Procesy liberalizacji handlu zagranicznego a zmiany jego wielkości i struktury na przykładzie państw Bałkanów Zachodnich

Pełen tekst

(1)Uniwersytet Ekonomiczny w Krakowie Wydział Ekonomii i Stosunków Międzynarodowych. Rozprawa doktorska:. Procesy liberalizacji handlu zagranicznego a zmiany jego wielkości i struktury na przykładzie państw Bałkanów Zachodnich mgr Łukasz Klimczak. Promotor: prof. UEK, dr hab. Edward Molendowski Promotor pomocniczy: dr Sławomir Śmiech. Kraków 2015 1.

(2) Pragnę złożyć podziękowania Panu prof.UEK, dr. hab. Edwardowi Molendowskiemu, Promotorowi oraz Panu dr. Sławomirowi Śmiechowi, Promotorowi pomocniczemu za nieocenioną pomoc i zaangażowanie w trakcie tworzenia tej rozprawy doktorskiej.. 2.

(3) Spis treści WSTĘP 1. ASPEKTY TEORETYCZNE LIBERALIZACJI HANDLU ORAZ PROCESÓW REGIONALNEJ INTEGRACJI GOSPODARCZEJ 1.1. Uwagi wstępne 1.2. Istota, cele i formy procesów regionalnej integracji gospodarczej 1.2.1. Istota i charakterystyka procesów regionalnej integracji gospodarczej 1.2.2. Cele działań integracyjnych i przyczyny tworzenia regionalnych ugrupowań integracyjnych 1.2.3. Formy regionalnych ugrupowań integracyjnych 1.2.4. Statyczne i dynamiczne efekty unii celnej 1.3. Liberalizacja handlu jako czynnik regionalnej integracji gospodarczej 1.3.1. Typy liberalizacji obrotów handlowych i mechanizmy ich stosowania 1.3.2. Argumenty na rzecz liberalizacji i protekcjonizmu 1.3.3. Przebieg procesów regionalizmu handlowego (ujęcie historyczne) 1.4. Światowa Organizacja Handlu i jej rola w procesie powszechnej liberalizacji handlu 1.4.1. Od GATT do WTO – rys historyczny 1.4.2. Zasady GATT/WTO 1.4.3. Nowy protekcjonizm, Runda Urugwajska i współczesne wyzwania dla WTO 1.5. Dylematy liberalizacji handlu w wybranych krajach rozwijających się, w tym w krajach transformacji 1.5.1. Ewolucja podejścia do kwestii niedyskryminacyjnej liberalizacji handlu 1.5.2. Przykłady liberalizacji handlu w krajach rozwijających się, w szczególności w krajach transformacji 1.5.3. Wnioski z doświadczeń wynikających z liberalizacji handlu 1.6. Podsumowanie 2. KRAJE BAŁKANÓW ZACHODNICH W PROCESACH REGIONALNEJ INTEGRACJI GOSPODARCZEJ 2.1. Uwagi wstępne 2.2. Powstanie i rozpad SFR Jugosławii jako początek nowego geopolitycznego kształtu regionu 2.2.1. Królestwo Serbów, Chorwatów i Słoweńców oraz II Wojna Światowa 2.2.2. Socjalistyczna Federacyjna Republika Jugosławii (SFRJ) 2.2.3. Rozpad SFR Jugosławii 2.3. Charakterystyka państw Bałkanów Zachodnich: ujęcie historycznospołeczno-gospodarcze 2.3.1. Serbia 2.3.2. Chorwacja 2.3.3. Bośnia i Hercegowina 2.3.4. Albania. 6. 16 16 18 18 21 23 26 32 32 34 39 42 42 46 48 52 52 56 66 67. 71 71 73 73 76 77 82 83 85 87 91 3.

(4) 2.3.5. Macedonia 2.3.6. Kosowo 2.3.7. Czarnogóra 2.4. Przesłanki i główne problemy współpracy gospodarczej Albanii oraz krajów powstałych po rozpadzie SFR Jugosławii 2.4.1. Aspekty historyczne 2.4.2. Aspekty polityczne 2.4.3. Aspekty ekonomiczne 2.4.4. Aspekty kulturowe 2.5. Droga państw Bałkanów Zachodnich do członkostwa w Unii Europejskiej – Proces Stabilizacji i Stowarzyszenia 2.5.1. Charakterystyka Procesu Stabilizacji i Stowarzyszenia 2.5.2. Państwa Bałkanów Zachodnich w Procesie Stabilizacji i Stowarzyszenia oraz integracji europejskiej 2.5.3. Wyzwania dalszych etapów integracji 2.6. Państwa Bałkanów Zachodnich w Środkowoeuropejskiej Umowie o Wolnym Handlu CEFTA-2006 2.6.1. Charakterystyka porozumienia CEFTA oraz CEFTA-2006 2.6.2. Państwa Bałkanów Zachodnich w CEFTA-2006 2.6.3. Nowe zadania wynikające z porozumienia CEFTA-2006 2.7. Podsumowanie 3. ANALIZA PORÓWNAWCZA ZAGRANICZNEJ WYMIANY HANDLOWEJ KRAJÓW BAŁKANÓW ZACHODNICH W LATACH 1995–2013 3.1. Uwagi wstępne 3.2. Podstawowe wskaźniki społeczno-gospodarcze 3.3. Wartość, dynamika, struktura i koncentracja geograficzna handlu zagranicznego 3.4. Struktura handlu zagranicznego według głównych grup towarowych oraz wykorzystywanych czynników produkcji 3.5. Handel wewnątrzgałęziowy w relacjach wzajemnych oraz z Unią Europejską 3.5.1. Handel wewnątrzgałęziowy – aspekty teoretyczne 3.5.2. Rodzaje i miary handlu wewnątrzgałęziowego 3.5.3. Wyniki analizy handlu wewnątrzgałęziowego państw Bałkanów Zachodnich 3.6. Podsumowanie 4. DETERMINANTY WYMIANY HANDLOWEJ POMIĘDZY KRAJAMI BAŁKANÓW ZACHODNICH W LATACH 1995–2013: ANALIZA Z ZASTOSOWANIEM MODELU GRAWITACJI 4.1. Uwagi wstępne 4.2. Model grawitacji jako narzędzie analizy handlu zagranicznego 4.2.1. Teoretyczne podstawy modelu grawitacji oraz jego zastosowania w badaniach nad handlem krajów Bałkanów Zachodnich 4.2.2. Pojęcia „masy” oraz „dystansu” w modelach grawitacji 4.3. Model ekonometryczny zastosowany w analizie 4.3.1. Specyfikacja modelu. 93 95 98 100 100 102 105 106 110 111 112 116 119 120 124 126 129. 131 131 132 145 157 171 171 172 175 184. 188 188 189. 189 192 209 209 4.

(5) 4.3.2. Zmienne modelu rozszerzonego 4.4. Analiza determinant wymiany handlowej badanych krajów 4.4.1. Statystyki opisowe determinant handlu 4.4.2. Rezultaty otrzymane przy zastosowaniu modelu grawitacji 4.5. Podsumowanie. 213 222 222 234 250. 5. ZAKOŃCZENIE I WNIOSKI KOŃCOWE 5.1. Sytuacja makroekonomiczna i wymiana handlowa z zagranicą 5.2. Weryfikacja hipotez badawczych 5.3. Ograniczenia badawcze 5.4. Wkład badań do rozwoju nauki 5.5. Wskazówki do dalszych badań 5.6. Implikacje dla polityki gospodarczej. 254 256 264 269 271 273 274. BIBLIOGRAFIA. 276. Spis tabel Spis wykresów Spis rysunków i schematów. 295 299 301. ANEKS. 302. 5.

