Aspekty kulturowe

Kwestię współpracy narodów bałkańskich można rozpatrywać przez potrójny pryzmat wzajemnych relacji na poziomach etnicznym, wyznaniowym i językowym. Jest to podejście szczególnie uzasadnione jeśli zauważyć, że region Bałkanów Zachodnich znajdował się od czasów ekspansji Imperium Osmańskiego na froncie walk o wpływy pomiędzy trzema wyznaniami: katolicyzmem, prawosławiem i islamem. Od strony etnicznej, potomkowie Ilirów walczyli przez wieki o utrzymanie swej tożsamości, zagrożonej ekspansją Słowian na tych terenach. Język wydaje się w tym kontekście pochodną powyższych procesów, wypadkową kultury danej grupy etnicznej oraz specyficznych uwarunkowań, w jakich się ona znajdywała na przestrzeni wieków.

Podczas, gdy kwestie etnogenezy oraz wyznania danej grupy można dość jednoznacznie wyodrębnić, na zasadzie Słowianin – Albańczyk lub katolik – muzułmanin, to badania językowe należą do bardziej zniuansowanych. Jak pokazano na Schemacie 2.1, poza zdecydowanie odróżniającym się od pozostałych językiem albańskim, inne języki regionu należą do wspólnej grupy języków południowo-słowiańskich. W jej obrębie najbardziej odróżniającym się od pozostałych jest język macedoński (grupa południowo-wschodnich j. słowiańskich), który jest zbliżony do j. bułgarskiego. Pozostałe cztery oficjalne języki Bałkanów: serbski, chorwacki,

107

bośniacki i czarnogórski169

, należą do wspólnej podgrupy południowo-zachodnich języków słowiańskich i są bardzo zbliżone w wymowie i pisowni, jeśli nie liczyć cyrylicy funkcjonującej jako jeden z oficjalnych alfabetów w Serbii, Bośni i Macedonii. Wydaje się więc, że aspekt językowy powinien stanowić element wspomagający procesy integracji gospodarczej wszystkich państw regionu, nie licząc Albanii i Kosowa.

Schemat 2.1. Struktura głównych grup językowych w regionie Bałkanów Zachodnich

Źródło: Opracowanie własne na podstawie danych ze strony www.ethnologue.com (30.09.2013)

Przedstawiony na Schemacie 2.1 podział, jak twierdzi wielu badaczy, jest sztuczny, szczególnie biorąc pod uwagę funkcjonowanie za czasów SFR Jugosławii języka serbsko-chorwackiego. Współczesne podziały językowe mają charakter głównie

polityczny, mający podkreślić odrębność poszczególnych narodów bałkańskich170

. Poszczególne kraje Bałkanów Zachodnich bardziej niż pod względem języków (za wyjątkiem Albanii i Kosowa), różnią się pod względem struktury religijnej (Krysieniel 2012, s. 357), co pokazano w Tabeli 2.1. Nieufność, czy też wrogość na tle

169 Język czarnogórski, ze względu na swe podobieństwo do serbskiego, częstokroć nie jest w zestawieniach ujmowany, jako odrębny.

170 Jak pisze K. Krysieniel (2012, s.355-357), w latach 90. XX w. Serbowie wykazali przywiązanie do cyrylicy (nie rezygnując zupełnie z alfabetu łacińskiego), Chorwaci starali się trzymać „czystego chorwackiego”, poprzez tworzenie nowych wyrazów lub też poprzez odwoływanie się do wyrazów pochodzących z innych dialektów. Natomiast język bośniacki zawiera konstrukcje składniowe obu powyższych wariantów językowych: pod względem struktury gramatycznej bliższy jest chorwackiemu, natomiast pod względem wykorzystywanego słownictwa, językowi serbskiemu.

