W opracowanej przez J. Ginalskiego (1991) typologii ostróg kabłąkowych podgrupa H stanowi końcowy etap rozwojowy tychże ostróg i jednocześnie zajmuje wśród nich najmłodszą po-zycję chronologiczną. Tworząc swoją monografię, autor miał wówczas do dyspozycji jedynie dwa znaleziska, nieco zróżnicowane pod względem formy: ostrogę z nekropolii w Opatowie (grób 322, ryc. 1: A) i ostrogę z warstwowego cmentarzyska w Olsztynie koło Częstochowy (ryc. 1: C). Oba stanowiska znajdują się na obszarze dzisiejszego województwa śląskiego. Dysponujemy ponadto trzema innymi okazami należącymi do tego typu zabytków (ryc. 1: B, 1: D, 1: E; ryc. 2 – mapa).
Wszystkie trzy zostały znalezione na stanowiskach osadniczych. Pierwsza ostroga w Terliczce koło Rzeszowa (Wilk 2008, s. 364, ryc. 8, 5), druga na osadzie w Walkowie-Kurnicy nad Wartą (Abramek 2008, s. 488, tabl. I.1), trzecia zaś, dotychczas niepublikowana, pochodzi ze Smardowa, stanowisko 7, zlokalizowanego w bliskim sąsiedztwie Ostrowa Wielkopolskiego1. Materiałem, z którego wykona-no większość z nich, było żelazo – i tylko w przypadku ostróg ze Smardowa i Walkowa-Kurnicy wyrób ma charakter kompozytowy, tzn. kabłąk i tuleję, w której osadzono bodziec wyprodukowany z brązu, natomiast sam bodziec wykonany został z żelaza. Do wspólnych cech wszystkich okazów należy zaliczyć niewielki rozstaw ramion oraz obecność nitów lub przynajmniej otworów po ich wcześniejszym użyciu, znajdujących się na obu zakończeniach ramion. Poza tym cztery egzempla-rze: z Opatowa, Walkowa-Kurnicy, Olsztyna i Smardowa charakteryzuje niewielki haczyk znajdują-cy się u podstawy bodźca. Tej cechy nie ma natomiast ostroga z Terliczki.
Po bliższej analizie formalnej okazów i przy utrzymaniu rygorów klasyfikacyjnych zapropono-wanych przez J. Ginalskiego można dokonać wstępnej oceny typologicznej posiadanego materiału.
Relatywnie większy zasięg ramion wykonanych z płaskiej taśmy żelaznej oraz wąski, najprawdopo-dobniej profilowany bodziec2 sugerują bliższe wzajemne podobieństwo ostróg z Terliczki i z Opato-wa, które zaliczylibyśmy do jednego, tj. pierwszego typu podgrupy H, przy czym brak haczyka u pierwszej z wymienionych każe widzieć w niej osobny wariant tego typu. Z kolei trzy pozostałe egzemplarze, charakteryzujące się większą masywnością i krępymi proporcjami, a nade wszystko wielodzielną budową, można zaklasyfikować do typu drugiego, z tym jednak zastrzeżeniem, że każdy z nich – ze względu na cechy indywidualne – stanowić będzie odrębny wariant wymieniane-go typu. Istotne kwestie związane z chronologią poszczególnych okazów, a w szczególności z ich ogólnym usytuowaniem w obrębie środkowoeuropejskiego Barbaricum, postaramy się przybliżyć
_______________
1 Stanowisko Smardów 7, jak również sąsiadujące z nim bezpośrednio stanowisko Wysocko Wielkie nr 11 przebadał w latach 2013–2014 mgr Leszek Ziąbka z Muzeum Okręgowego Ziemi Kaliskiej w Kaliszu. Oba wymienione stanowiska są pozostałością jednej rozległej osady kultury przeworskiej, datowanej na schyłkową fazę tej kultury. Za możliwość opubli-kowania ostrogi ze Smardowa oraz wglądu w materiały odkryte na osadzie autorzy niniejszego artykułu składają serdeczne koleżeńskie podziękowanie Panu mgr. Leszkowi Ziąbce.