(6) Wstęp Zaprezentowane. w. rozprawie. doktorskiej. badanie. stanowi. próbę. zidentyfikowania zależności pomiędzy dwiema istotnymi kwestiami we współczesnej polityce gospodarczej: liberalizacją handlu związaną z procesami międzynarodowej integracji gospodarczej a zmianami wielkości i szeroko rozumianej struktury wymiany towarowej. Obiektem badawczym jest region Bałkanów Zachodnich, obejmujący zasięgiem geograficznym większość państw powstałych po rozpadzie Socjalistycznej Federacyjnej Republiki Jugosławii1 oraz Albanię. O ile pozytywny wpływ liberalizacji handlu na wzrost jego wartości nie jest kwestionowany, o tyle dużo bardziej złożoną i niejednoznaczną kwestią są relacje pomiędzy liberalizacją i pozostałymi determinantami handlu a jego strukturą. Jest to istotny problem w świetle najnowszych badań podkreślających znaczenie struktury handlu dla wzrostu gospodarczego (por. Hausmann, Hwang, Rodrik 2005, Misztal 2011). Wobec trwającej od wielu lat debaty na temat zależności pomiędzy liberalizacją a wzrostem, wyniki analizy wpływu liberalizacji na „ogniwo pośrednie”, jakim jest struktura handlu zagranicznego, powinny przyczynić się do lepszego zrozumienia tych rzadziej przedstawianych w literaturze powiązań. „Struktura” ma w tym przypadku charakter wielowymiarowy, odnoszący się w szczególności do:  struktury geograficznej handlu (główni partnerzy i ich grupy, koncentracja geograficzna),  struktury produktowej handlu (główne grupy produktów, koncentracja produktowa, odległość struktur między państwami),  struktury handlu pod względem czynników produkcji zaangażowanych w wytworzenie dóbr eksportowanych,  udziału handlu wewnątrzgałęziowego, w tym handlu horyzontalnego i wertykalnego, w handlu ogółem,  struktury cenowo-jakościowej handlu wewnątrzgałęziowego.. Spośród państw powstałych po rozpadzie Jugosławii do regionu Bałkanów Zachodnich zalicza się (EC Europa: Balkans, 2013, dostęp: 27.03.2015): Chorwację, Serbię, Bośnię i Hercegowinę, Macedonię, Czarnogórę i Kosowo (jeżeli uznać jego status państwowy). W skład tego regionu nie wchodzi natomiast Słowenia. 1. 6.

(7) W przypadku państw Bałkanów Zachodnich przeważająca część obrotów handlu zagranicznego jest realizowana w. dwóch relacjach odpowiadających procesom. integracji gospodarczej regionu – z Unią Europejską oraz pomiędzy krajami sygnatariuszami porozumienia CEFTA-20062. Uzasadnioną wydaje się więc potrzeba zbadania w sposób bardziej szczegółowy przebiegu procesu liberalizacji ich wymiany handlowej oraz wpływu tej liberalizacji na strukturę handlu w obydwu relacjach. Liberalizacja wymiany towarowej i integracja gospodarcza a struktura handlu Podejście do kwestii integracji gospodarczej jest ściśle powiązane ze zmianami w teorii handlu zagranicznego. Tradycyjne koncepcje opierały się na klasycznej i neoklasycznej teorii handlu i wiązały się w szczególności z wyposażeniem krajów w czynniki produkcji, zgodnie z założeniami modelu Heckschera-Ohlina (H-O). Ich autorzy utożsamiali integrację ze znoszeniem barier w handlu dla podmiotów gospodarczych zlokalizowanych w różnych krajach. Współczesne podejście do integracji gospodarczej wprowadza istotny aspekt mobilności czynników produkcji, podważając tym samym jedno z głównych założeń teorii Heckschera-Ohlina. Podstawą handlu międzynarodowego przestały być korzyści komparatywne, wynikające z wymiany dóbr, w produkcji których wykorzystywane są różne czynniki produkcji. W warunkach mobilności tychże czynników, podstawą handlu zagranicznego stały się korzyści skali i związane z nimi przewagi w kosztach produkcji dóbr zróżnicowanych (Bożyk, Misala 2003, s. 17-18). Wychodząc z powyższego, kwestią wartą zbadania wydają się być zmiany dominującego rodzaju handlu zagranicznego krajów regionu Bałkanów Zachodnich w okresach jego liberalizacji. Jako. empiryczny wyznacznik. rodzaju handlu,. w znaczeniu zgodności z teorią H-O lub korzyści skali, jest często traktowany udział handlu wewnątrzgałęziowego w handlu ogółem. Od czasu opisania fenomenu handlu wewnątrzgałęziowego przez B. Balassę (1966) i P. Verdoorn’a (1960) w latach 60. XX wieku. na. przykładzie. państw. EWG,. jego. znaczenie. w handlu. państw. uprzemysłowionych wzrosło niepomiernie. Wskaźniki odnoszące się do handlu wewnątrzgałęziowego wykorzystywane są także jako miara stopnia rozwoju państw, między którymi się on odbywa. 2. W 2011 roku było to 81% eksportu i 70% importu państw regionu (na podstawie danych UNCTAD STAT, dostęp: 27.03.2015). Zaznaczyć trzeba, że porozumienie CEFTA-2006 obejmowało wszystkie kraje regionu Bałkanów Zachodnich oraz Mołdowę.. 7.

(8) Rozpatrując kwestię integracji gospodarczej państw Bałkanów Zachodnich w ramach Procesu Stabilizacji i Stowarzyszenia oraz porozumienia CEFTA-2006 zbadano, czy w obu przypadkach zachodziły podstawowe skutki procesów integracji gospodarczej – efekt kreacji oraz przesunięcia handlu. Miarami tych efektów, w przypadku obszarów preferencyjnych tworzonych na bazie Procesu Stabilizacji i Stowarzyszenia oraz porozumienia CEFTA-2006, były zmiany wartości oraz geograficznej struktury handlu państw bałkańskich, z rozróżnieniem na partnerów handlowych z- i spoza Unii Europejskiej i CEFTA-2006. Jak wspomniano wcześniej, współczesna teoria handlu międzynarodowego, a także bazująca na niej teoria integracji gospodarczej, uwzględniają mobilność czynników produkcji między państwami, co ma oczywiście istotne implikacje dla wartości i struktur handlu. W tym kontekście warto zwrócić uwagę na dwa procesy zachodzące w państwach Bałkanów Zachodnich: przepływy ludności zarówno pomiędzy krajami regionu, jak i emigracja do krajów UE oraz napływ bezpośrednich inwestycji zagranicznych (BIZ). Pierwszy z nich, związany w latach 90. XX wieku z działaniami wojennymi, a po roku 2000 z ułatwieniami w podróżowaniu do krajów UE, powinien oznaczać dla państw bałkańskich zmniejszenie zasobu czynnika „praca”, a co za tym idzie, wzrost jego ceny. Z drugiej strony, napływ BIZ powinien oznaczać wzrost zasobu czynników „kapitał” oraz „technologia”. Zestawienie obu procesów pozwala wysnuć hipotezę, że struktura produkcji oraz eksportu ze względu na udział czynników produkcji zmieniła się z pracochłonnej, na bardziej kapitałochłonną i wysokotechnologiczną. Z drugiej jednak strony, istnieją koncepcje, zgodnie z którymi liberalizacja handlu w przypadku państw rozwijających się przyczynia się do pogłębienia specjalizacji w produkcji i eksporcie dóbr surowcowych i pracochłonnych (Rodriguez, Rodrik 1999, UNCTAD 2002). Mamy więc do czynienia z dwiema sprzecznymi hipotezami, które można postawić odnośnie zmian struktury eksportu Bałkanów Zachodnich, bazując na obecnym stanie badań w tym obszarze. Istotnym elementem przeprowadzonego badania było również oszacowanie wpływu. specyficznych. dla. regionu. Bałkanów. Zachodnich. czynników,. oddziaływujących na ich handel wzajemny. Zastosowano do tego model grawitacji, po raz pierwszy zaproponowany w latach 60. XX w. przez Tinbergena (1962) i Linnemana (1966), a obecnie szeroko wykorzystywany w badaniach handlu zagranicznego. W swej podstawowej wersji model grawitacji zakłada, że wartość 8.

