gliniany ołtarz (?)

Jamę 16 w Sosnowcu tworzyła wygładzona płaszczyzna gliniana, posadowiona na fundamencie z kamieni i ułamków naczyń. Odkrywca tego obiektu nie potrafił precyzyjnie zdefiniować jego przeznaczenia, zdawał sobie jednak sprawę, iż ma do czynienia ze znaleziskiem nietypowym. Najlepszym dowodem na to jest fakt, iż jama 16 była jedynym obiektem, który został niezwykle szczegółowo zadokumentowany w trakcie prac badawczych. Mamy tu bowiem do czynienia z opisem słownym, planem płaskim wraz z wykonanym po osi wschód-zachód przekrojem poziomym (ryc. 2) oraz z dokumentacją fotograficzną (ryc. 3). Przy sporządzaniu tak dokładnego opisu jamy 16 można zauważyć u J. Kostrzewskiego wyraźne wątpliwości inter-pretacyjne. W dokumentacji pojawia się bowiem określenie „ognisko (?) z posadzką” (Archiwum Stanisława Jasnosza, karta nr 140). Jest to zastanawiające, ponieważ definiując inne paleniska rozpoznane podczas tych badań, np. średniowieczne z jamy 22, które również było wykonane z gliny (Kostrzewski 1926, s. 45), wątpliwości co do takiej ich funkcji już się nie pojawiają. Nie

sporzą-_______________

1 Te obiekty przynależące do sosnowieckiej osady kultury przeworskiej zostały wprowadzone już do szerszego obiegu naukowego – zob. Makiewicz, Michałowski 1997; Wielowiejski 1997; Michałowski, Żółkiewski 2008.

Ryc. 2. Sosnowiec, gm. Śrem, pow. śremski, woj. wielkopolskie, stan. 1. Dokumentacja rysunkowo-opisowa jamy 16, sporządzona przez J. Kostrzewskiego w 1926 r. (za: Michałowski 1994)

dzono także szczegółowej dokumentacji tych obiektów. Widać tu wyraźnie, iż zostały one uznane przez badacza za obiekty standardowe w przestrzeni osad. Atypowość i tym samym wyjątkowy charakter jamy 16 w stosunku do innych, znanych J. Kostrzewskiemu równoczasowych jej obiektów osadowych, może potwierdzić umieszczenie po latach wzmianki o niej na kartach trzeciego wydania Wielkopolski w czasach przedhistorycznych, a mianowicie w opublikowanej w 1955 r. Wielkopolsce w

pra-dziejach. J. Kostrzewski podaje w kontekście omawiania problematyki osad kultury przeworskiej z Wielkopolski, iż w „[…] osadzie badanej próbnie w Sosnowcu w pow. śremskim odkryto […] pale-nisko gliniane, zbudowane na podobieństwo bruku, odpowiadające prawie zupełnie palepale-niskom kultury łużyckiej z wczesnego okresu żelaznego, jakie znamy z Komorowa w pow. szamotulskim”

(Kostrzewski 1955, s. 231).

Ryc. 3. Sosnowiec, gm. Śrem, pow. śremski, woj. wielkopolskie, stan. 1. Zdjęcie wykonane w 1926 r., przedstawiające gliniane klepisko–ołtarz (?) z jamy 16 (za: Michałowski 1994)

W zachowanej dokumentacji rysuje się następujący obraz interesującego nas znaleziska: był to niewielki (0,6 × 0,6 m) fragment glinianego klepiska, o kształcie zbliżonym do kwadratu, z kilkoma jego dalszymi ułamkami leżącymi w pobliżu. Usadowione było ono na fundamencie wykonanym z kamieni i ułamków ceramiki, o grubości ok. 6–8 cm. Naczynia użyte do konstrukcji były zapewne już wcześniej intencjonalnie potłuczone, gdyż w zachowanym zbiorze (26 ułamków naczyń kultury przeworskiej) brakuje den. Niewielka liczba fragmentów o cechach dystynktywnych powoduje, że niemożliwe jest precyzyjne uściślenie ich datowania. Niemniej wpisują się one w chronologię całej osady, która funkcjonowała na przestrzeni stadiów A3 i B1 (Michałowski 1994, s. 117).