2 Nie mamy pewności, czy bodziec ostrogi znalezionej w Terliczce był rzeczywiście profilowany, ale wskazuje na to przynajmniej jego obecny, pokonserwacyjny stan.
Ryc. 1. Przeworskie ostrogi podgrupy H wg J. Ginalskiego: A – Opatów, woj. śląskie, grób 322; B – Terliczka, woj.
rzeszowskie, z osady; C – Olsztyn, woj. śląskie, z cmentarzyska; D – Walków-Kurnica, woj. łódzkie, z osady; E – Smardów, woj. wielkopolskie, z osady
cierpliwemu Czytelnikowi niżej, po rozpatrzeniu przesłanek rzucających światło na generalny kon-tekst zjawiska.
Wypada zatem zacząć od krótkiego przypomnienia historii badań dotyczących interesującego nas tematu, tzn. mocowanych nitami ostróg kabłąkowych z obszaru Barbaricum. Pierwszy sygnał o ich tu obecności pochodzi z fundamentalnej pracy o ostrogach, zarówno starożytnych, jak i śre-dniowiecznych, autorstwa R. Zschilego i R. Forrera (1881). Autorzy wymieniają jeden taki egzem-plarz pochodzący z Prus Wschodnich, przechowywany wówczas w zbiorach berlińskich (R. Zschile, R. Forrer 1881, tabl. II, ryc. 6). Znacznie więcej interesujących nas przykładów przytaczają O. Tischler i H. Kemke (1902) w pracy na temat „starożytności” z dawnych Prus Wschodnich. Znalazły się tam m.in. ostrogi z Dollkeim (dziś Kovrovo), grób 109, Corjeiten (dziś Putilovo), grób 10, Eisselbitten (dziś Sirenevo), grób 146, Warnikam (dziś Pervomaiskoe), grób 1, i Pollwitten (dziś Rovnoe), grób 8.
Wszystkie reprezentują zachodniobałtyjski krąg kulturowy, w tym zwłaszcza kulturę określaną dziś
jako Dollkeim-Kovrovo (W. Nowakowski 1996). Jej monografista, W. Nowakowski, uzupełnia poda-ną listę o kilka innych znalezisk, a ponadto dzięki opracowanej przezeń chronologii relatywnej wspomnianej jednostki kulturowej jesteśmy w stanie prześledzić ich typologiczno-formalny rozwój.
Ogólnie prowadzi on od form o wydłużonych, półkoliście wygiętych ramionach do ich odpowiedni-ków zaopatrzonych w ramiona krótkie i tylko nieznacznie łukowato wygięte. Na gruncie chronologii relatywnej pierwsze okazy należy łączyć z młodszym okresem rzymskim, podczas gdy drugie wy-kazują związek z okresem późnorzymskim i okresem wędrówek ludów.
Ryc. 2. Lokalizacja stanowisk z ostrogami podgrupy H wg J. Ginalskiego
Wróćmy jednak do starszych badań, nie można bowiem pominąć szczególnie w tym wypadku istotnej pracy M. Jahna (1921), mającej w zamyśle autora stanowić podstawowe kompendium wie-dzy o ostrogach z okresu lateńskiego i rzymskiego. Dlatego też wystąpiły w niej różne kategorie ostróg, np. kabłąkowe z końcami ramion zakończonymi guzikowato, a także nitowane – krzesłowa-te, liczne zwłaszcza w Nadłabiu, natomiast interesujące nas okazy zajęły osobną pozycję pod nazwą Plattensporen, tj. mocowanych nitami ostróg płytowatych (M. Jahn 1921, 36, ryc. 39–43). Wśród tych
ostatnich zostały wymienione m.in. dwie ostrogi z cmentarzyska w Tumianach (dawn. Daumen), groby 79 i 1413, w zakresie kulturowym reprezentujące grupę olsztyńską i mające w związku z tym istotne konotacje chronologiczne. Grupa ta, uważana za bałtyjsko-germańską (masurgermanische Kul-tur), ma bowiem wyjątkowo dobrze sprecyzowane datowanie odpowiadające dokładnie późnej fazie wędrówek ludów, czyli fazie E (Kowalski 2000, s. 203–266; Nowakowski 2000, s. 168–180). Do ostróg z Tumian reprezentujących rzeczoną grupę należy ponadto dołączyć analogiczne okazy opubliko-wane przez M. Weigla (1891), odnotoopubliko-wane na niezbyt oddalonym od Tumian cmentarzysku w Ko-sewach (dawn. Kossewen), groby: 5 i 14. Ich chronologia, jak ustalił to W. Nowakowski, dotyczy samego początku kształtowania się grupy olsztyńskiej, tj. przełomu faz D/E i podfazy E1 (Nowa-kowski 2000, s. 172).
