J USTYN S KOWRON (Łódź)
E. Warsztaty włókiennicze
Włókiennictwo było jednym z rzemiosł bezpośrednio związanych z rolnictwem i ho-dowlą. Uprawa lnu i pozyskiwanie z niego włókna są poświadczone przez coraz liczniej odkrywane na osadach znaleziska zespołów urządzeń do wstępnej obróbki tego surowca (Skowron 2010, s. 428–429). Hodowla dostarczała wełny, co poświadczają analizy próbek tkanin z grobów szkieleto-wych, głównie kultury wielbarskiej (Maik 1977; 2012, s. 65–69). O powszechności włókiennictwa świadczy wielka liczba przęślików odnajdywanych zarówno w osadach, jak i na cmentarzyskach.
Mniej liczne są odkrycia ciężarków tkackich. Z dysproporcji znalezisk przęślików i ciężarków tkac-kich wynika, że prawdopodobnie więcej było przędzalni, czyli więcej osób zajmowało się dostarcza-niem przędzy dla mniej licznych pracowni tkackich. Przędzalnictwo potrzebowało jedynie prostego oprzyrządowania. Do przędzenia włókna konieczne były dwa proste przedmioty: wrzeciono, na które zakładano przęślik, i kądziel, czyli pęk włókna umocowany na specjalnym drążku zwanym
przęślicą. Najprawdopodobniej przędzalnictwo było powszechnym zajęciem domowym, natomiast tkactwo wykazuje już cechy specjalizacji zawodowej.
Zapewne krosien, czyli właściwych warsztatów tkackich, było na poszczególnych osadach nie-wiele. Ustawienie krosna ze względu na jego rozmiary wymagało specjalnego pomieszczenia lub nawet osobnego budynku. Szerokość krosna ciężarkowego wyliczana na podstawie zachowanych reliktów ram i – częściej – rozłożenia w jednym szeregu ciężarków tkackich odnajdywanych w zwa-liskach budynków mogła wynosić od 1,5 do 3,5 m. Wysokość ramy dochodziła do 2–2,5 m (Maik 2012, s. 74–78). Znaleziska ciężarków tkackich z osad ludności kultury przeworskiej, nawet gdy są to pojedyncze okazy, świadczą niezbicie o działalności w tym miejscu warsztatu tkackiego. Znacznie rzadziej udaje nam się zlokalizować relikty krosna w obrębie budynku. Z obszaru kultury przewor-skiej znamy zaledwie kilka takich przykładów. Relikty krosien w postaci skupisk ciężarków tkackich znaleziono w osadach w Ożarowie, woj. mazowieckie – ze starszego okresu rzymskiego, Piwonicach, stan. 1 (obecnie Kalisz-Piwonice), woj. wielkopolskie – datowane na początki V w. n.e., Toporowie, stan. 1 (ob. 17), z późnego okresu rzymskiego i początków okresu wędrówek ludów, Kamieniu, stan. 2 (ob. 108) w woj. łódzkim – z późnego okresu rzymskiego, oraz w Inowrocławiu, stan. 95 (ob. 733), ze starszego okresu rzymskiego, a także w Głojkowie, stan. 9, w woj. kujawsko-pomorskim – datowanej na młodszy okres rzymski i Dobrem, stan. 2, woj. lubelskie – ze schyłku starszego okre-su rzymskiego (Barska 2001; Dąbrowski 1958, s. 71–73; Kaszewska, Kaszewski 1963, PL. 56; Skowron 2010, s. 429–430; tabl. XII–XIII; Bednarczyk 1987, s. 204, ryc. 5; 1998, s. 76–77; Kokowski 1991, s. 73–80). We wszystkich przypadkach były to budynki z jamą użytkową. Chaty z Kamienia i Ino-wrocławia wzniesiono w konstrukcji słupowej. Obie miały kształt zbliżony do kwadratu i, jak się wydaje, były pracowniami tkackimi. Miały powierzchnie odpowiednio 60 m2 i 17,2 m2. Zachowały się tam relikty krosien w postaci śladów zwęglonych ram (Kamień) lub szeregowego rozmieszczenia in situ ciężarków tkackich (Inowrocław). Ślady ram i ciężarki tkackie przetrwały także w budynku o bezsłupowej konstrukcji z