Warsztaty kowalskie i odlewnicze

Zidentyfikowanie kuźni na stanowisku archeologicznym nie jest zadaniem łatwym.

W określonym obiekcie archeologicznym jedynym śladem wskazującym na przeprowadzanie tam obróbki metalu techniką kucia jest przede wszystkim zendra, zgorzelina, która powstaje w trakcie tego procesu (Żółkiewski, Grabianowski 2006, s. 41). Ponadto w reliktach kuźni powinny znajdować się drobne okruchy metalu (grąpie) oraz żużel. Urządzenie warsztatu kowalskiego wymagało dostę-pu do ognia i wody. Sam warsztat mógł znajdować się w obrębie budynku, wiaty lub na wolnym powietrzu.

Stanowisko pracy kowala wymagało też odpowiedniego urządzenia i oprzyrządowania. Rodzaj pracy wymagał usytuowania stanowiska roboczego na pewnej wysokości, przynajmniej ok. 70 cm ponad poziomem gruntu (Żółkiewski, Grabianowski 2006, s. 37–40; Michałowski 2011, s. 168–170).

Umieszczanie kowadeł na podwyższeniach widzimy na wspomnianych wyżej rzymskich stelach nagrobnych (ryc. 1a,d). Spośród różnych narzędzi kowalskich znanych z obszaru kultury przewor-skiej najrzadsze są właśnie odkrycia kowadeł. Dotychczas poznaliśmy sześć. Cztery pochodzą z cmentarzysk, jedno z miejscowości Kalisz-Korczak, woj. wielkopolskie, dwa z Sarniej Zwoli, woj.

świętokrzyskie, i jedno z Szańca, woj. świętokrzyskie (Malinowski 1953, ryc. 5:7; Orzechowski 2013, s. 264, tab. 26; Gurba 1955, s. 214). Dwa znaleziono na osadach w Regowie, woj. łódzkie, i Tłustem, woj. mazowieckie (Waluś 1979, s. 122–125, ryc. 5). Kowadła z Kalisza i Szańca były większych roz-miarów, pozostałe były niewielkie, podobne do tych przedstawionych na rzymskich stelach. Na przykład kowadło z osady w Tłustem miało tylko 13,7 cm wysokości i ważyło 1,95 kg. Powierzchnia pracująca przedmiotu wynosiła 49 cm². Było to kowadło jednorożne. Obły róg był przeznaczony do wykonywania przedmiotów pierścieniowatych, tulejek itp. Oprzyrządowanie kowala zajmującego się wykuwaniem małych przedmiotów ważyło najprawdopodobniej niewiele. Zestaw narzędzi ko-walskich z osady w Tłustem (trzy młoty, cęgi i kowadło) datowany na początki III w. n.e. ważył 5,27 kg. Do tego można doliczyć miech wykonywany zazwyczaj ze skóry i drewna. Był to ciężar, który z całą pewnością mógł unieść kowal. Należy więc wziąć pod uwagę uprawianie kowalstwa także jako rzemiosła wędrownego. Tłumaczyłoby to również odosobnione znalezisko z Tłustego.

Zestaw narzędzi odkryto tam w obrębie jednej jamy, prawdopodobnie paleniska. Zapewne było do-raźnie wykorzystywane przez wędrownego kowala. Być może dlatego w dotychczasowych materia-łach źródłowych brakuje całkowicie jednoznacznych reliktów kuźni.

Od kuźni trzeba także oddzielić kuźnice, czyli miejsca, w którym poddawano wstępnej obróbce łupę żelazną (Żółkiewski, Grabianowski 2006, s. 43). To właśnie jako kuźnice mogły być wykorzy-stywane liczne brukowane duże paleniska czy tzw. piece wygrzewcze, w których odnajdywano łupy żelaza i bryłki żużla żelaznego. Kuźnice były jednak jednym z ostatnich etapów procesu dymarko-wego i nie były elementem warsztatu kowalskiego (Orzechowski 2013, s. 81–91).

Podobnie jak kuźnię trudno jednoznacznie opisać warsztat odlewania i obróbki metali nieżela-znych. Zwykle jedynym świadectwem czynności są gliniane tygielki, łyżki, ewentualnie formy lewnicze bądź same produkty i półprodukty. W tym kontekście ciekawych informacji dostarcza od-słonięty w Rawie Mazowieckiej, stan. 3, budynek nr 10, opisany jako pracownia nr 4. Odkryte w tym budynku (ryc. 4) ślady urządzeń warsztatowych oraz surowce, odpady produkcyjne, w tym krople