Niemałym wydarzeniem na początku lat 70. XX w. było ukazanie się monografii autorstwa K.
Godłowskiego poświęconej chronologii późnego okresu rzymskiego i wczesnej fazie wędrówek lu-dów na obszarach środkowoeuropejskiego Barbaricum (K. Godłowski 1970). W swoim opracowaniu autor zaproponował „roboczą” typologię ostróg, uwzględniając 9 typów (od I do IX), w której eg-zemplarze kabłąkowe – nitowane – znalazły się na dwóch ostatnich pozycjach, tj. 8. (a ściślej 8/9) i 9., i zostały schronologizowane na podfazę D1. Przy czym ze znanych nam okazów przeworskich uwzględniono wtedy jedynie ostrogę z Opatowa, grób 322.
Analizowana przez nas kategoria zabytku doczekała się relatywnie najpełniejszego omówienia dopiero w pracy Ulriki Giesler, wydanej w 1978 r. Niemiecka archeolog zaprezentowała w niej, da-towane na młodszy okres rzymski i wczesną epokę wędrówek ludów, ostrogi nida-towane z trzema punktami do umocowania, które określiła ogólnym mianem typu Leuna (Giesler 1978). Wtórne róż-nice formalne między poszczególnymi egzemplarzami, poddane kryterium dającej się uchwycić ich dyspersji, pozwoliły jej z kolei na wyodrębnienie kilku wariantów, które oznaczyła literami od A do F. Wariant A grupuje zdaniem autorki egzemplarze skandynawskie, B – „środkowoniemieckie”, warianty C i D reprezentują ostrogi prowincjonalnorzymskie, w tym pierwszy, wywodzący się z prowincji „wschodnich”, drugi zaś z „zachodnich”. Notabene w kręgu stylistycznych oddziaływań idących z prowincji zachodnich znalazła się w opinii autorki wspominana już kilkakrotnie ostroga z Opatowa4. Wariant E, nazwany przez U. Giesler zachodniobałtyjskim (w istocie bowiem zawiera głównie okazy z tego właśnie kręgu kulturowego), jest dla nas szczególnie interesujący, ponieważ jego desygnaty są pod względem formy oraz techniki wykonania bardzo bliskie ostrogom analizo-wanego przez nas typu 2 podgrupy H wg J. Ginalskiego, i to nawet w zakresie cech wtórnych. Na przykład charakterystyczna cecha ostrogi z Olsztyna koło Częstochowy, jaką jest „podbicie” kabłąka od wewnątrz żelazną taśmą połączoną z kabłąkiem nitami, występuje niemal we wszystkich ostro-gach reprezentujących bałtyjski krąg kulturowy, nie tylko zresztą zachodni. Co zaś się tyczy ostat-niego wariantu proponowanego przez U. Giesler, czyli wariantu F, grupującego dość różne okazy, m.in. z zagiętymi, pozbawionymi nitowania zakończeniami ramion, to nie znajduje on istotnych analogii w materiale, którym dysponujemy.
Niniejszy przegląd badań (z konieczności dość pobieżny) zakończymy ponownym przypomnie-niem wydanej w 1991 r. typologii J. Ginalskiego, na której opieramy zawartą w pracy klasyfikację.