Toporowa. Budynek miał kształt trapezowaty, a jego powierzchnie można obliczyć na 13,3 m2. W tym ostatnim przypadku nie mamy jednak pewności, czy budynek był pracownią tkacką, czy też pełnił funkcję szopy (Skowron 2014, s. 148–149). Warsztat tkacki z Piwonic mieścił się w budynku o powierzchni 15,2 m2. Niewielki budynek mieszczący krosna z osady w Oża-rowie mierzył 12 m2. O warsztacie tkackim z Głojkowa nie mamy na razie bardziej szczegółowych informacji. Największy spośród analogicznych znanych autorowi budynków z reliktami krosien pochodzi z meklemburskiej osady w Herzsprung (budynek nr 17). Jego powierzchnia wynosiła ok. 30 m2 (Schuster 2004, s. 43, tabl. 35, 38). Rozmieszczenie krosien w odrębnych budynkach, niekie-dy tak niewielkich, że mogły wypełniać w nich większość miejsca, pozwala przypuszczać, że były wzniesione specjalnie jako pracownie tkackie.
Podsumowanie
Podstawą wyodrębnienia się i zróżnicowania wytwórczości warsztatowej była dostęp-ność i umiejętdostęp-ność obróbki surowców. Prawie każdy materiał wymagał też innego zestawu narzędzi.
Surowce pozyskiwano zarówno przez handel, jak i bezpośrednią eksploatację. Kopalnictwo rud że-laza było na tyle rozpowszechnione, że umożliwiło powstanie wielkich ośrodków hutniczych na Mazowszu, w Górach Świętokrzyskich i na Śląsku (Orzechowski 2013, s. 187–243). Pozyskiwano też rudę żelaza doraźnie, w pobliżu poszczególnych osad, wykorzystując złoża łąkowe. Metale nieże-lazne były prawdopodobnie sprowadzane głównie z terenów ościennych. Pośrednim dowodem na to jest złom mosiężny pochodzący ze zniszczonych naczyń prowincjonalnorzymskich i tabliczki miedzi odkryte na przykład w Rawie Mazowieckiej, stan. 3 (ryc. 4). Sprowadzano również bursztyn z terenów nadbałtyckich. Pozostałe surowce, takie jak róg, kość, wełna, włókno czy glina były po-chodzenia miejscowego. Najpewniej przetwarzano też na surowiec zużyte przedmioty, głównie z metali nieżelaznych, stosując tym samym swoistą formę recyklingu.
Pojawienie się z czasem, pod koniec starszego okresu rzymskiego i w młodszym okresie rzym-skim, całych osad zajmujących się wyspecjalizowaną produkcją jest miarą rozwoju gospodarki warsztatowej. Najlepiej uwidaczniają to przebadane osady garncarzy. Inne rzemiosła miały mniej
szczęścia. Znamy liczne przykłady osad z wyraźnie wyodrębnionymi częściami gospodarczymi zaję-tymi przez (nieraz bardzo liczne) niewielkie budynki o charakterze najprawdopodobniej pracownia-nym, ale o nieokreślonym profilu produkcji. Można tu na przykład wymienić takie budynki znane z osad w Domasławicach, stan. 10-12, woj. dolnośląskie, Mąkolicach, stan. 15, Strobinie, stan. 3-3a, czy w Toporowie, stan. 1, w woj. łódzkim (Skowron 2014, s. 93, 148–149). Obecne w nich duże pale-niska, bruki, czasem piece lub relikty bliżej nieokreślonych urządzeń pozwalają domyślać się tam pozostałości pracowni produkcyjnych. Niekiedy zakończenie ich działalności wygasało w sposób naturalny, i wówczas najczęściej brakuje w znaleziskach materialnych śladów produkcji. Relikty warsztatów, których funkcjonowanie zakończyło się nagle, na przykład wskutek pożaru, przechowa-ły więcej zabytków związanych z wytwórczością. Taki przypadek zarejestrowano w pracowniach rogowiarskich w Sławsku Wielkim, stan. 12, woj. kujawsko-pomorskie, oraz w Rawie Mazowieckiej, stan. 3, woj. łódzkie (pracownia nr 1).