(9) obrotów handlowych między krajami jest wprost proporcjonalna do wielkości tych krajów (mierzonej PKB bądź liczbą ludności) oraz odwrotnie proporcjonalna do odległości pomiędzy nimi. W literaturze przedmiotu model ten jest często wykorzystywany do mierzenia wpływu na handel innych czynników, na przykład efektu wspólnej granicy lub też efektu strefy wolnego handlu. Ze względu na specyfikę regionu Bałkanów Zachodnich, poza efektami wspólnej granicy oraz strefy wolnego handlu, podjęto próbę zbadania wpływu na wartość handlu wewnątrz regionu następujących czynników:  różnica w PKB per capita,  możliwość bezpośredniej komunikacji,  podobieństwo struktury wyznaniowej,  działania wojenne w latach 90. XX wieku,  istnienie diaspory eksportera w kraju importera,  zasób bezpośrednich inwestycji zagranicznych. Wydaje się, że przeprowadzone badanie ma również znaczenie w kontekście toczącej się dyskusji na temat „odległości” w handlu, czy też „kosztów” handlu. Cudzysłowy, w których umieszczono oba rzeczowniki, wiążą się z tym, że obecnie zarówno „odległość”, jak i „koszt” próbuje się interpretować szeroko, zbliżając ich znaczenia. „Odległość” przestaje mieć wymiar tylko geograficzny, a „koszt” nie jest tylko uśrednionym kosztem transportu dóbr z jednego kraju do drugiego. We współczesnym rozumieniu, oba określenia odnoszą się do wszelakich barier utrudniających handel, a więc także do istnienia granic państwowych, ceł, różnic kulturowych (w tym religijnych), różnic językowych, historycznych i innych (por. Anderson, van Wincoop 2001). Warto przy tym zwrócić uwagę na kwestię podejścia do granic państwowych jako sztucznego elementu zaburzającego „naturalny handel”, czego najlepszym przykładem empirycznym jest handel między państwami byłej Jugosławii. Doświadczenia ostatnich dwudziestu pięciu lat w państwach Bałkanów Zachodnich wiążą się nie tylko z faktem rozpadu Jugosławii i krwawymi konfliktami zbrojnymi jemu towarzyszącymi. Nie można zapomnieć o wymuszonej przez upadek systemu gospodarki centralnie sterowanej i otwarcie na Zachód reorientacji kierunków handlu zagranicznego. Choć przed 1990 rokiem Jugosławia prowadziła stosunkowo 9.

(10) samodzielną politykę handlową na tle państw bloku wschodniego, nie była ona jednakże zupełnie niezależna od sytuacji geopolitycznej. Proces transformacji ustrojowej wiązał się więc zarówno z szansą wejścia na nowe rynki, jak i z zagrożeniem utraty. pozycji. na. rynkach. dotychczasowych,. co. znalazło. odzwierciedlenie. w przekształceniach struktury geograficznej eksportu i importu. Proces ten prowadził również do istotnych zmian w rodzajach wytwarzanych dóbr oraz do przeobrażeń struktur towarowych handlu zagranicznego. Cele, hipotezy i metody badawcze Zaprezentowane problemy dotyczące procesów liberalizacji oraz regionalnej integracji gospodarczej krajów Bałkanów Zachodnich oraz ich wpływu na handel państw regionu stanowiły podstawę do ustalenia celów badawczych prezentowanej analizy. Jej celem głównym było podjęcie próby wykazania zależności pomiędzy procesami liberalizacji handlu, wynikającymi z dążenia państw Bałkanów Zachodnich do członkostwa w Unii Europejskiej, a zmianami wartości i przekształceniami struktury ich eksportu i importu. Jego uszczegółowieniem było sześć celów pomocniczych: 1) Określenie wpływu liberalizacji handlu związanej z Procesem Stabilizacji i Stowarzyszenia oraz porozumieniem CEFTA-2006 na wymianę handlową państw Bałkanów Zachodnich z Unią Europejską oraz wewnątrz regionu. 2) Zbadanie zmian struktury eksportu państw Bałkanów Zachodnich pod względem wykorzystania czynników produkcji. 3) Zbadanie stopnia koncentracji towarowej i geograficznej handlu zagranicznego państw Bałkanów Zachodnich. 4) Określenie znaczenia handlu wewnątrzgałęziowego w wymianie towarowej państw Bałkanów Zachodnich z Unią Europejską i wewnątrz regionu. 5) Określenie wpływu bezpośrednich inwestycji zagranicznych w kraju eksportera na handel wewnątrzregionalny państw Bałkanów Zachodnich. 6) Zbadanie, czy istnieją specyficzne determinanty handlu w obrębie Bałkanów Zachodnich, takie jak: możliwość bezpośredniej komunikacji, podobieństwo struktur wyznaniowych, działania wojenne w latach 90. XX wieku, istnienie diaspory w kraju importera, wspólna granica, różnica w PKB per capita, podpisanie bilateralnej umowy o wolnym handlu, podpisanie CEFTA-2006. Z tak postawionymi celami powiązano następujące hipotezy badawcze. 10.

(11) Hipoteza główna: Procesy liberalizacji handlu, wynikające z dążenia państw Bałkanów Zachodnich do członkostwa w Unii Europejskiej, były istotnymi determinantami wpływającymi na zmiany wartości oraz na przekształcenia struktury ich eksportu i importu. Hipotezy pomocnicze: 1) Liberalizacja handlu będąca wynikiem Procesu Stabilizacji i Stowarzyszenia oraz porozumienia CEFTA-2006 sprawiła, że wzrosła rola handlu wzajemnego oraz z Unią Europejską, natomiast spadła rola krajów trzecich w handlu państw regionu Bałkanów Zachodnich, co potwierdza wystąpienie efektów kreacji i przesunięcia handlu. 2) Wraz z postępującymi procesami liberalizacji handlu, zwiększył się relatywnie niewielki udział produktów kapitałochłonnych i intensywnych technologicznie w eksporcie państw Bałkanów Zachodnich, kosztem zmniejszenia roli dominujących produktów surowcowych i pracochłonnych. 3) Handel zagraniczny państw Bałkanów Zachodnich charakteryzował się malejącą, wraz z postępującymi procesami jego liberalizacji, koncentracją towarową oraz geograficzną. 4) Handel wewnątrzgałęziowy stanowił istotną część obrotu towarowego państw Bałkanów Zachodnich z Unią Europejską, ale niewielką część obrotu wewnątrz regionu, co odzwierciedlało podział na „Północ” i „Południe”, znany z teorii handlu zagranicznego, natomiast wraz z postępującymi procesami jego liberalizacji, rola handlu wewnątrzgałęziowego wewnątrz regionu Bałkanów Zachodnich rosła. 5) Bezpośrednie inwestycje zagraniczne w kraju eksportera miały w analizowanym okresie pozytywny wpływ na wartość handlu wzajemnego państw Bałkanów Zachodnich. 6) Specyficzne determinanty, wspólne dla państw regionu Bałkanów Zachodnich, takie jak: możliwość bezpośredniej komunikacji, podobieństwo struktur religijnych, działania wojenne w latach 90. XX wieku, istnienie diaspory w kraju importera, wspólna granica, różnica w PKB per capita, podpisanie bilateralnej umowy o wolnym handlu, podpisanie CEFTA-2006, miały istotny wpływ na handel w obrębie tego regionu. 11.

(12) Analizę, która miała na celu weryfikację postawionych hipotez, przeprowadzono w oparciu o szereg metod badawczych. Metody badawcze W części teoretycznej rozprawy doktorskiej (w rozdziałach pierwszym i drugim) zostały wykorzystane głównie źródła wtórne – pozycje zwarte oraz artykuły publikowane zarówno w czasopismach polskich, jak i zagranicznych, w języku polskim oraz. angielskim.. Skorzystano. także. ze. źródeł. pierwotnych,. pochodzących. w szczególności ze stron internetowych Komisji Europejskiej, Światowej Organizacji Handlu, czy sygnatariuszy porozumienia CEFTA-2006. W rozdziale trzecim zaprezentowano wyniki analizy porównawczej gospodarek państw Bałkanów Zachodnich. Zostały w niej zastosowane takie metody, jak:  analiza zmian dynamiki (m.in. eksportu, importu),  analiza struktury geograficznej i produktowej, jej zmian i odległości pomiędzy strukturami danego typu (odległość Euklidesa),  taksonomiczna analiza struktur handlu zagranicznego – analiza skupień (dendrogram, analiza wykorzystująca metodę Warda i odległość Euklidesa)  analiza koncentracji geograficznej i produktowej (wskaźnik HerfindahlaHirschmana),  analiza handlu wewnątrzgałęziowego (wskaźnik Grubela-Lloyda),  analiza handlu wewnątrzgałęziowego typu poziomego i pionowego przy zastosowaniu metody D. Greenaway’a, R. Hine’a oraz C. Milner’a (1995). Celem badania przedstawionego w rozdziale czwartym było zidentyfikowanie specyficznych determinant wymiany handlowej między krajami Bałkanów Zachodnich. Wykorzystany tu został model grawitacyjny (metoda analizy danych panelowych) w swojej standardowej postaci, a także model rozszerzony o specyficzne zmienne egzogeniczne, które (zdaniem autora) potencjalnie mogły wpływać na handel wśród państw bałkańskich. W literaturze przedmiotu trudno wskazać na jedną powszechnie przyjętą metodę szacowania parametrów modeli grawitacyjnych. Dlatego też w celu zapewnienia odporności wyników analizy, model przedstawiono w trzech postaciach: typu „pooled”, z efektami stałymi (fixed effects) oraz z efektami losowymi (random effects). Ponieważ 12.

