Nie znamy dokładnej liczby srebrnych monet odkrytych w Siedlikowie. Wiadomo zaś, że wszystkie były tej samej wielkości (Schwartz 1881a, s. 51; Dziennik Poznański, nr 277; por. Aneks).
W korespondencji Jana Dutkiewicza z grudnia 1880 r. początkowo pojawia się liczba ponad tysiąca sztuk, potem malarz wymienia przeszło 350 monet, które wraz z innymi przedmiotami ze skarbu przesłał Kochanowski do przejrzenia Józefowi Ignacemu Kraszewskiemu, przebywającemu w Dreź-nie (Dziennik Poznański, nr 283, 286; por. Aneks)16. Informacji o tysiącu monet nikt później nie powtó-rzył; kolejne źródła podają ich liczbę oscylującą wokół 400 sztuk (Schwartz 1881a, s. 51; Koehler 1890, s. 57, nr 25)17.
Według publikowanych danych do zbiorów Towarzystwa Przyjaciół Nauk w Poznaniu przeszło ok. 200 monet (Schwartz 1881a, s. 52), większa część spośród kilkuset monet (Schwartz 1881b, s. 11), większa część z ok. 400 sztuk (Koehler 1890, s. 57), duża część monet ze skarbu (Fredrich 1909, s. 204).
Informacja o liczbie monet włączonych do zbiorów TPN nie jest dostępna w archiwum Muzeum Archeologicznego w Poznaniu ani w prywatnym archiwum Józefa Kostrzewskiego18, podobnie jak opis, rysunek czy fotografia choćby jednego denara. Rodzą się wątpliwości, czy razem ze sztabką srebra i biżuterią przekazano także monety ze skarbu siedlikowskiego do Działu Przedhistorycznego Muzeum TPN19. Zwraca uwagę fakt, że w Albumie zabytków przedhistorycznych Wielkiego Księstwa Po-znańskiego zadokumentowano wyłącznie część niemonetarną skarbu (Erzepki, Kostrzewski 1915, s. 9, tab. 67:21–24)20.
Jedyne dostępne informacje o monetach ze skarbu z Siedlikowa, przechowywanych w zbiorach Towarzystwa Przyjaciół Nauk w Poznaniu, pochodzą z dzieła Carla Fredricha. Badacz ten wymienił 25 denarów spośród 25 lub 27 uchwytnych w zbiorach TPN na początku XX w.: 1 Domicjana, 3 Tra-jana, 4 Hadriana, 1 Sabiny, 3 Antoninusa Piusa, 4 Faustyny I, 2 Marka Aureliusza, 3 Lucjusza Weru-sa, 1 Lucylli, 1 KommoduWeru-sa, 1 Kryspiny i 1 – naśladownictwo barbarzyńskie denara Antoninusa Piu-sa (Fredrich 1909, s. 204, nr 7; por. Bolin 1926, s. (88), nr 84; Majewski 1949, s. 144, nr 928; Gumowski 1958, s. 125, nr 40; Kunisz 1973, s. 101/102, nr 139).
_______________
16 Kochanowski zwlekał z przekazaniem znalezisk Towarzystwu (Dziennik Poznański, nr 283; por. Aneks), być może pró-bował je sprzedać i taką ofertę przedstawił Kraszewskiemu (por. J. Kaczmarek, H. Kaczmarek, Silska 2013, s. 280). Części monet istotnie nie przekazał do Poznania; zatrzymał zatem sobie, rozdał lub sprzedał.
17 Por. przyp. 7.
18 Archiwum J. Kostrzewskiego przechowywane w Wojewódzkiej i Miejskiej Bibliotece Publicznej im. C. Norwida w Zielonej Górze.
19 W archiwaliach archeologicznych brakuje daty przyjęcia przez TPN w Poznaniu daru Kochanowskiego, otrzymanego nie później niż na początku 1881 r. (Schwartz 1881a, s. 52), ponieważ nie został wpisany do księgi nabytków archeologicz-nych. Może ten cenny dar zainwentaryzowano w księdze zbiorów numizmatycznych TPN (?). Sztabka srebra i biżuteria mogły być przekazane do zbioru wykopalisk w późniejszym czasie, po 1886 r. i przed 1915. Mógłby o tym świadczyć doku-ment (bez daty) z opisem daru Kochanowskiego: „[brak liczby – A. G.] monet rzymskich srebrnych, dwie fibule srebrne pozłacane i podłużne kawały srebra, znalezione razem na polach Siedlikowa wśród żużli żelaznych”. Dokument opatrzono nr inw. TPN 1886:13, zarezerwowanym dla wspomnianego już daru Koehlera, złożonego z fragmentów naczynia i kawał-ków piaskowca (por. J. Kaczmarek, H. Kaczmarek, Silska 2013, s. 280).