Powyższy przegląd najbardziej oczywistych przejawów działalności rzemieślniczej pozwala podsumować stan naszej wiedzy na ten temat. Wyjątkową rolę odgrywało kowalstwo. Było, jak się wydaje, najbardziej wielorodnym rzemiosłem. Znajomość obróbki metalu pozwalała wytwarzać narzędzia, broń i ozdoby. Można się domyślać, że produkcja narzędzi oraz broni mogła być domeną innych fachowców niż tych wytwarzających ozdoby i części stroju. Wytwórczość tych ostatnich od dość dawna przypisuje się zwykle odlewnikom zajmującym się obróbką metali nieżelaznych (Wie-lowiejski 1981, s. 355). Wydaje się jednak, że liczne w kulturze przeworskiej ozdoby wykonywane z żelaza były też ich dziełem. Specjalność producentów metalowych ozdób i części stroju bliższa jest więc dzisiejszej metaloplastyce. Znaleziono jednak niewiele śladów działalności takich warsztatów.
Wyjątkiem jest rawska pracownia odlewnicza. Niewątpliwie kowalstwo i odlewnictwo, traktowane wspólnie, było jednym z najstarszych i najbardziej rozwiniętych rzemiosł dających się wydzielić w kulturze przeworskiej. Rogowiarstwo i bursztyniarstwo koncentrowały się głównie na produkcji przedmiotów nienależących do głównego nurtu potrzeb konsumpcyjnych. Dlatego najprawdopo-dobniej istnienie warsztatów rogowiarskich, a na pewno bursztyniarskich, podobnie jak odlewni-czych nie było powszechne w osadach. Natomiast włókiennictwo i garncarstwo wytwarzały przed-mioty codziennego użytku, a ślady takiej działalności spotykamy niemal w każdej osadzie.
Nie wiemy, jak postępował proces rozbudowy danej osady. Potrafimy jednak dostrzec pewne różnice w rozpoznanej organizacji przestrzennej tych osad, które przebadano w większym zakresie.
Specyfiką osad kultury przeworskiej i w ogóle środkowoeuropejskiego Barbaricum było najczęściej wyraźne oddzielenie miejsca zamieszkania od miejsca produkcji, czyli warsztatu. Istnienie dwóch modeli rozplanowania przestrzennego osad, strefowego i zagrodowego, w odmienny sposób sytuuje w ich obrębie warsztat rzemieślniczy (Skowron 2014, s. 180–185). W osadach pierwszego typu warsz-taty lub budynki mogące służyć jako pracownie tworzyły osobne skupiska pierwotnie wokół placów, które mogły być zabudowywane w miarę rozwoju działalności – np. Rawa Mazowiecka, stan. 3, Strobin, stan. 3-3a, Chabielice, stan. 12, Mąkolice, stan. 15, Przywóz, stan. 1a, czy Toporów, stan. 1 (Skowron 2014, ryc. 11, s. 43, 76, 79–80, 93). Skupiska takie, badane wyrywkowo, były uznawanie niekiedy przez badaczy za całe osady. Na podstawie tych badań wnioskowano o dominującym typie zabudowy, wyglądzie domów itp. (Michałowski 2011, s. 163–170; Skowron 2014, s. 12, 17–20). Osady o strefowej organizacji przestrzennej wydają się nastawione głównie na produkcję, m.in. właśnie rękodzielniczą. Dalekim wzorcem jest tu np. retyjska osada w Rapis, opisywana wyżej.