Typologia J. Ginalskiego stanowi w powszechnej opinii konstrukcję trafną i wciąż aktualną, aczkol-wiek nie można jednocześnie zapominać, iż dotyczy wyłącznie materiału genetycznie powiązanego z kulturą przeworską. Dlatego też najwięcej miejsca w pracy zajmuje analiza ostróg kabłąkowych o guzikowato zakończonych ramionach, które w sposób dość oczywisty wywodzą się z tradycji póź-nolateńskiej czy bardziej dosłownie: celtyckiej. Odróżniającym się od nich ostrogom nitowanym nie poświęcono natomiast zbyt wiele miejsca, co ze względu na niewielką liczbę przeworskich znalezisk należałoby uznać za usprawiedliwione. Niemniej ogólne znaczenie tego typu ostróg, a w
szczególno-_______________
3 Siedem kolejnych ostróg z Tumian zawiera katalog opracowania U. Giesler (1978, s. 53).
4 Naszym zdaniem podobieństwo ostrogi z Opatowa, grób 322, do egzemplarzy prowincjonalno-rzymskich wariantu D jest niewielkie, co tym bardziej ugruntowuje nasze przekonanie o jej miejscowej, tj. przeworskiej proweniencji. Jedyny jak dotąd przekonywający import ostrogi wariantu D wg U. Giesler na obszarze kultury przeworskiej stanowi natomiast ostroga pochodząca z osady w Pełczyskach, opublikowana przez B. Kontnego i M. Rudnickiego (2002, ryc. 3a). Warto natomiast wspomnieć o ciekawym przypadku przeworskiego naśladownictwa ostróg wymienionego wariantu w postaci artefaktu odkrytego w grobie 170 w Piaskach koło Bełchatowa (Horbacz, Olędzki 1983, tabl. 308 (2), 3).
ści ich datowanie, nie może się obejść bez uwzględnienia szerszego, tj. środkowoeuropejskiego kon-tekstu. Tego nie gwarantuje nam także opracowanie U. Giesler, nieco już zdezaktualizowane i o nie do końca przekonywających założeniach metodologicznych. Mając zatem na uwadze powyższe stwierdzenia, spróbujemy obecnie dokonać generalnego przeglądu interesującego nas materiału na tle kulturowej panoramy środkowoeuropejskiego Barbaricum. Należy zacząć od stwierdzenia, iż rozwój nitowanych ostróg o krótkich, półkoliście wygiętych ramionach bierze swój początek od egzemplarzy pozostających na wyposażeniu jazdy rzymskiej, i to już w okresie republikańskim (Bishop, Coulston 2009, s. 70, ryc. 35:2–4)5. Ich dalszy rozwój, który w dobie cesarskiej dokonywał się w prowincjach, jest możliwy do prześledzenia dzięki materiałowi zgromadzonemu przez U. Giesler w ramach jej dwóch wariantów prowincjonalnorzymskich, tj. wariantu C i D (zob. wyżej). Ostrogi wymienionych wariantów charakteryzują się umocowaniem „w trzech punktach”, podczas gdy naj-starsze rzymskie okazy były nitowane wyłącznie na zakończeniach obu ramion. Podobna jest więk-szość ostróg spotykanych w Barbaricum, w tym np. bałtyjskich, germańskich czy sarmackich, o któ-rych będziemy mówić niżej. Obecność haczyka lub trzeciego nitu nie będzie bowiem stanowić reguły w tej kategorii ostróg (przy małej rozpiętości ramion nie jest to wszak konieczne).