20 Publikowane informacje jednoznacznie nie potwierdzają obecności monet z Siedlikowa na wystawie stałej, jak i w ogóle w zbiorach archeologicznych Muzeum TPN, a później Muzeum Wielkopolskiego (J. Kostrzewski 1918, s. 49; 1928;
1935). Ernst Petersen (1944, s. 78) wprawdzie podaje, że całe znalezisko siedlikowskie znajdowało się w okupacyjnej instytu-cji archeologicznej w Poznaniu, o nazwie Landesamt für Vorgeschichte (Krajowy Urząd Prehistorii). Można jednak wątpić, by upewnił się, że dotyczy to także monet, ponieważ w ich opisie ogranicza się do informacji C. Fredricha (1909).
Monety ze skarbu znalazły się także w rękach osób zatrudnionych przy kopaniu żużla, od któ-rych J. Dutkiewicz przejął najpierw pięć, a później przynajmniej kolejnych sześć denarów (Dziennik Poznański, nr 277, 286; por. Aneks). Kilka denarów z Siedlikowa należało do kolekcji Klemensa Koehlera (Koehler 1890, s. 57) i ich nieznana liczba obecna była w zbiorze Zygmunta Zakrzewskiego (Skowronek 1973, s. 75). Na temat monet ze skarbu siedlikowskiego należących do K. Koehlera i Z. Zakrzewskiego nic nie wiadomo.
Monety „z czystego srebra, wielkości pięcio-fenygówki” (Dziennik Poznański, nr 277; por. Aneks), nabyte przez J. Dutkiewicza, były w różnym stopniu wytarte. Pomimo to odczytane przez malarza fragmenty legend i zidentyfikowane wyobrażenia na rewersach monet pozwalają na mniej lub bar-dziej dokładne określenie dziewięciu spośród jedenastu denarów (tabela 1; katalog). Na podstawie opisów J. Dutkiewicza można uzupełnić listę monet zbadanych przez C. Fredricha i zweryfikować dotychczasową wiedzę o najmłodszej emisji w skarbie z Siedlikowa.
Carl Fredrich (1909, s. 204) rozpoznał denary cesarzy od Domicjana po Kommodusa, podczas gdy w rękach J. Dutkiewicza był denar z okresu rządów Septymiusza Sewera. Ta najmłodsza znana moneta ze skarbu siedlikowskiego była bita przez Sewera ok. 193–195 r. w Aleksandrii (RIC 350G) lub w Emesie (RIC 414). Mniej prawdopodobnie był to denar Gety (jako cezara), emitowany w Rzy-mie w latach 200–202 (RIC 19) lub 203–208 (RIC 54). Rozpoznanie wśród monet ze skarbu siedlikow-
Tabela 1. Rozpoznane denary ze skarbu z Siedlikowa należące do Jana Dutkiewicza
Panujący Data Mennica Literatura
1. Trajan
Tabela 2. Monety ze skarbu z Siedlikowa ze zbiorów Towarzystwa Przyjaciół Nauk w Poznaniu i Jana Dutkiewicza
Panujący21 Zbiory TPN Monety Dutkiewicza Razem
Domicjan (81–96)
21 Niektóre denary ze zbiorów TPN mogły pochodzić sprzed okresu panowania wymienionych cesarzy; w trzech przy-padkach należy brać pod uwagę szersze ramy chronologiczne: Domicjan 72-81-98, Marek Aureliusz 140-161-180, Kommodus 172-180-192.
skiego denara Septymiusza Sewera, panującego na przełomie II i III w. byłoby poniekąd zgodne z informacjami W. Schwartza (1881b, s. 11)22 i K. Koehlera (1890, s. 57), zaliczających monety z Sie-dlikowa do trzech pierwszych wieków. W związku z XIX-wiecznymi wzmiankami o chronologii monet z omawianego skarbu, sięgającej III w., nie można wykluczyć przynależności do niego kolej-nych denarów z czasów Septymiusza Sewera lub młodszych.
Dwa spośród pozostałych ośmiu określonych denarów Dutkiewicza były emisjami Trajana: z lat 103–116 (MIR grupa 9-16, 18) i 113–114 (MIR 425; RIC 292, 293). Kolejne monety to: denar Antoninu-sa PiuAntoninu-sa bity dla Marka Aureliusza w latach 140–144 (RIC 424), denar Marka Aureliusza z VIII–XII 165 (RIC 142, 143), denar Marka Aureliusza z XII 170–XII 173 (RIC 241, 261, 262, 276), denar Marka Aureliusza (Lucjusza Werusa) z XII 161–XII 162 (RIC 482), denar Marka Aureliusza (Lucylli) (RIC 786,787) oraz denar Kommodusa z 181 r. lub z 181 lub 181–182 r. (RIC 13-15, 18 lub RIC 25-29, 33, 36).