Z kolei w osadach typu zagrodowego budynki pracowniane były związane najprawdopodobniej z poszczególnymi zagrodami. Brakuje dotychczas jednoznacznych dowodów na taki stan rzeczy ze względu na słabe rozpoznanie podobnych osad, które wymagają przebadania dużych, kilkusetaro-wych powierzchni. Tutaj dobrą analogię stanowi wspominane już usytuowanie pracowni obróbki metali na osadzie w Herzsprung w północno-wschodnich Niemczech.
Wydaje się, że proces kształtowania się produkcji rzemieślniczej nie przebiegał jednolicie we wszystkich dziedzinach wytwórczości. Nie pomylimy się, twierdząc, że miało to związek z zapo-trzebowaniem na konkretne wyroby. Najistotniejszym elementem był w tym przypadku kontakt pomiędzy wytwórcą a odbiorcą produktu. W warunkach ówczesnej gospodarki, w okresie, w któ-rym rozwijała się kultura przeworska bezpośrednie rynki zbytu były najprawdopodobniej dość ograniczone. Wymiana handlowa mogła dotyczyć przede wszystkim najbliższego otoczenia
rze-mieślników oraz skupisk osadniczych i stref zasiedlenia. Brakuje odpowiednich badań nad we-wnętrzną wymianą towarową, tj. w obrębie samej kultury przeworskiej. Nie można zatem ustalić wielkości i zasięgu zbywanej produkcji.
Proces przekształcania się przydomowych fachowców-wytwórców w rzemieślników zaczyna być lepiej widoczny w źródłach archeologicznych mniej więcej od połowy starszego okresu rzym-skiego. Znamy już ówczesne konkretne relikty pracowni rzemieślniczych, jak choćby warsztaty ro-gowiarskie i odlewnicze. Jeszcze raz trzeba też wyraźnie podkreślić fakt istnienia w wielu osadach budynków prawdopodobnie przeznaczonych na warsztaty, których konkretna działalność pozostaje jednak zagadką. Pod koniec starszego okresu rzymskiego i w młodszym okresie rzymskim działały już na różnych obszarach kultury przeworskiej pracownie rogowiarskie, bursztyniarskie i garncar-skie. Pojawiły się też całe osady, których działalność wydaje się koncentrować na określonej produk-cji rękodzielniczej. Są to na razie znaleziska rzadkie, ale wyraźnie świadczą o podejmowaniu dzia-łalności rzemieślniczej przez ludność kultury przeworskiej. Należy mieć nadzieję, że dalsze odkrycia w tej materii są tylko kwestią czasu.
BIBLIOGRAFIA
SKRÓTY
KH – Kodeks Hammurabiego (edycja komputerowa: www.zrodla.historyczne.prv.pl)
PZP – Prahistoria ziem polskich, J. Wielowiejski (red.), t. V, Późny okres lateński i okres rzymski, Wrocław–Warszawa–
Kraków–Gdańsk 1981.
SJP – Słownik języka polskiego, W. Doroszewski (red.), t. 7, Warszawa 1965; t. 9, Warszawa 1967.
LITERATURA BARSKA K.
2001 Warsztat tkacki z Ożarowa, Z Otchłani Wieków, R. 56, nr 1-2, Poznań–Warszawa, s. 69–73.
BEDNARCZYK J.
1987 Z badań sanktuarium i osady ludności kultury przeworskiej w Inowrocławiu, woj. Bydgoszcz, st. 95, Sprawoz-dania Archeologiczne, t. XXXIX, Kraków, s. 201–221.