(13) modele z efektami stałymi nie pozwalają szacować wartości parametrów zmiennych niezmiennych w czasie, posłużono się metodą zaproponowaną przez Cheng’a i Wall’a (2005). Istotną częścią analizy był wybór najbardziej odpowiedniej postaci modelu. W tym celu przeprowadzono trzy testy: test na zróżnicowanie wyrazu wolnego w grupach, test Breuscha-Pagana oraz test Hausmana. Ich wyniki pozwoliły stwierdzić, które. z. postaci. modelu. grawitacji. –. pooled,. fixed,. czy. też. random. –. są najodpowiedniejsze. Do modelu wprowadzono także zmienne binarne dla kraju-eksportera, w celu ujęcia nieobserwowalnych cech charakterystycznych dla poszczególnych państw. Do cech tych należą w szczególności „dystans wewnętrzny” (internal distance) oraz „wielostronne odpychanie” (multilateral resistance)3. Wykorzystanie tego typu efektów stałych specyficznych dla kraju wskazują jako właściwe m.in. Anderson i van Wincoop (2004) oraz Feenstra (2004). W celu sprawdzenia odporności wyników badania dokonano także dwóch innych zabiegów. Po pierwsze, estymowano modele z dodatkowymi zmiennymi binarnymi dla lat (time-fixed effects). Po drugie, zastępowano wybrane zmienne (w szczególności te będące konstrukcjami własnymi) zmiennymi alternatywnymi, stosowanymi często w modelach grawitacyjnych. Dane statystyczne do empirycznej części pracy pozyskiwane były głównie ze źródeł pierwotnych, w szczególności z baz danych:  United Nations Conference on Trade and Development, Statistical Division (UNCTAD STAT),  United Nations Commodity Trade Statistics Database (UN Comtrade),  The World Bank Databank,  CEPII Databases,  Oxford Poverty & Human Development Initiative,  United Nations Development Programme.. 3. Alternatywne ujęcia kategorii dystansu wewnętrznego oraz wielostronnego odpychania przedstawione zostały w podrozdziale 4.1.2.. 13.

(14) Zastosowane metody badawcze pozwoliły, jak się wydaje, w poprawny sposób zweryfikować postawione hipotezy. Struktura pracy Rozprawa składa się z pięciu rozdziałów – dwóch teoretycznych, dwóch empirycznych. oraz. rozdziału. podsumowującego.. W. rozdziale. pierwszym. zaprezentowano aspekty teoretyczne liberalizacji handlu oraz procesów regionalnej integracji gospodarczej. Przedstawiono także Światową Organizację Handlu i jej rolę w procesie. jego. przybliżeniem. powszechnej dylematów. międzynarodowym. ze. liberalizacji.. związanych. szczególnym. Tę. część. ze znoszeniem uwzględnieniem. rozważań barier. zakończono w. handlu. doświadczeń. krajów. rozwijających się, w tym krajów transformacji ustrojowej. Celem rozdziału drugiego było przedstawienie procesów regionalnej integracji gospodarczej w krajach Bałkanów Zachodnich. Rozpoczęto od zaprezentowania przebiegu procesów powstania oraz upadku SFR Jugosławii, które dały początek współczesnemu kształtowi geopolitycznemu regionu. Następnie scharakteryzowano poszczególne państwa bałkańskie pod względem politycznym, społeczno-kulturowym oraz gospodarczym. W kolejnym etapie przybliżono przesłanki i przeszkody we współpracy wewnątrzregionalnej. Na koniec scharakteryzowano drogę państw Bałkanów Zachodnich do członkostwa w Unii Europejskiej, w szczególności poprzez Proces Stabilizacji i Stowarzyszenia, jak również za sprawą porozumienia CEFTA2006, będącego platformą współpracy gospodarczej państw regionu. W rozdziale trzecim przedstawiono wyniki analizy porównawczej wymiany towarowej krajów Bałkanów Zachodnich w latach 1995–2013. Rozpoczęto od pokazania podstawowych wskaźników społeczno-gospodarczych, a także zmian wartości, dynamiki, struktury i koncentracji geograficznej handlu zagranicznego. Następnie zaprezentowano strukturę handlu zagranicznego według głównych grup towarowych oraz wykorzystywanych czynników produkcji. Na zakończenie tego rozdziału opisano wyniki analizy handlu wewnątrzgałęziowego państw Bałkanów Zachodnich z Unią Europejską oraz w relacjach wzajemnych. Celem rozdziału czwartego było przedstawienie wyników analizy zmierzającej do zidentyfikowania determinant wymiany handlowej pomiędzy krajami Bałkanów 14.

(15) Zachodnich w latach 1995–2013. W rozdziale tym zaprezentowano uzasadnienia teoretyczne modelu grawitacyjnego w handlu, a także przybliżono pojęcia „masy” oraz „dystansu” wraz z możliwościami ich egzemplifikacji w modelach tego typu. W ostatniej. jego. części. przedstawiono. wyniki. badania. determinant. handlu. wewnątrzregionalnego przy zastosowaniu modelu grawitacji oraz opisano wypływające z niego wnioski. Rozprawę kończy rozdział piąty, w którym zebrano najważniejsze wnioski z przeprowadzonych badań, ze szczególnym uwzględnieniem realizacji przyjętych celów oraz weryfikacji postawionych hipotez badawczych.. 15.

(16) Rozdział 1. Aspekty teoretyczne liberalizacji handlu oraz procesów regionalnej integracji gospodarczej 1.1. Uwagi wstępne Tematyka liberalizacji handlu i integracji gospodarczej zajmuje nie bez przyczyny. ważne. miejsce. wśród. współczesnych. badań. teoretycznych. oraz. empirycznych z dziedziny nauk ekonomicznych. Na przestrzeni ostatniego półwiecza gospodarka światowa zmieniła się bowiem w sposób diametralny, między innymi za sprawą postępu technologicznego, przyspieszonego obiegu informacji oraz malejących barier w przepływie dóbr, usług i kapitału, przekształcając się stopniowo w gospodarkę globalną.. Procesem. towarzyszącym. i zarazem. współtworzącym. postępującą. globalizację był dynamiczny wzrost wartości bezpośrednich inwestycji zagranicznych. Był on powiązany z fragmentaryzacją produkcji, której znaczna część została przeniesiona z krajów uprzemysłowionych do krajów rozwijających się, czemu sprzyjały likwidacja i ograniczanie barier handlowych oraz kosztów transportu. Z drugiej strony, zwiększona mobilność kapitału oraz wzrost znaczenia w handlu produktami zdywersyfikowanymi sprawiły, że tradycyjne teorie handlu w coraz mniejszym stopniu były w stanie opisać rzeczywistość gospodarczą. Nastąpił dynamiczny rozwój handlu wewnątrzgałęziowego, w szczególności pomiędzy gospodarkami. krajów. uprzemysłowionych.. Jednocześnie. miało. miejsce. przeorientowanie gospodarek tychże państw z sektora produkcji w stronę usług, które w XXI wieku stanowiły już znacznie większy udział w strukturze PKB krajów wysokorozwiniętych, niż produkcja. Powyższe zmiany następowały równocześnie z długofalową tendencją znoszenia barier w handlu, między innymi w ramach tworzonych ugrupowań regionalnych. Powstałe za sprawą systemu z Bretton Woods międzynarodowe organizacje i porozumienia, takie jak GATT/WTO, Bank Światowy czy Międzynarodowy Fundusz Walutowy, inicjowały i koordynowały liberalizację handlu głównie w wymiarze powszechnym, ale także, w przypadku dwóch ostatnich organizacji, w wymiarze indywidualnym poszczególnych krajów. W efekcie sięgające 50% i więcej średnie. 16.