W magazynach Muzeum Archeologicznego w Poznaniu zachowała się polepa pochodząca z omawianego obiektu. Jej makroskopowy ogląd pozwolił na stwierdzenie, iż nie wykazuje ona śla-dów intensywnego oddziaływania ognia. Powierzchnia zachowanej polepy jest słabo wypalona, jasnobrunatnoszara, a nie mogła być taka w wypadku zwykłego paleniska. Wnioski z oglądu makro-skopowego zostały w pełni potwierdzone przez wyniki analizy technologicznej wykonanej przez doc. dr. hab. M. Pawlikowskiego z Akademii Górniczo-Hutniczej im. Stanisława Staszica w Krako-wie. Stwierdził on, że powierzchnia posadzki była wyraźnie wygładzana, wypał zaś wykazuje

znaczne różnice w zakresie oddziaływania temperatury, zarówno w poziomie, jak i w pionie, w gra-nicach około 100C, przy czym oddziaływanie temperatury w głąb szybko malało. Gdyby intensyw-ność ognia była stała, częsta i długotrwała, takie różnice byłyby oczywiście niemożliwe. Pozwala to zatem stwierdzić, iż obiekt z jamy 16 nie był użytkowany jako palenisko, a powierzchnia posadzki została wypalona tylko jednorazowo (Pawlikowski 1993).

Analizując dokumentację fotograficzną obiektu, T. Makiewicz na fragmencie zachowanej górnej płaszczyzny glinianego klepiska dopatrzył się śladu po rytym ornamencie w kształcie koła. Dopeł-nienie jego średnicy w części zniszczonej miała stanowić linia pozostałych tam kamieni stanowiących podmurówkę obiektu (ryc. 4). Przestrzeń znajdująca się w obrębie ornamentu była zdaniem tego badacza podniesiona ponad poziom całości posadzki i miała postać ściętego ostrosłupa o niewielkiej wysokości.

Ryc. 4. Sosnowiec, gm. Śrem, pow. śremski, woj. wielkopolskie, stan. 1. Wskazywany przez T. Makiewicza zasięg ornamentu wyznaczającego wyniesioną część klepiska (opracowanie graficzne: A. Michałowski)

Posługując się znanymi z terenów ziem polskich analogiami równoczasowymi odkryciu sosno-wieckiemu, prof. T. Makiewicz postanowił interpretować omawiane tu znalezisko jako tzw. ołtarz kultowy. Obiekty o podobnej funkcji zostały bowiem odkryte już wcześniej na osadach kultury przeworskiej w Janikowie (stanowisko 11), gdzie mamy do czynienia z ornamentem w kształcie dwóch koncentrycznych kwadratów, oraz w Kruszy Zamkowej (stanowisko 3), gdzie zarejestrowano ornament pojedynczego koła. Obiekt z Janikowa wraz z całą osadą datowany jest na fazę A3 młod-szego okresu przedrzymskiego (Makiewicz 1976, s. 122–125), ten zaś pochodzący z Kruszy Zamko-wej – na późną fazę okresu przedrzymskiego, choć, jak podaje A. Cofta-Broniewska, brakuje danych

pozwalających na dokładne uściślenie jego chronologii (Cofta-Broniewska 1979, s. 210). W szczegól-ności obiekt z Janikowa miał być zdaniem T. Makiewicza wykonany w analogiczny sposób do so-snowieckiego. Obydwa miały powstać poprzez uformowanie ich w efekcie jednorazowego wypału.

Brak wtórnego użytkowania na nim otwartego ognia, co w odniesieniu do Sosnowca stwierdził w swej analizie M. Pawlikowski, był zbieżny z obserwacjami dotyczącymi użytkowania ołtarza z Janikowa (zob. Makiewicz 1976, s. 123).