1998 Życie codzienne w czasach rzymskich, [w:] Gazociąg pełen skarbów archeologicznych. Katalog wystawy zorganizo-wanej pod patronatem Ministra Kultury i Sztuki Rzeczypospolitej Polskiej Pani Joanny Wnuk-Lazarowej i Sekretarza Generalnego Rady Europy Pana Daniela Tarschysa, Poznań, s. 69–94.
BERGER A.
1953 Encyclopedic Dictionary of Roman Law, vol. 43, Part 2, Philadephia, s. 533.
BYRSKA-FUDALI M.,PRZYBYŁA M.M.
2012 Badania ratownicze na stanowisku 2 w Modlniczce, gm. Wielka Wieś, Raport 2007–2008, t. I, Warszawa, s. 509–554.
COFTA-BRONIEWSKA A.
1970 Warsztaty produkcyjne z okresu wpływów rzymskich w Jacewie, pow. Inowrocław, Sprawozdania Poznańskiego Towarzystwa Przyjaciół Nauk za I i II kwartał 1970, nr 1, Poznań, s. 93–94.
1976 Łojewo, gm. Inowrocław, woj. bydgoskie, Informator Archeologiczny – badania 1975, Warszawa, s. 138–139.
1978 Osada z OWR na stan. 46 w Jacewie, pow. Inowrocław, Komunikaty Archeologiczne, Bydgoszcz, s. 143–147.
DĄBROWSKI K.
1958 Osadnictwo z okresów późnolateńskiego i rzymskiego na stanowisku 1 w Piwonicach, pow. Kalisz, Materiały Starożytne, t. 4, s. 7–90.
DOBRZAŃSKA H.
1990 Osada z późnego okresu rzymskiego w Igołomii, woj. krakowskie, część 1: Materiały, Wrocław–Warszawa–Kraków–
Gdańsk–Łódź.
2000 Ośrodek produkcji ceramiki „siwej” z okresu rzymskiego w Zofipolu, [w:] J. Rydzewski (red.), 150 lat Muzeum archeologicznego w Krakowie, Kraków, s. 37–68.
2008 Zagadnienie dużych ośrodków produkcji ceramiki szarej w środkowoeuropejskim Barbaricum: Przypadek Zofipola k. Krakowa, [w:] A. Błażejewski (red.), Ceramika warsztatowa w środkowoeuropejskim Barbaricum, Wro-cław, s. 175–204.
FRĄSIAK P.,GWÓŹDŹ B.,SICIŃSKI W.
2000 Wyniki ratowniczych badań archeologicznych na terenie odkrywki „Szczerców” KWB „Bełchatów” SA na stan. 12 w miejscowości Chabielice, gm. Szczerców, woj. łódzkie, [w:] Badania archeologiczne na terenie odkrywki
„Szczerców” Kopalni Węgla Brunatnego „Bełchatów” SA, t. 1, Łódź, s. 25–188.
GRUSZCZYŃSKA A.
1999 Osada z V wieku w Świlczy na tle osadnictwa w regionie rzeszowskim, [w:] S. Czopek, A. Kokowski (red.), Na granicach antycznego świata. Sytuacja kulturowa w południowo-wschodniej Polsce i regionach sąsiednich w młodszym okresie przedrzymskim i okresie rzymskim. Materiały z konferencji – Rzeszów, 20-21 XI 1997, Rzeszów, s. 285–302.
GURBA J.
1955 Nieznany grób kowala z późnego okresu lateńskiego z miejscowości Szaniec, pow. Busko, Archeologické Rozhle-dy, t. 7, Praha, s. 214.
KASZEWSKA E.,KASZEWSKI Z.
1963 Toporów 1, Inventaria Archaeologica, PL, Fasc. X, Pl. 56,57.
KOKOWSKI A.
1991 Lubelszczyzna w młodszym okresie przedrzymskim i w okresie rzymskim, Lublin.
MAIK J.