Niewątpliwie ciekawy i zastanawiający jest fakt słabej frekwencji ostróg omawianego typu u naddunajskich plemion sarmackich, w których – jak wynika to ze źródeł stricte historycznych – jazda stanowiła główny fundament posiadanych sił zbrojnych. Skromny materiał, którym dyspo-nujemy, to sześć egzemplarzy ostróg (pięć brązowych i jeden żelazny), mających na szczęście dość dobrze sprecyzowaną chronologię. Najstarsza jest para ostróg pochodząca z pochówka odkrytego na cmentarzysku Őcsed-Bábocka, dość pewnie datowanego na okres środkowosarmacki (Vaday 1989, s. 106, tabl. 79:7–8). Kolejne znalezisko stanowi grupa dwóch lub trzech (?) brązowych ostróg z wy-różniającego się zasobnością „germańsko-sarmackiego” grobu z Geszteréd, który C. von Carnap- -Bornheim umieszcza na przełomie faz C2/C3, przypadającym jego zdaniem na około 300 r. n.e.
(von Carnap-Bornheim 2001, 135). Ostatnia ostroga, tym razem żelazna, pochodzi z nie mniej okaza-łego pochówka, wyposażonego w pełny zestaw militariów, który odkryto na niewielkim (20 gro-bów), zapewne alańskim cmentarzysku w Tiszavalk, grób 6 (Garam, Vaday 1991, s. 182–183, ryc. 11–12).
Bogate wyposażenie grobu, w tym np. obecność kopulastego umba z kanelowaną kalotą, pozwala go datować na wczesny okres wędrówek ludów, w tym w szczególności na podfazę D1.
W sąsiadującym bezpośrednio z Sarmatami kręgu kultury markomańsko-kwadzkiej nie odnoto-wano jak dotąd żadnych śladów omawianych form6. Natomiast są one obecne na obszarze dzisiej-szych Niemiec, a dokładnie w strefie działalności Germanów nadłabskich. Zebrał je w swoim opra-cowaniu A. Rettner (1997), który wymienia ostrogi z: Perdöhl, Kr. Ludwigslust, znalezisko luźne, Premslin, Kr. Prignitz, grób 13, Friedland, Kr. Mecklenburg – Streglitz, grób 3, i ogólnie datuje na V wiek. Z obszaru tzw. kultury luboszyckiej pochodzi jeden krępy egzemplarz żelazny odkryty na cmentarzysku w Grzmiącej, grób III (Marcinkian 1971, s. 325–326), który E. Roman (1997, s. 170, tabl. IV, 3) zaklasyfikowała niewłaściwie do okazów krzesłowatych. Grzegorz Domański zalicza in-wentarz wymienionego grobu, rzecz jasna razem z interesującą nas tu ostrogą, do II fazy kultury luboszyckiej, czyli do „interregionalnej” fazy C1 (Domański 1979, 233). Byłby to zatem rzadki przy-padek wczesnego występowania nitowanych ostróg w Barbaricum, porównywalny jedynie z odkry-ciem podobnie schronologizowanych dwóch okazów z sarmackiego cmentarzyska w Őcsed-Bábocka (zob. wyżej). Na terenach kultur animowanych przez plemiona gockie, czyli kultury wielbarskiej, czerniachowskiej i Sȋntana-de-Mureș omawiane artefakty należą również do znalezisk sporadycz-nych. W ich skład wchodzi m.in. para dość nietypowych ostróg (tzn. wykonanych ze srebra, a poza tym posiadających długie, wrzecionowate bodźce) z wielbarskiego cmentarzyska w Weklicach, grób IV (Natuniewicz-Sekuła, Okulicz-Kozaryn 2011, s. 25–26, tabl. I.3). Autorzy publikacji datują wymieniony zespół na młodszą część fazy C2, czyli jak rozumiemy na szeroko potraktowany prze-łom wieków III/IV. Z tego samego cmentarzyska pochodzi ponadto okaz znaleziony luźno, tym razem z bodźcem niewielkim, profilowanym (Natuniewicz-Sekuła, Okulicz-Kozaryn 2011,
_______________
5 Warto zwrócić uwagę, że wszystkie przytoczone przez Bishopa i Coulstona przykłady tychże ostróg pochodzą z rzym-skiej Hiszpanii.
