pod względem budowy zaliczyć je można do znanych m.in.
z terenu Wielkopolski wapienników o zagłębionej w gruncie konstrukcji, o ścianach wyłożonych kamieniami i dnie wylepianym gliną, sklasyfikowanych przez A. Michałowskiego i A. Sobuckiego jako typ II.1. (2011, s. 289–290). Jak się wydaje, piece z Grabkowa nie posiadają ostatniego elementu, tj. celowo wyłożonego i wylepionego gliną dna. W omawianych tutaj obiektach jego funkcję mogło spełniać naturalne podłoże w postaci ciężkiej, zwartej gliny calcowej. Z całą pewnością nie mają tak-że kamiennego dna, odróżniając się od typu II.2., czyli wapienników o ściankach i dnie wyłożonych kamieniami, stanowiących najliczniejszą kategorię pieców wapienniczych na stanowiskach wielko-polskich (Michałowski, Sobucki 2011, s. 293).
Wszystkim odkrytym w Grabkowie piecom towarzyszą obiekty w postaci dołów posłupowych.
Ich liczba różniła się i zawierała między 9 a 14 śladami. Były one przeważnie kształtu owalnego bądź kolistego. Jądra tych obiektów stanowił najczęściej jasnoszaro-, szaro- lub ciemnoszarobrunatny pia-sek (ryc. 7–8), jasnoszary piapia-sek (ryc. 5) bądź jasnoszara glina (ryc. 3–4) w otoczeniu pomarańczowej gliny calcowej. Ich głębokości wahały się w granicach od 0,10 do 0,40 m. Doły posłupowe w kontek-ście wapienników interpretowane są często jako pozostałość budynku lub konstrukcji zadaszającej, ze znajdującymi się w ich obrębie piecami (Schuster 2000, s. 107). Nieco odmienną funkcję odkrywa-nym układom przypisują w swoim artykule A. Michałowski i A. Sobucki (s. 297–299). Twierdzą oni, że wysoka temperatura osiągana w piecu podczas wypału, a także promieniujące długotrwałe ciepło i wydobywające się gazy spalinowe wykluczają zasadność stawiania zamkniętych i zadaszonych konstrukcji. Ze względu na związane z tym zagrożenie pożarowe nie mogły być to zamknięte bu-dynki ani wiaty, a jedynie rodzaje ogrodzeń – wiatrochronów. Ich zadaniem mogło być zabezpiecze-nie pieca przed powiewami wiatru, studzącymi jego wnętrze bądź podsycającymi gwałtowzabezpiecze-nie ogień, co skutkowałoby niedopaleniem lub przepaleniem wsadu wapienia.
Wapienniki odkryte w Grabkowie wyraźnie grupują się, tworząc rodzaj „piecowiska” położonego poza zwartą zabudową osady. Ich odosobniona lokalizacja jest wyraźnym symptomem organizacji przestrzennej, która skupiła obiekty produkcyjne o określonym profilu, w ramach wydzielonej strefy
gospodarczej. Mogła być też przejawem starania o zapewnienie bezpieczeństwa przeciwpożarowego, które miało istotne znaczenie przy tego rodzaju działalności. Ulokowanie pieców wapienniczych z dala od obiektów osadowych zarejestrowane zostało na innych stanowiskach pochodzących z omawianego okresu, m.in. w Cichmianie, gm. Dąbie, stan. 2 (Bednarczyk, Romańska, Sujecka 2010, s. 424, ryc. 43).
Wapno niewątpliwie odgrywało istotną rolę w różnych dziedzinach gospodarki w okresie przed- rzymskim i wpływów rzymskich. Jego obecność na bryłkach polepy konstrukcyjnej, jak się przyjmu-je, ma związek z powszechnym użytkowaniem tego surowca do bielenia (odkażania) ścian domów w celu ochrony przed insektami (Pyrgała 1971, s. 364–365). Na osadzie z młodszego okresu prze-drzymskiego w Antoniewie, pow. Sochaczew, stan. 1, odkryto pozostałości tynków wapiennych pokrywających prawdopodobnie wewnętrzne partie ścian budynku. Działały one uszczelniająco i żaroodpornie, nadając jednocześnie ścianom estetyczny wygląd (Skowron 2002, s. 237). W tym sa-mym miejscu odkryto także fragmenty pojemnika glinianego zanurzonego w masie wapiennej, która po wypale pokrywała zewnętrzną część ścianki naczynia, tworząc rodzaj „polewy” trwale pokrywa-jącej jego powierzchnię. Warstwa na naczyniu posiadała własności uszczelniające i odporne na wy-soką temperaturę (Skowron 2002, s. 239).
Ze źródeł etnograficznych wiadomo, że wapno stosowano powszechnie w garbarstwie przy wy-prawianiu skór, poprzez ich ługowanie w mieszaninie popiołu i wapna. Zabieg ten miał na celu oczyszczenie obrabianej skóry. Na osadzie w Grabkowie zajmowanie się garbarstwem poświadczają pośrednio znaleziska narzędzi kościanych wykorzystywanych w tym celu, m.in. gładzików (Wasz-czuk 2012, s. 43). Wapna używano też jako środka leczniczego w hodowli bydła i owiec, podając je do spożycia, a także smarując chore kopyta (Pyrgała 1972, s. 251–252). Ponadto odgrywało ono waż-ną rolę w rolnictwie, gdzie było używane do odkwaszania gleby. W takich wypadkach zapotrzebo-wanie na duże ilości wapna mogła pokrywać produkcja w piecach wykorzystywanych do wypału wielokrotnie (Frąsiak, Gwóźdź, Siciński 2000, s. 57–58).
Jak już wspomniano, omawiany typ znalezisk – piece wapiennicze – jest charakterystyczną i co-raz częściej spotykaną grupą obiektów na badanych stanowiskach osadowych doby przedrzymskiej i okresu wpływów rzymskich. Najbliższe analogie do egzemplarzy odkrytych w Grabkowie stano-wią m.in. piece znane z badań osad położonych na obszarze wschodniej Wielkopolski. Wśród now-szych odkryć, pochodzących z młodszego okresu przedrzymskiego, można wymienić piec z osady w Daniszewie, gm. Kościelec, stan. 11, gdzie znaleziono ceramikę o zdiagnozowanej stylistyce jastorfskiej i przeworskiej. Zarejestrowano tam obiekt 434, który, podobnie jak piece z Grabkowa, ma wyraźną konstrukcję słupową otaczającą głęboką jamę piecową (Michałowski, Sobucki 2011, s. 290, ryc. 6:B). Z tego samego okresu pochodzi także piec ze stanowiska w Cichmianie, gm. Dąbie, stan. 2 (Bednarczyk, Romańska, Sujecka 2010, s. 424, ryc. 20:1). Podobnie jak piece z Grabkowa, oba powyż-sze przykłady mają zbliżoną budowę odpowiadającą wapiennikom o konstrukcji zagłębionej i ścia-nach wyłożonych kamieniami.