Indo-Europejskie Słowiańskie Południowe Południowo-Zachodnie

Serbski Chorwacki Bośniacki

Południowo-Wschodnie

Macedoński Albańskie

108 wyznaniowym, ma jednak, jak się wydaje, charakter wtórny w porównaniu z podziałami etnicznymi. W sytuacji, kiedy zwłaszcza na południu regionu tożsamość etniczna i wyznaniowa bardzo często nie dają się zaklasyfikować do wspólnych grup, decydującą rolę w przypadku podziałów odgrywa ta pierwsza. Ilustracją tego problemu może być sytuacja Kosowarów (Albańczyków zamieszkujących Kosowo) czy Gorańców. Zamieszkujący Kosowo Albańczycy należą do grupy Gheg – Albańczyków północnych – którzy aż do wieku XVII byli w większości katolikami. Po najazdach tureckich przeszli na islam, w przeciwieństwie na przykład do Bośniackich Chorwatów, którzy zmuszeni wyrzec się katolicyzmu, przechodzili na prawosławie (Albańczycy nie przechodzili na prawosławie w obawie przed utratą swej tożsamości w słowiańskim otoczeniu, Borkowicz 2000, s. 58). Albańczycy nie traktują więc islamu jako „swojej” religii, nie identyfikują się ze współwyznawcami innych narodowości, jak na przykład słowiańskojęzycznymi muzułmanami w Bośni czy Sandżaku (region pograniczny Serbii i Czarnogóry). Albańscy muzułmanie nie mają problemu z akceptacją albańskich katolików czy (nielicznych) prawosławnych. Czystki etniczne Milosevicia w latach 1998-99 pokazały, że dla Serbów wyznanie Albańczyków nie grało istotniejszej roli. Podobnie, ofiarami działań odwetowych prowadzonych przez Albańczyków byli nie tylko Serbowie, ale też Gorańcy – Słowianie wyznający islam (Borkowicz 2000, s. 58)¹⁷¹.

Tabela 2.1. Struktura wyznaniowa trzech głównych religii (katolicyzmu, prawosławia i islamu) w społeczeństwach państw Bałkanów Zachodnich w 2005 r. (w %)

Kraj Katolicyzm Prawosławie Islam

Albania 20 30 50

Bośnia i Hercegowina 12 29 59

Chorwacja 91 6 2

Serbia i Czarnogóra 6 71 23

Macedonia 1 67 32

Źródło: Opracowanie własne na podstawie danych

http://www.worldmapper.org/extraindex/religion_notes.html (dostęp: 20.09.2013).

171 O historii Albańsko – Serbskich konfliktów, w których role ofiar i katów wielokrotnie się zamieniały, pisze J. Borkowicz (2000, s. 60-61).

109 Choć problemy na tle wyznania były i są przejawem wzajemnej nieufności na Bałkanach, w historii regionu pokazać można sojusze idące w poprzek tych podziałów (Muś 2013, s. 87):

 prawosławno-katolicki: przeciw Osmanom;

 prawosławno-muzułmański: przeciw Habsburgom;

 katolicko-muzułmański: przeciw Królestwu Jugosławii.

Fakty te zdają się potwierdzać tezę przywołaną przez K. Krysieniela (2012, s. 353), że nie same różnice religijne, ale sposób ich wykorzystywania przez polityków powoduje wzrost napięcia i wrogość pomiędzy wyznawcami. Przez wiele lat bowiem muzułmanie, prawosławni i katolicy żyli w jednym państwie w dobrosąsiedzkich relacjach, a dopiero dwie ostatnie dekady, za sprawą upolitycznienia kwestii religii, charakteryzowały się napięciami na tym tle. Zmitologizowana wiara stała się symbolem

dobra lub zła, zależnie której grupie etnicznej dotyczy172

. Poza przedstawionymi powyżej kwestiami etniczno-wyznaniowo-językowymi istnieje w obrębie regionu BZ jeszcze szereg innych, pomniejszych różnic natury kulturowej, jednakże ich znaczenie

nie wydaje się być kluczowe dla procesów współpracy pomiędzy tymi narodami¹⁷³.

Opisane w tym podrozdziale główne przesłanki i problemy we wzajemnej współpracy państw regionu Bałkanów Zachodnich miały i mają wpływ na toczące się procesy regionalnej integracji w obrębie tego regionu. Wydaje się, że do najistotniejszych przesłanek należą te natury ekonomicznej, bardziej szczegółowo opisane w rozdziale 1. Waga poszczególnych problemów natomiast ewoluuje. Na przełomie wieków istotną barierą we współpracy była żywa pamięć o zbrodniach wojennych sprzed zaledwie kilku lat. Silny nacjonalizm większości rządzących partii przekładał się na podsycanie nieufności związanej etnicznymi i religijnymi różnicami. Jednak w miarę postępowania procesów integracji te aspekty straciły nieco na znaczeniu, a na plan pierwszy wysunęły się problemy natury politycznej, jak niedookreślony status międzynarodowy Kosowa, spór o nazwę Macedonii czy niewydolność struktury państwowej Bośni i Hercegowiny.

172 W kontekście wielowyznaniowej Bośni i Hercegowiny K. Krysieniel uważa, że niezwykle trudno jest oddzielić religijne źródła konfliktów od jego politycznych przejawów. Odwoływanie się do wyznania tylko pogłębia kryzys władzy.

173 Poza silną identyfikacją etniczno-wyznaniową, w Serbii występowała do XIX w., a wśród Albańczyków występuje nadal, silna identyfikacja rodowa. Przejawiała się ona m.in. w przestrzeganiu przez Albańczyków prawa zwyczajowego – kanun – którego elementem praktykowanym nawet współcześnie jest obowiązek krwawej zemsty (Borkowicz 2000, s. 57).

110

2.5. Droga państw Bałkanów Zachodnich do członkostwa w Unii