1977 Tkaniny z okresu rzymskiego z terenu Polski, Pomerania Antiqua, t. VII, Gdańsk, s. 55–123.
2012 Włókiennictwo kultury wielbarskiej, Łódź.
MAKIEWICZ T.,MICHAŁOWSKI A.
1997 Pracownia obróbki bursztynu w osadzie kultury przeworskiej w Sosnowcu koło Śremu (woj. poznańskie) na tle porównawczym, Folia Praehistorica Posnaniensia, t. VIII, Poznań, s. 139–156.
MALINOWSKI T.
1953 Narzędzia kowalskie okresu lateńskiego i rzymskiego w Polsce, Przegląd Archeologiczny, t. 9, z. 2–3, Poznań, s. 258–271.
MARCHELAK I.,MATYSIAK J.,MOSZCZYŃSKI J.,PAPIERNIK P.
2000 Wyniki ratowniczych badań archeologicznych na terenie odkrywki „Szczerców” KWB „Bełchatów” SA na stan. 11 w miejscowości Kolonia Chabielice, gm. Szczerców, woj. łódzkie, [w:] R. Grygiel (red.), Badania archeo-logiczne na terenie odkrywki „Szczerców” Kopalni Węgla Brunatnego „Bełchatów” SA, t. 1, Łódź, s. 226–239.
MICHAŁOWSKI A.
2011 Budownictwo kultury przeworskiej, Poznań.
MOREL J.-P.
1997 Rzemieślnik, [w:] A. Gardina (red.), Człowiek Rzymu, Warszawa, s. 265–302.
MOSZCZYŃSKI J.
2010 Zespół osadniczy kultury przeworskiej na stanowisku 1-4 w Wiktorowie, pow. Zgierz, woj. łódzkie (Ratowni-cze badania archeologiczne na trasie autostrady A-2 w woj. łódzkim), Via Archaeologica Lodziensis, t. 2, Łódź.
MOSZYŃSKI K.
1967 Kultura ludowa Słowian, t. 1: Kultura materialna, Warszawa.
NOWOTHNIG W.
1937 Der Bernsteinhandelsplatz von Breslau – Hartlieb, Altschlesische Blätter, R. 12, nr 1–2, Wrocław, s. 48–51.
ORZECHOWSKI S.
2013 Region żelaza. Centra hutnicze kultury przeworskiej, Kielce.
PAZDA S.,TOMCZAK E.
2008 Pracownia garncarska na osadzie w Dobrzeniu Małym, województwo opolskie, [w:] A. Błażejewski (red.), Ceramika warsztatowa w środkowoeuropejskim Barbaricum, Wrocław, s. 253–266.
SCHUSTER J.
2004 Herzsprung. Eine kaiserzeitliche bis völkerwanderungszeitliche Siedlung in der Uckemark, Berliner Archäolo-gische Forschungen, I, Berlin.
SICIŃSKI W.
2008 Zespół urządzeń do wstępnej obróbki lnu z osady kultury przeworskiej z młodszego okresu przedrzymskiego w Kolonii Orenice na stan. 3, pow. Łęczyca, [w:] A. Buko, W. Duczko (red.), Przez granice czasu. Księga jubileu-szowa poświęcona Profesorowi Jerzemu Gąssowskiemu, Pułtusk, s. 79–87.
SKOWRON J.
2007 Die Wiederspiegelung der gesellschaftlichen Struktur auf Grund von Raumplanung des Siedlungskomplexes der Przeworsk Kultur in Rawa Mazowiecka (Mittelpolen) – eine einfache Siedlung und eine Hofsiedlung, Sprawozdania Archeologiczne, t. 59, Kraków 2007, s. 9–40.
2008 Budowla halowa z osady ludności kultury przeworskiej w Rawie Mazowieckiej, stan. 38, w dolinie górnej Rawki na tle podobnych znalezisk z ziem polskich, [w:] A. Błażejewski (red.), Labor et Patientia. Studia Archaeo-logica Stanislao Pazda Dedicata, Wrocław 2008, s. 301–312.