(17) stawki celne z czasów Wielkiego Kryzysu zostały znacznie obniżone4. W 2012 roku średnia ważona stawka celna na dobra przetworzone wyniosła w Unii Europejskiej 3,5%, a w USA 2,3%5, co pokazuje stopień zliberalizowania współczesnego handlu. Równocześnie dynamiki nabrał też proces tworzenia regionalnych ugrupowań integracyjnych, za pośrednictwem których dokonuje się liberalizacja handlu na warunkach preferencyjnych. W 2014 roku w WTO zgłoszonych było aż 211 stref wolnego handlu i 37 unii walutowych w ramach artykułu XXIV GATT (WTO: Rtais, dostęp: 30.09.2014), co pokazuje skalę zjawiska. Celem rozdziału pierwszego jest przedstawienie najważniejszych elementów teorii liberalizacji handlu oraz regionalnej integracji gospodarczej, stanowiących kontekst do badania tychże procesów i ich wpływu na handel zagraniczny państw Bałkanów Zachodnich. Zaprezentowane najważniejsze powody tworzenia ugrupowań regionalnych oraz wybrane efekty ich powstania zostały poddane weryfikacji empirycznej na przykładzie państw Bałkanów Zachodnich w rozdziałach trzecim i czwartym. Z kolei szczegółowa analiza argumentów, zarówno teoretycznych, jak i empirycznych, przemawiających „za” bądź „przeciw” liberalizacji handlu, powinna stanowić tło dla wniosków na temat skutków procesów liberalizacji w państwach bałkańskich. W rozdziale pierwszym przedstawiono także przebieg oraz główne obszary negocjacji i uzgodnień na forum Światowej Organizacji Handlu. Ma to posłużyć określeniu przyszłych wyzwań, stojących przed integrującymi się państwami regionu Bałkanów Zachodnich. Stosunkowo duży nacisk położono w tej części pracy na aspekt ścierania się założeń teoretycznych liberalizacji handlu z ich empiryczną weryfikacją na przestrzeni ostatnich dziesięcioleci w różnych regionach świata. Dlatego przedstawiona ewolucja poglądów na dylemat: „liberalizacja czy protekcjonizm?”, umiejscowiona w kontekście doświadczeń wybranych państw rozwijających się, ma na celu zwrócenie uwagi na podobne dylematy nurtujące przywódców państw bałkańskich w XXI wieku.. 4. Przed wybuchem Wielkiego Kryzysu stawki celne państw uprzemysłowionych nie były małe, przyjmując współczesne kryteria – w latach 1913–1927 w Europie kontynentalnej wzrosły one z 24,6% do 24,9% (Economist 2013, dostęp: 25.01.2015). 5 W dniu oddawania niniejszej pracy do druku, dane dla roku 2013 nie były jeszcze dostępne. Dane z UNCTAD STAT (dostęp: 20.08.2015). 17.

(18) 1.2. Istota, cele i formy procesów regionalnej integracji gospodarczej Zakończenie II Wojny Światowej ukształtowało podział gospodarczy Europy na dwa zupełnie odrębne bloki, państwa Układu Warszawskiego oraz tzw. Zachód. Oba te bloki, choć z różnych przyczyn, różnymi metodami oraz z różnym skutkiem, doświadczyły na swój sposób pojętych procesów integracji gospodarczej. W bloku Wschodnim następowała ona poprzez, odgórnie narzucony przez Moskwę i przez nią kontrolowany w poszczególnych krajach, model współpracy na różnych płaszczyznach, w tym również gospodarczej, w ramach utworzonej w 1949 roku Rady Wzajemnej Pomocy Gospodarczej (RWPG). Natomiast tak zwany „Zachód” rozpoczął okres powojenny od utworzenia szeregu instytucji międzynarodowych, mających w swoim zamierzeniu zapewnić sprawne funkcjonowanie sfery gospodarczej wolnego świata w oparciu o wspólnie akceptowane zasady6. Większość państw Europy Zachodniej pozostawała jednakże względnie zamknięta, a z drugiej strony uzależniona od pomocy finansowej pochodzącej z Planu Marshala. Na takim tle historycznym zarysowała się w latach 50. XX wieku koncepcja integracji europejskiej7, która opisana naukowo dała początek teorii regionalnej integracji gospodarczej8. 1.2.1. Istota i charakterystyka procesów regionalnej integracji gospodarczej Definicja regionalnej integracji gospodarczej została po raz pierwszy sformułowana pod koniec lat pięćdziesiątych XX w. przez W. Röpke’go (1959, s.225) 6. Bretton Woods, International Bank for Reconstruction and Development (World Bank), International Trade Organization (później jedynie GATT) 7 Już w 1948 roku, pierwszym po II Wojnie Światowej ugrupowaniem integracyjnym była unia celna łącząca Belgię, Holandię i Luksemburg (Benelux). Jednakże za faktyczny początek integracji europejskiej uznać można powstanie w 1951 r. Europejskiej Wspólnoty Węgla i Stali (EWWiS). Połączenie EWWiS z powstałymi w 1958 r. Europejską Wspólnotą Gospodarczą (EWG) oraz Europejską Wspólnotą Energii Atomowej (Euratom), doprowadziło powstania Wspólnot Europejskich (WE). Niejako w odpowiedzi na powstanie WE, obawiając się negatywnych skutków pozostawania poza integrującą się częścią Europy, państwa pozostałej części Europy Zachodniej utworzyły w 1960 r. konkurencyjne ugrupowanie gospodarcze, EFTA (European Free Trade Area). Z czasem jednakże to właśnie WE (i późniejsza Unia Europejska) okazały się projektem bardziej skutecznym, czego efektem było przystąpienie do niej wszystkich poza Islandią, Lichtensteinem, Szwajcarią i Norwegią państw członkowskich EFTA (Czarny, 2013, s. 109). 8 II Wojna Światowa stanowi w przypadku procesów integracji regionalnej istotną cezurę, jednakże zauważyć należy, że zarówno koncepcje, jak i procesy integracyjne zachodziły już wcześniej. Jak zauważa A. Marszałek (1996) prapoczątki koncepcji integracji należy szukać u Talesa z Miletu, sugerującego Jończykom utworzenie państwa związkowego. Natomiast w okresie średniowiecza powstały Civitas Dei Św. Augustyna, który zawierał plan stworzenia wielkiego imperium pokojowego, a także Summa theologiae Św. Tomasza z Akwinu oraz De monarchia Dantego Alighieri. Z kolei W. Molle (1995, s. 28-51 [za:] Ładyka 2001, s. 15), dokonuje periodyzacji procesów integracyjnych w odniesieniu do Europy: a/ do roku 1815 – świat o niewielkim stopniu integracji; b/ 1817–1914 – stagnacja procesów integracyjnych; c/ 1914–1945 – dezintegracja; d/ po roku 1945 – nowa fala integracji.. 18.

(19) w kontekście procesów zachodzących właśnie w Europie. Röpke pisał, że „jeśli prawdą jest, że ’europejska integracja gospodarcza’, aby być sensowną, musi oznaczać stan rzeczy, który pozwala na to aby relacje handlowe pomiędzy różnymi gospodarkami były tak wolne i wzajemnie korzystne, jak te, które istnieją w ramach gospodarki narodowej, to podstawowym warunkiem takiego stanu jest bliska wspólnota rynków i cen, które tworzą strefę gospodarczą jako całość”. Sam W. Röpke był bardzo sceptyczny co do roli instytucji międzynarodowych i ich wpływu na kreowanie postępu, a jako czynnik tenże postęp stymulujący wskazywał „regionalną zasadę w gospodarce światowej”, która sprowadzała się do procesów regionalnej integracji gospodarczej (Röpke, 1959, s.225). Inne istotne dla zrozumienia pojęcia regionalnej integracji gospodarczej rozróżnienie wprowadził kolejny z prekursorów teorii integracji, Jan Tinbergen. Wyróżnił on mianowicie integrację negatywną oraz pozytywną (Tinbergen, 1954, s. 95). W pierwszym przypadku miał on na myśli działania ukierunkowane na likwidację barier we współpracy gospodarczej i wprowadzenie swobody zawierania transakcji handlowych9, prowadzące do osiągnięcia stanu swobodnego przepływu dóbr, usług i czynników produkcji. Integracja pozytywna (polityczna) natomiast przyjmuje postać ujednolicania istniejących polityk i instytucji oraz tworzenia nowych (Czarny, 2013, s. 19), a także wykonywania przez władze publiczne określonych funkcji regulacyjnych i interwencyjnych (Zielińska-Głębocka, 1997, s. 209). Niewiele późniejsza praca B. Balassy (1961), wniosła szersze rozumienie pojęcia regionalnej integracji gospodarczej, Balassa zdefiniował bowiem „integrację” zarówno jako stan, jak i jako proces. W tym pierwszym przypadku oznacza ona brak dyskryminacji podmiotów z różnych gospodarek narodowych. Jako „proces” natomiast określać się tym sformułowaniem miało działania zmierzające do zniesienia dyskryminacji pomiędzy przedsiębiorstwami z różnych państw (Balassa, 1961, s.78). Röpke oraz Balassa, są przedstawicielami liberalnego podejścia do kwestii integracji gospodarczej, które jest stawiane w opozycji do podejścia instytucjonalnego. W podejściu liberalnym integrację gospodarczą definiuje się jako proces ekspansji rynkowej w warunkach wolnego handlu, zbliżającej współpracę międzynarodową do 9. Określeniem stosowanym przez Good’a jest “integracja płytka”, będąca w opozycji do “integracji głębokiej”, czyli pozytywnej (Goode 2003). Integrację głęboką definiuje on jako rodzaj integracji ram polityk krajowych pomiędzy dwoma lub więcej państwami, które zazwyczaj pozostają w gestii rządów danych krajów.. 19.