Zakończenie

Odkryte na stanowiskach w Polsce obiekty w typie glinianych ołtarzy nie są w skali eu-ropejskiej znaleziskami wyjątkowymi. Występują one w różnych częściach naszego kontynentu, przede wszystkim w strefie śródziemnomorskiej, choć są również znane z terenów niżu europejskie-go, tj. Niemiec, Danii czy nawet Anglii. Mają one zróżnicowaną ornamentykę i chronologię (Makie-wicz 1976, s. 103). Jeśli przyjmiemy zatem, iż odsłonięte w Sosnowcu w 1926 r. przez J. Kostrzew-skiego klepisko gliniane to istotnie ślad po obiekcie w typie glinianego ołtarza, to możemy wówczas śmiało stwierdzić, iż nawiązuje on tym samym do szerokiego horyzontu europejskiego tego typu założeń. Ołtarze ornamentowane w ten sam sposób, co postuluje T. Makiewicz w odniesieniu do Sosnowca, są jednak stosunkowo nieliczne i znane tylko z kilku stanowisk. Jeśli pominie się tutaj obiekty scytyjskie z terenu Ukrainy, o wyraźnie odrębnym charakterze zdobnictwa i zdecydowanie starszej chronologii, to formy z ornamentem koła odkryto wyłącznie w obrębie osady obronnej w Popesti na terenie Muntenii, datowanej na II–I w. p.n.e. (Makiewicz 1987, s. 19–21), w Kruszy Zamkowej (o chronologii być może zbliżonej do obiektu sosnowieckiego) oraz w osadzie z Nørre Fjand na terenie Jutlandii, gdzie datowane są na fazę III okresu przedrzymskiego i starszy okres wpływów rzymskich (Makiewicz 1987, s. 19–21). Ołtarz z Sosnowca wydaje się zatem współczesny ołtarzom z Nørre Fjand i prawdopodobnie nieco młodszy od ołtarza z Popesti.

Forma ołtarza z Sosnowca, która na podstawie zachowanych fragmentów polepy została przez T. Makiewicza określona jako niewysoki ostrosłup ścięty, należy do dość rzadko pojawiających się poza strefą śródziemnomorską. Tak wykonane ołtarze znane są bowiem wyłącznie z obszarów bez-pośredniego oddziaływania kultury hellenistycznej. Co ciekawe, ten kształt miał także obiekt znale-ziony w Popesti (Makiewicz 1987, s. 26). Ze względu na podobny ornament jest on najbliższą analo-gią formalną dla obiektu sosnowieckiego. Jeśli chodzi o formę, ołtarz z Sosnowca jest jedynym jak dotąd obiektem tego typu znanym ze strefy Barbaricum, co powoduje, iż jest on najdalej na północ wysuniętym obiektem mającym analogiczną formę do ołtarzy celtyckich i tracko-dackich – tak samo bowiem jak one zbudowany jest na podmurówce, na którą dopiero położono zewnętrzną warstwę gliny. Odkrycie sosnowieckie, a zasadniczo dokonana po latach przez T. Makiewicza jego reinterpre-tacja wzbogaca tym samym naszą wiedzę o dyspersji przestrzennej glinianych ołtarzy w świecie europejskiego Barbaricum.

Odkrycie to ma także kapitalne znaczenie dla poznania fenomenu tego zjawiska w środowisku kultury przeworskiej, w tym zwłaszcza jego zasięgu terytorialnego. Jest ono niezwykle istotne w kontekście podnoszonych niekiedy w literaturze supozycji o odrębności i wyjątkowości pewnych jej stref terytorialnych. W świetle odkryć dokonanych w Janikowie (Makiewicz 1976, s. 122–125) i Kruszy Zamkowej (Cofta-Broniewska 1979, s. 210) mogłoby się bowiem wydawać, że obiekty takie w środowisku kultury przeworskiej były specyficzne wyłącznie na Kujawach i stanowiły tam pewien wyróżnik wskazujący na odrębności rozwoju zamieszkujących je społeczeństw. Byłby to niewątpli-wie argument przemawiający za ściślejszym powiązaniem tego właśnie regionu z terenami połu-dniowymi – zwłaszcza ze strefą osadnictwa celtyckiego. W świetle znaleziska sosnowieckiego, po-chodzącego z obszaru Wielkopolski, można przyjąć, iż być może w rzeczywistości gliniane ołtarze nie były czymś tak zupełnie wyjątkowym i mogły być na przełomie er elementem dużo powszech-niejszym niż dotychczas się wydawało – i to w kontekście całości zasięgu osadnictwa kultury prze-worskiej. Tego rodzaju konstatację może potwierdzić także kolejne odkrycie obiektu w typie ołtarza domowego, pochodzącego tym razem z Podkarpacia i rozpoznanego w przestrzeni osady kultury przeworskiej z Jarosławia (Makiewicz 2000).