2010 Obiekty produkcyjne z osad ludności kultury przeworskiej w Polsce środkowej, [w:] J. Belják, G. Březinova, V. Varsik (ed.), Archeológia barbarov 2009: Hospodárstvo Germánov. Sídliskové a ekonomické štruktúry od neskorej do-by laténskej po včasný stredovek, Zbornik referátov z V. protohistoryckej konferencie Nitra, 21–25 septembra 2009, Nitra 2010, s. 419–448.
2014 Osada w działaniu. Osady ludności kultury przeworskiej w Polsce Środkowej od młodszego okresu przedrzymskiego do okresu wędrówek ludów, Poznań.
SORGE G.
2001 Die Keramik der römischen Töpfersiedlung Schwabmünchen, Landkreis Augsburg. Materialhefte zur Bayerischen Vorge-schichte, Reihe A – Fundinventare und Ausgrabungsbefunde 38, München.
VEYNE P.
1999 Cesarstwo Rzymskie, [w:] Historia życia prywatnego, t. 1, P. Veyne (red.), Od Cesarstwa Rzymskiego do roku ty-sięcznego, Wrocław–Warszawa–Kraków, s. 17–221.
WALUŚ A.
1977 Podwarszawskie rewelacje, Z Otchłani Wieków, r. 43, nr 3, s. 161–166.
1979 Zespół narzędzi kowalskich i rolniczych z okresu wpływów rzymskich z miejscowości Tłuste, gm. Grodzisk Mazowiecki, woj. Warszawa, stan. 1, Sprawozdania Archeologiczne, t. XXXI, Kraków, s. 119–128.
WIELOWIEJSKI J.
1981 Prahistoria ziem polskich, J. Wielowiejski (red.), t. V, Późny okres lateński i okres rzymski, Wrocław–Warszawa–
Kraków–Gdańsk, s. 355–371, 373–374, 377–378.
WIELOWIEJSKI P.
1990 Skarb bursztynu z późnego okresu rzymskiego odkryty w miejscowości Basonia, woj. lubelskie, Prace Muzeum Ziemi, z. 41, s. 101–133.
1991 Pracownie obróbki bursztynu z okresu wpływów rzymskich na obszarze kultury przeworskiej, Kwartalnik Historii Kultury Materialnej, R. XXXIX, nr 3, s. 317–361.
ŻÓŁKIEWSKI M.,GRABIANOWSKI N.
2006 Kuźnia starożytna, kuźnia współczesna. Uwagi na temat możliwości interpretacyjnych, [w:] Współczesnymi drogami w przeszłość. IV Polsko-Niemieckie Spotkania Archeologiczne, Dychów, 15–18 listopada 2005, Zielona Góra, s. 33–52.
ŻYGADŁO L.,KAMYSZEK L.,MARCINIAK M.,SUCHAN G.
2012 Osadnictwo kultury lateńskiej i kultury przeworskiej na stanowisku 10-12 w Domasławiu, gm. Kobierzyce, woj. dolnośląskie, Raport 2007–2008, t. 1, Warszawa, s. 483–508.
RELICS OF WORKSHOPS IN THE PRZEWORSK CULTURE.
AN OUTLINE OF THE ISSUES S u m m a r y
Bas-reliefs on Roman tombstone steles provide us with a series of data on production workshops and craftsmen themselves (Fig. 1:a-d). In the provinces of the Roman Empire, highly developed technologically and economically, craft activities, beyond their basic mission, also served important civilization functions. The appearance of provincial Roman craftsmen settlement can be described on the basis of an example of the village of potters in Rapis near Schwabmünchen in Bavaria (Fig. 2). Similarly, in the Barbaricum, there were special craftsmen settlements, while individual workshops operated within normal settlements. The article discusses those whose archaeological relics have provided most information.