(20) współpracy w ramach jednej, zintegrowanej gospodarki umożliwiającej przepływ nie tylko towarów i usług, ale również i czynników produkcji, w szczególności kapitału i pracy (por. Molendowski, 2007a, s. 19). Podejście liberalne (bądź neoliberalne) można powiązać z określeniem „integracja realna”10, oznaczającym stan lub proces faktycznego scalania gospodarek narodowych bez tworzenia ram instytucjonalnych w wymiarze międzynarodowym (por. Budnikowski, 2006, s. 251)11. Dla odmiany podejście instytucjonalne (inaczej integracja ponadnarodowa bądź regulowana), jak pisze E. Molendowski (2007a, s. 19), oznacza formy ścisłej i długookresowej współpracy. ekonomicznej. pomiędzy. państwami,. usankcjonowane. umowami. międzynarodowymi. Wychodzi się tu z założenia, że wolny rynek nie jest samoistnym tworem, ale skutkiem decyzji politycznych zmierzających do takiej a nie innej formy regulacji rynku (por. S. Miklaszewski, 1991, s. 10). Procesy integracji gospodarczej, a także politycznej, mają także swój wymiar podmiotowy, a więc określający grupę państw, które w danym procesie uczestniczą. Prawie zawsze są to państwa położone w bliskiej odległości geograficznej, co jest powodowane przede wszystkim kwestiami ekonomicznymi (np. koszty transportu) oraz politycznymi. Fakt przystępowania do procesów integracji gospodarczej głównie państw położonych w jednym regionie geograficznym jest przyczyną powiązania kwestii integracji z regionalizmem, zdefiniowanym jako porozumienie pomiędzy państwami (Czarny 2013, s. 19). Jak wynika z powyżej zarysowanych, wielorakich aspektów regionalnej integracji gospodarczej, jest to pojęcie niezwykle złożone, co odzwierciedlają jego liczne definicje spotykane w literaturze przedmiotu. Krytyczną analizę definicji integracji gospodarczej przedstawia E. Czarny (2013, s.17-18), dzieląc ja na te, których autorzy traktują integrację jako: a) proces – autorzy wskazują zazwyczaj na czynniki i warunki wspierające bądź hamujące integrację; b) stan – przedstawiane są przeważnie kryteria oceny zakresu i zasięgu integracji;. 10. S. Miklaszewski (1991, s. 10) przywołuje za E.C. Hallett’em (1981, s. 16-17) tożsame określenia „integracja rynkowa” oraz „integracja autonomiczna”. 11 Neoliberałowie, jak pisze S. Miklaszewski (1991, s. 36) odrzucają koncepcję tworzenia zamkniętych ugrupowań regionalnych. Mają oni przypisywać ekonomicznym funkcjom mechanizmu rynkowego zdolność do zintegrowania gospodarki światowej w warunkach wolnego handlu.. 20.

(21) c) zarówno proces, jak i stan – definicje eklektyczne, odwołujące się do obu podejść, bądź równoległe dwie definicje12. W literaturze integrację definiuje się także jako mechanizm, czyli „zasady kształtowania się międzynarodowego podziału pracy w obrębie współpracujących krajów”, o których to zasadach „decydują z jednej strony podmioty kształtujące rynek (krajowy i międzynarodowy), z drugiej zaś – narzędzia regulujące ten rynek” (Bożyk 1972, s. 10), bądź też „system funkcjonowania ugrupowania integracyjnego, a więc system powiązań instytucjonalno-instrumentalnych” (Bożyk 1984, s. 86-87) lub „regulowany mechanizm rynkowy, ponieważ jego istota polega na harmonizacji narzędzi i celów regulowania kapitalistycznego rynku (Hausner 1980, s. 50)13. Kwestię integracji gospodarczej można rozpatrywać na wielu innych poziomach, obejmujących kwestie socjologii, politologii czy filozofii14. W niniejszej dysertacji, z uwagi na zgoła inny charakter prowadzonych badań, zostaną one jednakże pominięte. 1.2.2. Cele działań integracyjnych i przyczyny tworzenia regionalnych ugrupowań integracyjnych Okres od zakończenia II Wojny Światowej aż do dnia dzisiejszego charakteryzuje się niezwykle dynamicznym wzrostem zarówno liczby, jak i zakresu regionalnych ugrupowań integracyjnych na świecie. Stoi za tym cały szereg przyczyn, przede wszystkim o charakterze ekonomicznym bądź politycznym, ale także, choć znacznie rzadziej, ideologicznym, humanitarnym bądź kulturowym (por. Czarny 2013, s. 25, Misala 2003, s. 348-9, Molendowski 2007a, s. 20, Rymarczyk 2010, s. 293). Charakter celów ekonomicznych (gospodarczych) związany jest istotnie po pierwsze z poziomem rozwoju danej gospodarki, a po drugie ze stopniem komplementarności gospodarek tworzących ugrupowanie integracyjne. Państwa rozwinięte gospodarczo charakteryzuje przeważnie dominacja w strukturze produkcji i eksportu towarów należących do grupy wysokotechnologicznych, w przypadku których dużą część kosztów stanowią nakłady na badania i rozwój (B+R), implikujące konieczność 12. Jako reprezentantów wymienionych trzech podejść do definicji integracji gospodarczej E. Czarny (2013, s. 17-18) wymienia odpowiednio: a) Haas (1958, s. 16), Lindberg (1963, s. 6), Kahnert i in. (1969, s. 75), Mennic i Sauvant (1976, s. 75) Goode (2003, s. 302), Pelkmans (2001, s. 2), Pinder (1969, s. 1435); b) Panić (1988, s. 3-5); c) Balassa (1973, s. 1), Machlup (1986, s. 35), Swann (1996, s. 3). 13 Wszystkie trzy cytaty za S. Miklaszewskim (1991, s. 11-13). 14 S. Miklaszewski w swej monografii (1991, s. 15-36) przedstawia kompleksowo znaczenie modelowych koncepcji integracji w rozumieniu pluralizmu (transakcjonizmu), funkcjonalizmu i neofunkcjonalizmu oraz federalizmu.. 21.

(22) produkcji z wykorzystaniem efektu skali (por. Molendowski 2007a, s. 20). Wymiana towarowa pomiędzy państwami rozwiniętymi jest współcześnie zdominowana przez handel wewnątrzgałęziowy produktami zróżnicowanymi, w przypadku których również podstawową korzyścią z ograniczenia barier w handlu jest możliwość dotarcia do klientów o zróżnicowanych gustach w możliwie wielu krajach, a więc wykorzystania korzyści skali. Sytuacja wygląda nieco inaczej w przypadku krajów będących na relatywnie niższym poziomie rozwoju gospodarczego. Dla nich głównym celem ekonomicznym jest zazwyczaj przyspieszenie wzrostu i rozwoju gospodarczego, najczęściej przy wykorzystaniu przewag komparatywnych w handlu z bardziej uprzemysłowionymi partnerami z ugrupowania. Taka wymiana towarowa typu Heckschera-Ohlina wraz z towarzyszącą jej liberalizacją w przepływie czynników produkcji (kapitału i pracy) wymusza procesy konwergencji gospodarek, a więc wyrównywania się poziomu ich rozwoju. Wyrównują się także relatywne ceny czynników produkcji, a natura wymiany towarowej i podziału pracy zmienia się w kierunku charakteryzującym państwa rozwinięte, opisanym w poprzednim akapicie (por. Molendowski 2007a, s. 18). Korzyści. ekonomiczne,. jako. główny powód. podejmowania. procesów. regionalnej integracji gospodarczej, uzależnione są w pewnej mierze od stopnia integracji. W szczególności rozróżniane są korzyści będące efektem utworzenia strefy wolnego handlu bądź unii celnej oraz z utworzenia wspólnego rynku. Do pierwszego typu Jantoń-Drozdowska (1998, s. 17) zalicza:  zwiększoną efektywność produkcji na skutek wzrostu specjalizacji;  wzrost poziomu produkcji oparty na korzyściach skali;  poprawę terms of trade na skutek wzrostu międzynarodowej pozycji ugrupowania;  wymuszony wzrost rentowności związany ze wzmożoną konkurencją15;  zwiększenie zasobu czynników wytwórczych, na skutek rozwoju technologicznego. Jak zauważa autorka, wraz z przejściem do wyższego stadium integracji gospodarczej – wspólnego rynku lub unii ekonomiczno-walutowej – powstają kolejne 15. Ten argument wydaje się jednakże co najmniej kontrowersyjny, jako że większa konkurencja zazwyczaj oznacza spadek poziomu cen.. 22.