6 Informację tę zawdzięczamy Panu dr. Janowi Jílkowi z Vychodočeskeho muzeum w Pardubicach.
tabl. CCXX. 19). Kolejne odkrycie stanowi nie najlepiej zachowana żelazna ostroga z Ulowa w Lubel-skiem (Niezabitowska-Wiśniewska 2007, s. 19), która jest znaleziLubel-skiem luźnym i w związku z tym niewiele wnosi do kwestii datowania. Choć wypada dodać, że wystąpiła wśród zabytków z późnego okresu rzymskiego. Wreszcie ostatnim zarejestrowanym dotychczas przedstawicielem ostróg nito-wanych z „gockiego” kręgu kulturowego pozostaje egzemplarz żelazny z cmentarzyska Bratei w Rumunii, bardzo podobny do przeworskich ostróg zaklasyfikowanych przez nas do typu 2 pod-grupy H. Datowanie okazu z Bratei ma charakter pośredni, wynikający z ogólnych cezur czasowych przysługujących cmentarzysku i przypada w związku z tym na drugą połowę IV w. i wczesne lata V w. (U. Giesler 1978, s. 52, tabl. 5. 116).
Już na obecnym etapie naszego przeglądu można się zorientować, że skądinąd skromna liczba omawianych ostróg przeworskich nie odstaje od „standardów” spotykanych w środkowoeuropej-skim Barbaricum, a nawet nieco je przewyższa. Ogólny wniosek wynikający z powyższych ustaleń prowadzi do stwierdzenia, że interesujące nas ostrogi nitowane w ogólnej, środkowoeuropejskiej skali były zjawiskiem dość rzadkim. Jedynym wyjątkiem na tym tle są znaleziska z obszaru kultur bałtyjskich. O większości z nich pisaliśmy już wyżej, w tym o zabytkach z regionu sambijsko- -natangijskiego, jak też z obszaru grupy olsztyńskiej, stanowiącej swoisty fenomen pod względem liczby ostróg analizowanego typu. Obraz ten warto uzupełnić o kilka niewymienionych przez nas znalezisk, które świadczą o ich rozległej dyspersji oraz o relatywnie późnym datowaniu. Do takich należy np. para brązowych ostróg z bogatego grobu wojownika (kurhan V) z Taurapilis, znajdujące-go się na terenie Litwy i zaliczaneznajdujące-go do kultury kurhanów wschodniolitewskich. Zbiór militariów z grobu oraz jego pozostałe wyposażenie pozwalają umieścić zespół, a w tym i ostrogi, na przełomie wieków V/VI (Kazanski 2000, s. 408, 440, ryc. 14:7–28; Michelbertas 1992, s. 283). Bezwzględnie naj-młodszą pozycję chronologiczną zajmuje natomiast żelazna ostroga nitowana z cmentarzyska Widit-ten, grób 3/1938, znajdującego się na Półwyspie Sambijskim. Pochówek obficie wyposażony, m.in.
w naczynie brązowe importowane z kręgu merowińskiego oraz fibulę zwaną Armbrustsprossenfibel, zawierał ponadto szczątki konia, wędzidło i fragmenty trybowanych blach brązowych. Całość po-służyła W. Nowakowskiemu (2008, s. 195) do ustalenia jego chronologii, która zdaniem wymienio-nego badacza przypada na VII w., i to na drugą jego połowę.
Na koniec wróćmy do naszych okazów przeworskich i przyjrzyjmy się ich datowaniu. Ostrogi typu H-1 z Opatowa i Terliczki (ryc. 1. A, B) w zakresie datowania nie powinny budzić większych wątpliwości. W grobie 322 w Opatowie ostrodze towarzyszyły np.: fragment naczynia szklanego typu E.199-200 i dużych rozmiarów (choć zachowana fragmentarycznie) żelazna fibula typu A.158.