W odniesieniu do dwóch nieokreślonych denarów dysponujemy jedynie opisem wyobrażeń na re-wersach; na jednej monecie zapewne była to Wiktoria, na drugiej zaś – przypuszczalnie dwie stojące osoby i przynajmniej jedna z nich z atrybutami militarnymi.
Zbadane monety srebrne ze skarbu z Siedlikowa, należące do zbiorów Towarzystwa Przyjaciół Nauk w Poznaniu i do Jana Dutkiewicza, to regularne emisje Domicjana (81–96) po Septymiusza Sewera (193–211) oraz naśladownictwo barbarzyńskie denara Antoninusa Piusa (tabela 2). Według nowszych ustaleń imitacje denarów rzymskich zaczęły pojawiać się w środkowej i północnej Europie od końca II lub początku III w. Najczęściej spotykane są naśladownictwem denarów z okresu dyna-stii Antoninów, do których należy znalezisko siedlikowskie (zob. Bursche 2005, s. 208).
Wśród rozpoznanych denarów ze skarbu w Siedlikowie najwięcej jest monet Marka Aureliusza (10) i Antoninusa Piusa (8), razem ponad 54%. Spory łączny udział mają wcześniejsze monety: Do-micjana (1), Trajana (5) i Hadriana (5), i stanowią one ponad 33% wszystkich określonych denarów.
Mniej natomiast jest emisji Kommodusa (3) i Septymiusza Sewera (1). Zbadanych zaledwie kilka procent ogółu odkrytych monet (33 spośród ok. 400?) nie pozwala na ocenę struktury chronologicz-nej skarbu (por. Bursche 1994; Dymowski, Myzgin 2014). Porównując oba nieliczne zbiory monet ze skarbu siedlikowskiego, można jednak zaobserwować pewną powtarzalność, m.in. są w nich dobrze reprezentowane starsze denary, sprzed okresu dynastii Antoninów (9 z 24 określonych denarów ze zbioru TPN i 2 z 9 rozpoznanych denarów Jana Dutkiewicza)23.
Depozyt z Siedlikowa przypuszczalnie należy do skarbów denarów rzymskich z najmłodszymi monetami emitowanymi w pierwszych latach panowania Septymiusza Sewera, licznie odkrywanych na obszarze europejskiego Barbaricum. Poglądy na temat przepływu denarów rzymskich na północ zebrali ostatnio A. Dymowski i K. Myzgin (2014). Skarb zdeponowany we wczesnym okresie wę-drówek ludów jest jednym z wielu świadectw długiego pozostawania w użyciu denarów z drugiej połowy I i z II w. (por. Bursche 2005, s. 203–205). Stare denary z „czystego” srebra, sprzed reformy monetarnej w 194 r., stanowiły trzon depozytu srebrnego, uzupełnionego o sztabkę srebra, być może także z terenów państwa rzymskiego lub przylimesowych, oraz biżuterię barbarzyńską, przynaj- mniej w większości kobiecą. Analogiczny, podobnie datowany depozyt srebrny, złożony ze starych denarów rzymskich i biżuterii, pochodzi z okolicy nieodległego od Siedlikowa Kalisza (znany także jako skarb z Koźminka). W tym przypadku na dłuższy okres kumulacji skarbu rodowego (?) mogą wskazywać nie tylko denary, lecz także zapinki o różnej chronologii: typu zakrzowskiego oraz bla-szana z półkolistą płytką główki i wydłużoną rombowatą nóżką, tzw. gocka (Jażdżewski 1890; Peter-sen 1944, s. 81, 82, tab. XII, 2, 3; Mączyńska 1999: 29, mapa 3, nr 9, ryc. 10:2). Komponenty obu skar-bów i inne znaleziska z okresu wędrówek ludów ze środkowej Polski i Wielkopolski, datowane po drugą połowę V i początki VI w., wskazują na dalekie kontakty z obszarami dorzecza Dunaju i Łaby, a w późniejszym czasie także Skandynawii, a nawet Italii (ostatnio Mączyńska 1999, s. 29–32, mapa 3, 4;
ryc. 10:2, 4, 5, 8, 9; 12–15).
_______________
22 Pierwotnie W. Schwartz (1881a, s. 52) wspomniał o monetach z I–IV w.
23 Zbliżoną, wczesną strukturę chronologiczną mają skarby zawierające najmłodszą monetę Septymiusza Sewera, zali-czane do typu C-3, znane z obszaru kultur przeworskiej, wielbarskiej i czerniachowskiej oraz z Gotlandii (por. Dymowski, Myzgin 2014, s. 49, 50, 52, 68, mapa 1, ryc. 7, tab. 1). Podobieństwo może być jednak pozorne ze względu na małą liczbę zbadanych monet ze skarbu z Siedlikowa.