(23) korzyści ekonomiczne dla państw partycypujących w tym procesie. Związane są one w szczególności z (Jantoń-Drozdowska 1998, s. 17):  wzrostem mobilności czynników wytwórczych;  koordynacją polityki monetarnej i fiskalnej;  lepszym wykorzystaniem zasobów w związku z realizację wspólnych zadań i polityk na poziomie ugrupowania, co wiąże się ze wyższym tempem wzrostu gospodarczego oraz spadkiem bezrobocia. Poza celami ekonomicznymi, dużą wagę odgrywają niejednokrotnie cele polityczne. Dzięki członkostwu w ugrupowaniach integracyjnych państwa, szczególnie te mniejsze i słabsze (gospodarczo i militarnie), zapewniają sobie bowiem większy stopień bezpieczeństwa oraz możliwość realizacji celów poprzez wpływanie na politykę całego ugrupowania. Chodzi z jednej strony o relacje z pozostałymi państwami wchodzącymi w jego skład, a z drugiej o relacje zewnętrzne. Jak pisze E. Czarny (2013, s. 27), poza korzyściami gospodarczymi chodzi o utworzenie forum dla negocjacji, za pomocą którego potencjalne napięcia będą ukazywane na wczesnym ich etapie, co pozwoli na wypracowanie rozwiązań i stworzenie wspólnych dla ugrupowania wzorców zachowań. Inną. przyczyną. powstawania. ugrupowań. integracyjnych. jest. chęć. przeciwdziałania izolacji na arenie międzynarodowej i zacieśnienia relacji z wybranymi krajami (Czarny 2013, s. 26). Dynamiczny wzrost liczby ugrupowań prowadzić bowiem może do sytuacji, w której państwa nie uczestniczące w tym procesie skazują się na bycie wyłączonym z forum dyskusji na arenie międzynarodowej i z potencjalnych korzyści płynących z tego faktu. 1.2.3. Formy regionalnych ugrupowań integracyjnych Tworzenie kolejnych stadiów (form) ugrupowań integracyjnych ma najczęściej charakter dynamiczny, przybierający postać stopniowego zacieśniania powiązań gospodarczych i ewentualnie politycznych pomiędzy partnerami procesu. Jako pierwszy, uszeregowanie etapów procesu integracji gospodarczej ukazał B. Balassa (1961), przyporządkowując im konkretne cechy i właściwości16. Koncepcję Balassy. 16. Jak pisze E. Czarny (2013, s. 34), formy ugrupowań nie do końca odpowiadają stadiom integracji Balassy.. 23.

(24) rozbudował następnie J. Pelkmans (1997, s.7-10), bazując na doświadczeniach integrującej się Europy (Molendowski, 2007a, s.23). W nomenklaturze Światowej Organizacji Handlu funkcjonuje określenie „preferencyjne porozumienia handlowe” (Preferential. Trade. przyznawanych. Agreements. preferencji.. –. PTAs). Natomiast. w. odniesieniu. określenie. do. jednostronnie. „regionalne. ugrupowania. gospodarcze” (Regional Trade Agreements – RTAs) używane jest w kontekście umów dwu- lub wielostronnych o charakterze wzajemnym (WTO: RTAs, dostęp: 29.09.2015). W Tabeli 1.1 przedstawiono obecnie najczęściej wykorzystywany podział na siedem etapów integracji (form ugrupowań integracyjnych), w zależności od cech, które reprezentują. Tabela 1.1. Instytucjonalne formy międzynarodowych ugrupowań integracyjnych. Instytucjonalne formy integracji gospodarczej Cechy charakterystyczne dla ugrupowań. Porozumienie o niepełnej liberalizacji handlu. Strefa wolnego handlu. Unia celna. Wspólny rynek. Unia walutowa. Unia Unia gospodarcza polityczna. Redukcja wzajemnych ograniczeń handlowych Eliminacja ceł i barier w handlu Wspólna zewnętrzna taryfa celna i polityka handlowa Swobodny przepływ czynników produkcji Wspólna waluta, jednolita polityka pieniężna i kursowa Unifikacja polityki gospodarczej Unifikacja polityki wewnętrznej, zagranicznej, obronnej. Źródło: Opracowanie na podstawie: Jantoń-Drozdowska 1998, s. 10, Ładyka 2001, s. 26, Molendowski 2007a, s. 24, Molendowski 2012a, s. 22. Ugrupowania powstałe jako efekt umów o niepełnej liberalizacji handlu (Partial Scope Agreement, PSA) stanowią na najprostszą formę ugrupowań regionalnych. Dotyczą one tylko i wyłącznie państw rozwijających się, a polegają na częściowym zniesieniu ceł i ograniczeń w handlu. Działania te mają nierzadko charakter 24.

(25) asymetryczny. Efektem takiego porozumienia jest obniżka ceł dotycząca najczęściej poszczególnych sektorów gospodarki (Czarny, Śledziewska 2012, s. 77). Najczęściej PSA stanowią wstęp do podjęcia dalszych działań w kierunku ściślejszej integracji (Czarny, Śledziewska 2009, s. 138). Jako wyższe stadium ugrupowania integracyjnego uważa się strefę wolnego handlu (Free Trade Agreement – FTA), która polega na zniesieniu ceł i ilościowych ograniczeń w handlu pomiędzy krajami je tworzącymi. Jednocześnie państwa te zachowują swoją autonomię w zakresie kształtowania swojej polityki handlowej względem krajów trzecich. Państwa strefy nie prowadzą wspólnej polityki handlowej wobec państw spoza jej terytorium, a więc mają możliwość stosowania narzędzi protekcjonizmu handlowego (Molendowski 2007a, s. 30; Czarny, Śledziewska 2012, s. 77). Fakt ten prowadzi do zróżnicowanego poziomu stawek celnych dla produktów z krajów spoza strefy w przypadku poszczególnych jej członków. W połączeniu z bezcłowym obrotem pomiędzy nimi, może to prowadzić do praktyk zwiększonego importu w kraju, w którym cło na dany produkt jest najniższe i dalszej odsprzedaży na pozostałe rynki ugrupowania, czyli do zjawiska odchylenia handlu (trade deflaction). W celu zapobiegania takiemu procederowi, przyjmowane są zazwyczaj tzw. reguły pochodzenia towarów (rules of origin), które ograniczają obrót bezcłowy do produktów wytworzonych wewnątrz strefy (Czarny, Śledziewska 2009, s. 138;.Jantoń-Drozdowska 1998, s. 12). Bardziej zaawansowaną formą integracji regionalnej jest unia celna (Customs Union – CU). Oprócz liberalizacji obrotów towarowych wewnątrz ugrupowania, w ramach unii celnej przyjmowana jest wspólna zewnętrzna taryfa celna, a także wspólna polityka handlowa w odniesieniu do państw trzecich. Istotą unii celnej jest stworzenie dla podmiotów gospodarczych w jej państwach członkowskich jednolitych warunków funkcjonowania. W praktyce więc, poza przeniesieniem uprawnień odnośnie polityki handlowej z poziomu państwa na poziom ugrupowania, występuje więc także niejednokrotnie koordynacja polityk mogących wpływać na warunki konkurowania przedsiębiorstw. Dotyczy to w szczególności kwestii ochrony środowiska oraz polityki społecznej (por. Czarny, Śledziewska 2009, s. 140-141). Wspólny rynek (Common Market – CM) z kolei, oprócz swobody przepływu dóbr i usług oraz wspólnej zewnętrznej polityki handlowej, wprowadza również wolny 25.