Ryc. 4. Rawa Mazowiecka, gm. i pow. loco, woj. łódzkie, stan. 3, woj. łódzkie. Osada. Wybór znalezisk z budynku nr 10:

a–c – tabliczki miedzi, d–h – fragmenty złomu mosiężnego, i – skorodowany fragment zapinki żelaznej, j – destrukt zapinki z miedzi (strzałkami oznaczono miejsca pobrania próbek do badań laboratoryjnych)

brązu, oraz wyroby z mosiądzu i brązu dają silne podstawy do określenia go jako warsztatu odlew-nika, a może i kowala (Skowron 2014, s. 66–68, ryc. 19:2; 32:3–5). Chronologię budynku na podstawie znalezisk ruchomych ustalono na fazę B2 starszego okresu rzymskiego. Ilość zachowanych elemen-tów konstrukcyjnych wewnątrz budynku uprawnia do rekonstrukcji części jego wnętrza. Budynek miał 15,4 m². Znaleziono w nim ślady bruku i relikty urządzenia, którym mógł być stół warsztatowy rzemieślnika (Skowron 2007, s. 32). Konstrukcja znajdowała się w południowo-zachodnim narożniku budynku (ryc. 5). Jej podstawę stanowił lity, prawie kolisty cokół gliniany o średnicy 120–130 cm. Był zagłębiony na 45 cm w grunt – od domniemanego poziomu użytkowego budynku. Opierał się na kamiennym fundamencie wzmocnionym drewnianymi kołkami. Pod nim znaleziono przebijak żela-zny i kilka fragmentów cienkiego, zielonkawego szkła, prawdopodobnie z rozbitego naczynia. Cokół zachował się do wysokości ok. 30 cm ponad poziomem użytkowym. Łącznie miał ok. 75 cm wysoko-ści. Od strony wnętrza budynku przylegały do niego cztery niewielkich rozmiarów dołki posłupowe (obiekty nr 721, 722, 723, 724). Licząc, że średnia szerokość dołków wynosiła 20–25 cm, można przy-jąć średnicę słupów rzędu 15–20 cm.

Należy rozważyć, jak mogła wyglądać całość konstrukcji, przede wszystkim w górnej, zniszczo-nej części. Sam cokół: albo był do pewzniszczo-nej wysokości całkowicie wykonany z gliny, albo jego górną część stanowił inny materiał, np. drewniany pień. Wysokość całego urządzenia musiała odpowiadać wzrostowi dorosłego człowieka, aby umożliwiać mu swobodne wykonywanie zajęć. Z reguły jest to mniej więcej linia na wysokości bioder. Na cokole i słupach ułożony był najprawdopodobniej szero-ki, drewniany blat. Takie wykonanie warsztatu zapewniało jego stabilność i odporność na przeciąże-nia, a także pewną elastyczność zapewniającą amortyzację poprzez cokół z gliny. Z usytuowania całości wynika, że kształt blatu mógł być trapezowaty.

Zachowane fragmenty bruku wewnątrz budynku wyraźnie wiążą się ze stołem. Utwardzały podłoże oraz zapewniały stabilniejszą pozycję rzemieślnika stojącego przy warsztacie. Zachowane w bruku bryłki polepy wskazują na istnienie glinianego klepiska lub przynajmniej spajania bruku gliną. Wśród kamieni bruku i poza nim znaleziono odpady produkcyjne, krople brązu, ułamki przedmiotów z mosiądzu, brązu i żelaza oraz resztki surowca metalowego przechowywanego w postaci tabliczek. Analiza laboratoryjna pobranych próbek określiła go jako czystą miedź (ryc. 6a)¹. Z kolei próbki pobrane ze złomu metalowego wykazały, że był to mosiądz (ryc. 6b). Z brązu wyko-nano świetnie zachowane, mocno profilowane okucie końca pasa, prawdopodobnie wyrób miejsco-wego rzemieślnika. Wśród zabytków ruchomych zwracają też uwagę fragmenty naczynia szklanego

_______________

1 Analiza laboratoryjna próbek została wykonana przez mgr. Krzysztofa Jakubowskiego na Wydziale Mechanicznym Politechniki Łódzkiej.

Ryc. 5. Rawa Mazowiecka, gm. i pow. loco, woj. łódzkie, stan. 3, woj. łódzkie. Osada. Budynek nr 10 (pracownia nr 4).

A. Planigrafia zabytków ruchomych. Legenda: 1. Fragmenty przedmiotów z mosiądzu, 2. Skupiska kropel brązu, 3. Tabliczki z miedzi, 4. Fragmenty zielonkawego szkła, 5. Przebijak żelazny, 6. Zakończenie pasa z brązu, 7. Fragmenty przedmiotów

żelaznych. B. Rekonstrukcja stołu odlewnika

Ryc. 6. Wykresy zawartości miedzi z tabliczek (ryc. 4b) oraz miedzi i cynku ze złomu metalowego (ryc. 4d–h) w próbkach pobranych z przedmiotów z budynku nr 10, w Rawie Mazowieckiej, stan. 3 (oprac. K. Jakubowski)

i przebijak żelazny, odkryte w spągu fundamentu zrekonstruowanego stołu. Jak można się domy-ślać, mogły być tam złożone celowo jako depozyt ofiarny zapewniający pomyślność (Skowron 2007, ryc. 6; 2014, s. 156).

Warsztat rzemieślniczy obróbki metali kolorowych z osady rawskiej jest jak dotąd jedynym zna-nym tego rodzaju obiektem z obszaru kultury przeworskiej. Pewną analogię stanowi warsztat meta-lurgiczny z młodszego okresu rzymskiego, odsłonięty w osadzie w Herzsprung (Uckermark) we wschodniej Meklemburgii (Schuster 2004, s. 210–213). Został on zidentyfikowany na podstawie kon-centracji znalezisk, na które składały się gotowe wyroby, fragmenty przedmiotów i półprodukty ze srebra, pozłacane oraz z brązu i żelaza (ryc. 7).