Z kolei ostroga z osady w Terliczce została znaleziona w jednej jamie (nr 431) razem z ułamkami naczyń wykonanych na kole, przęślikiem i fragmentem brązowej fibuli typu A.1627. Wspomniane powyżej przesłanki pozwalają schronologizować łącznie oba wymienione egzemplarze na fazę D, tj. tak samo, jak czynią to autorki monografii Opatowa (Madyda-Legutko, Rodzińska-Nowak, Zagór-ska-Telega 2011, s. 88), a wcześniej J. Ginalski (1991, s. 70–71), przy czym w grę wchodzi w tym wy-padku raczej podfaza D1 i co najwyżej podfaza D2. Inaczej jest z ostrogami typu H-2, które są typo-logicznie i chronotypo-logicznie młodsze. Ostrodze z Olsztyna koło Częstochowy (ryc. 1: C), którą znaleziono na cmentarzysku warstwowym typu dobrodzieńskiego, przysługuje analogiczna chrono-logia jak całemu wymienionemu obiektowi, tj. faza D, z tym że ze względu na typologicznie późną cechę w postaci żelaznej taśmy umieszczonej po wewnętrznej stronie kabłąka będzie to odcinek młodszy zasygnalizowanej fazy, a więc najprawdopodobniej podfaza D2, a być może i D3. Pozostałe dwie ostrogi typu H-2 pochodzą z późnoprzeworskich osad: pierwsza z Walkowa-Kurnicy (ryc. 1: D), a druga ze Smardowa (ryc. 1: E). Pierwszą zlokalizowano w jamie (nr 10) razem z fragmentami na-czyń typu Krausengefässe oraz licznymi ułamkami ceramiki siwej (Abramek 2008, s. 487–488, tabl. II).
Druga ostroga, będąca de facto znaleziskiem luźnym (zob. przyp. 1) wystąpiła w warstwie kulturo-wej, w sąsiedztwie dwóch obiektów (nr 87 i 88), które w swych wypełniskach zawierały ceramikę nazywaną wcześniej „pseudośredniowieczną” (von Richthofen 1926; Boege 1938), a obecnie późno-antyczną. Jej szczególną przydatność w kwestii późnego datowania schyłkowych faz kultury
prze-_______________
7 Materiał udostępniony przez Panią mgr Magdalenę Wilk z Instytutu Archeologii Uniwersytetu Rzeszowskiego, której składamy serdeczne wyrazy wdzięczności.
worskiej wykazał swego czasu szanowny Jubilat, któremu dedykujemy niniejszy tekst (Makiewicz 2001; 2005; 2008). Wszechstronne studia Tadeusza Makiewicza dowiodły, jak powiedzieliśmy, rela-tywnie późnej datacji wspomnianej ceramiki, którą umieszcza On w V w., a także co najmniej w początkach VI w. Oczywiście dla datowania naszej ostrogi ze Smardowa powyższy argument ma znaczenie pośrednie, aczkolwiek nie jest obojętny. Inny jeszcze argument, który winniśmy uwzględ-nić przy ustalaniu chronologii ostróg typu H-2, to ich bliskie podobieństwo do okazów z obszaru kultur kręgu zachodniobałtyjskiego, w tym zwłaszcza z terenu grupy olsztyńskiej, datowanej na młodszą fazę wędrówek ludów, tj. fazę E. Biorąc wszystko pod uwagę, jesteśmy skłonni datować ostrogi typu 2 podgrupy H (do pewnego stopnia intuicyjnie) na schyłek fazy D (podfazę D3) i po-czątkowy etap fazy E (podfazę E1). W datach bezwzględnych byłaby to zapewne druga połowa V w.
i początki VI.
BIBLIOGRAFIA
ABRAMEK B.
2008 Brązowa ostroga z późnorzymskiej osady w Walkowie-Kurnicy, stanowisko 1, [w:] J. Skowron, M. Olędzki (red.), Kultura przeworska. Odkrycia – interpretacje – hipotezy, t. 2, Łódź, s. 487–492.
BISHOP M.C.,COULSTON J.C.N.
2009 Roman Military Equipment. From the Punic Wars to the Fall of Rome, Oxford.
BOEGE W.