BIBLIOGRAFIA

COFTA-BRONIEWSKA A.

1979 Grupa kruszańska kultury przeworskiej. Ze studiów nad rozwojem regionalnym społeczeństw Kujaw, Poznań.

KOSTRZEWSKI J.

1926 Badania archeologiczne w okolicy Śremu, Z Otchłani Wieków, t. 1, s. 43–44.

1955 Wielkopolska w pradziejach, Warszawa–Wrocław.

MAKIEWICZ T.

1976 Ołtarze i paleniska ornamentowane z epoki żelaza w Europie, Przegląd Archeologiczny, t. 24, s. 103–183.

1987 Formy kultu bóstw domowych na terenie Europy w starożytności, Poznań.

1993 Archiwum naukowe dra Stanisława Jasnosza w zbiorach Instytutu Prahistorii UAM w Poznaniu, Wielkopolskie Sprawozdania Archeologiczne, t. 2, s. 275–278.

2000 Gliniany ołtarz–palenisko z Jarosławia na tle porównawczym, [w:] J. Rydzewski (red.), 150 lat Muzeum Archeologicznego w Krakowie, Kraków, s. 221–233.

M^AKIEWICZ T.,MICHAŁOWSKI A.

1997 Pracownia obróbki bursztynu w osadzie kultury przeworskiej w Sosnowcu koło Śremu (woj. poznańskie) na tle porównawczym, Folia Praehistorica Posnaniensia, t. 8, s. 139–156.

MICHAŁOWSKI A.

1994 Osada wielokulturowa w Sosnowcu koło Śremu (stanowisko 1), woj. poznańskie, Poznań [maszynopis pracy magister-skiej].

MICHAŁOWSKI A.,ŻÓŁKIEWSKI M.

2008 Ślady starożytnej działalności hutniczej na osadzie kultury przeworsdkiej ze stan. 1 w Sosnowcu, pow. Śrem, woj. wielkopolskie, [w:] A. Błażejewski (red.), Labor et Patientia. Studia archeologica Stanislao Pazda dedicata, Wro-cław, s. 205–220.

PAWLIKOWSKI M.

1993 Wyniki badań mineralogicznych polepy, Kraków [maszynopis analizy].

WIELOWIEJSKI P.

1997 Ślady obróbki bursztynu w osadzie kultury przeworskiej w Sosnowcu, gm. Śrem, woj. poznańskie, Folia Prae-historica Posnaniensia, t. 8, s. 157–172.

CLAY ALTAR FROM THE PRZEWORSK CULTURE SETTLEMENT IN SOSNOWIEC, ŚREM MUNICIPALITY

S u m m a r y

In 1926, prof. Józef Kostrzewski conducted short, five day research works at site no 1 in Sosno-wiec. His studies yielded the discovery of 24 archaeological features identified as pits (fig. 1). Materials collect-ed from these features indicate that a settlement of the Łużyce culture, the Przeworsk culture, and a mcollect-edieval settlement functioned in the area. Among these remains, one particular feature of the Przeworsk culture was identified by J. Kostrzewski as a “hearth (?) with a floor” and marked as pit no 16. It was a flattened clay surface on a foundation of stones and vessel fragments – similar to a threshing floor. Based on the preserved research documentation prof. Tadeusz Makiewicz assigned it the function of a clay altar with a circular ornament. This feature was to be studied in depth and described by the same scholar in a separate article, which has been all but announced in the literature of the subject. Unfortunately, the idea was never realized and the altar was only preliminarily analyzed by the co-author of this piece for use in his M.A. thesis. We would now like to present this immensely interesting feature to a wider audience, along with the arguments put forward by prof. Makie-wicz, which explain why the pugging layer in pit no 16 from the Przeworsk-type settlement in Sosnowiec was assigned this particular function.