1938 Ein Beitrag zum Formenkreise der wandalischen Irdenware aus der Völkerwanderungszeit, Altschlesien, t. 7, s. 44–58.
CARNAP-BORNHEIM VON C.
2001 Das Waffengrab von Geszteréd (Komitat Szaboles-Szatmár-Bereg) aus “germanischer” Sicht, [w:] International Connections of the Barbarians of the Carpathian Basin in the 1st – 5th Centuries A.D., Aszód-Nyíregyháza, s. 125–138.
DOMAŃSKI G.
1979 Kultura luboszycka między Łabą a Odrą w II–IV wieku, Wrocław.
GARAM E.,VADAY A.
1991 Sarmatische Siedlung und Begräbnisstätte in Tiszavalk, [w:] Communicationes Archaeologicae Hungariae, Buda-pest.
GIESLER U.
1978 Jüngerkaiserzeitliche Nietknopfsporen mit Dreipunkthaltung von Typ Leuna, Saalburg Jahrbuch, t. 35, s. 5–56.
GINALSKI J.
1991 Ostrogi kabłąkowe kultury przeworskiej. Klasyfikacja typologiczna, Przegląd Archeologiczny, t. 38, s. 53–84.
GODŁOWSKI K.
1970 The Chronology of the Late Roman and Early Migration Periods in Central Europe, Prace Archeologiczne, t. 11, Kraków.
HORBACZ T.J.,OLĘDZKI M.
1983 Cimetière de la période romaine à Piaski (Pologne centrale), Inventaria Archaeologica, Warszawa–Łódź, Fasc. LI.
JAHN M.
1921 Der Reitersporn, seine Entstehung und früheste Entwicklung, Mannus Bibliothek, t. 21, Leipzig.
KAZANSKI M.
2000 La zone forestière de la Russie et l’Europe centrale à la fin de l’époque des grandes migrations, [w:]
M. Mączyńska, T. Grabarzyk (red.), Die spätromische Kaiserzeit und die frühe Völkerwanderungszeit in Mittel- und Osteuropa, Łódź, s. 406-459.
KONTNY B.,RUDNICKI M.
2002 Ostrogi z Pełczysk, powiat pińczowski: nowe oblicze stanowiska z okresu lateńskiego i okresu wpływów rzymskich, Światowit, t. 4 (45), fasc. B, s. 145–157.
KOWALSKI J.
2000 Chronologia grupy elbląskiej i olsztyńskiej kręgu zachodniobałtyjskiego (V–VII w.), Barbaricum, t. 6, s. 203–266.
Madyda-Legutko R., Rodzińska-Nowak J., Zagórska-Telega J.
2011 Opatów Fpl. 1. Ein Gräbefeld der Przeworsk-Kultur im nordwestlichen Kleinpolen, Monumenta Archaeologica Barbarica, t. XV/1–2, Warszawa–Kraków.
MAKIEWICZ T.
2001 Scheibengedrehte “graue” Keramik in Grosspolen, Ethnogr.-Archäol. Zeitschrift, t. 42, s. 85–108.
MAKIEWICZ T.
2005 O tak zwanej ceramice pseudośredniowiecznej w Polsce, Archaeologica Historica Polona, t. 15, s. 169–186.
MAKIEWICZ T. et al.
2008 Studnia – cmentarzysko z okresu wędrówek ludów w obrębie kompleksu osadniczego w Konarzewie (stano-wisko 5), pow. Poznań ziemski. Nowy typ cmentarzyska kultury przeworskiej, [w:] J. Skowron, M. Olędzki (red.), Kultura przeworska. Odkrycia – interpretacje – hipotezy, t. 2, Łódź, s. 299–355.
MARCINKIAN A.
1971 Grzmiąca, pow. Słubice, Silesia Antiqua, t. 13, s. 323–326.
MICHELBERAS M.
1992 Die Kontakte zwischen den Donaugebieten und Litauen in der römischen Kaiserziet und frühen
1992 Die Kontakte zwischen den Donaugebieten und Litauen in der römischen Kaiserziet und frühen