(26) przepływ czynników produkcji – siły roboczej, kapitału i technologii. Swoboda ta dotyczy więc zarówno wyboru miejsca prowadzenia działalności gospodarczej, jak i zamieszkania oraz podejmowania pracy. Wymaga to działań prowadzących do ujednolicenia warunków produkcji, sprzedaży i konsumpcji, poprzez harmonizację i ujednolicanie narodowych polityk regulujących sfery socjalną, ochrony zdrowia, edukacji, ekologiczną transportową, rolną itp. (Czarny, Śledziewska 2012, s. 138; Jantoń-Drozdowska 1998, s. 12). Warunki konieczne do powstania unii walutowej17 obejmują liberalizację rynków kapitałowych, całkowitą wymienialność walut oraz usztywnienie kursów walut państw członkowskich. Do wprowadzenia unii walutowej nie jest wcale konieczne wprowadzenie wspólnej waluty, a tylko spełnienie warunków gwarantujących wymianę według stałych cen. Eliminacja ryzyka kursowego jest bowiem jednym z elementów zapewnianiającym opłacalność transakcji (Czarny, Śledziewska 2009, s. 141). W ramach unii gospodarczej stosowana jest jeszcze głębsza koordynacja polityk gospodarczych poszczególnych krajów członkowskich. Jednym z niezbędnych elementów jest powołanie ponadpaństwowych organów, których kompetencje byłyby ważne na całym obszarze unii (Czarny, Śledziewska 2009, s. 140-141). W ramach unii gospodarczej niezbędnym krokiem staje się ujednolicenie polityk fiskalnych oraz innych zasad, wpływających na działania przedsiębiorstw. Poprzez oddanie organom ponadnarodowym części kompetencji legislacyjnych, ograniczona zostaje de facto suwerenność państw członkowskich (Jantoń-Drozdowska 1998, s. 13). Unia polityczna (lub dokładniej: ekonomiczno-polityczna) oznacza dla państw członkowskich stworzenie jednolitego obszaru, zarządzanego poprzez ponadnarodowe instytucje ekonomiczne oraz polityczne, których kompetencje sięgają również takich obszarów, jak polityka zagraniczna i obronność. Dochodzi więc do powstania czegoś na kształt państwa federalnego, z władzą rozdzieloną pomiędzy instytucje unijne, narodowe i lokalne (Jantoń-Drozdowska 1998, s. 13).. 17. Część autorów przedstawia unię gospodarczą, jako etap integracji poprzedzający unię walutową, a nie po niej następujący (por. Por. Czarny, Śledziewska 2009, s. 140; Czarny, Śledziewska 2012, s. 79). Jednakże obserwując chociażby przykład utworzenia Strefy Euro, który nastąpił bez wcześniejszego ujednolicenia między innymi polityk fiskalnych państw do niej przystępujących, podejście to nie wydaje się właściwe.. 26.

(27) 1.2.4. Statyczne i dynamiczne efekty unii celnej Teoretyczne rozważania na temat efektów liberalizacji handlu w ramach regionalnych ugrupowań gospodarczych prowadzone są w oparciu o teorię unii celnej, zwanej także teorią preferencyjnego handlu (Bijak-Kaszuba 2003, s.75). Choć w przypadku integracji handlowej państw Bałkanów Zachodnich do roku 201218 najwyższym. funkcjonującym. jej. stadium. była. strefa. wolnego. handlu,. ich. przedstawienie jest zasadne, ponieważ znaczna część efektów unii celnej występuje także w przypadku stref wolnego handlu. Jako pioniera teorii unii celnej uważa się Jacoba Vinera, który odrzucił wcześniejsze założenia, zgodnie z którymi unia cela jako etap liberalizacji handlu w jednoznaczny sposób przyczynia się do zwiększenia światowego dobrobytu (Viner 1950, s. 42-76). Jego zdaniem, ogólny efekt regionalnej liberalizacji handlu, niezależnie od jej etapu, zależy od tego, czy silniejszy skutek wywrze liberalizacja obrotów wewnątrz ugrupowania, czy też jego protekcjonizm wobec krajów trzecich (BijakKaszuba 2003, s.76; Jantoń-Drozdowska 1998, s. 58; Zielińska-Głębocka 1997, s. 215)19. J. Viner opisał efekty kreacji i przesunięcia handlu, nazwane później statycznymi, w odróżnieniu od efektów dynamicznych, które również towarzyszą powstawaniu regionalnych ugrupowań integracyjnych (Molendowski 2007a, s. 32)20. Efekty statyczne Efekt kreacji handlu (trade creation) stanowi zastąpienie droższej produkcji krajowej tańszym importem z zagranicy, co implikuje wzrost obrotów handlowych wewnątrz. ugrupowania.. Oznacza. to. likwidację. barier. protekcjonistycznych. wprowadzających zniekształcenie w handlu. Tym samym wytwórczość jest przesuwana z krajów o mniejszej efektywności, które wcześniej korzystały na wysokich barierach celnych, do krajów bardziej efektywnych. Z efektem kreacji handlu wiążą się dwa inne efekty (Molendowski 2007a, s. 33, Rymarczyk 2010, s. 297):. 18. 1 lipca 2013 r. Chorwacja wstąpiła do Unii Europejskiej. Teoria unii celnej jest tym samym przypadkiem teorii „drugiego po najlepszym” (theory of the second best), opisanymi przez Lipsey’a i Lancastera (1956, s. 11-32), zajmującej się sytuacjami, kiedy nie są spełnione warunki optymalności Pareta, a więc sytuacjami suboptymalnymi (Bijak-Kaszuba 2003, s.76). 20 Szczegółowy opis efektów procesów regionalnej integracji gospodarczej w podziale na efekty makroi mikroekonomiczne przedstawia S. Miklaszewski (2010, s. 17), opierając się na przykładzie Unii Europejskiej. 19. 27.

(28)  efekt produkcyjny, polegający zastępowaniu mało efektywnej produkcji krajowej tańszym importem (por. Meade 1955, s. 34-36);  efekt konsumpcyjny, związany ze wzrostem konsumpcji na skutek obniżki cen (por. Lipsey 1957, s. 40-46, Lipsey 1960, s. 496-497). Drugi spośród powyższych efektów jest z kolei przyczyną tzw. ekspansji handlu (trade expansion), którą określa się jako wzrost obrotów handlowych na skutek wzrostu konsumpcji będącego skutkiem spadku cen towarów. Obniżka ta może być nawet większa, niż można by się spodziewać po samych wartościach obniżki ceł. Jest ona bowiem także skutkiem zwiększonej konkurencji między producentami krajowymi i zagranicznymi (Czarny, Śledziewska 2009, s. 144). Efekt kreacji, jako przenoszony w pozytywny sposób na gospodarkę światową, oceniany jest więc w sposób jednoznacznie pozytywny. Nie można tego natomiast stwierdzić o efekcie przesunięcia (trade diversion), na który wpływ mają poza liberalizacją handlu wewnątrz ugrupowania, także praktyki protekcjonistyczne wobec krajów trzecich. Efekt ten powoduje zmniejszenie importu od bardziej efektywnych producentów z krajów trzecich, na rzecz mniej efektywnych, ale chronionych zewnętrzną taryfą celną wytwórców unijnych. Efekt produkcyjny w tym przypadku. oznacza. wzrost. ich. zysku,. kosztem. producentów. zewnętrznych. (Molendowski 2007a, s. 33). Efekt przesunięcia handlu jest większy w przypadku wysokich barier celnych przed liberalizacją handlu, a także w przypadku wysokiej cenowej elastyczności popytu oraz wysokiej elastyczności podaży w pozostałych krajach ugrupowania (Czarny, Śledziewska 2009, s. 144)21. Łączną sumę efektów kreacji i przesunięcia nazywamy efektem brutto kreacji i przesunięcia handlu (gross trade creation effect). Może on zostać wyrażony jako efekt ekspansji (trade expansion) albo efekt ograniczenia (trade suppression) handlu (Molendowski 2007a, s. 34). W literaturze przedmiotu wymieniane są także dodatkowe efekty związane z regionalną liberalizacją handlu (por.: Jantoń-Drozdowska 1998, s. 58; Molendowski 2007a, s. 37):. 21. Więcej na temat czynników decydujących o tym, czy przeważa efekt kreacji, czy przesunięcia, w: Rymarczyk 2010, s. 298; Zielińska-Głębocka 1997, s. 219. Natomiast przykłady liczbowe bądź wykresy ilustrujące efekty kreacji i przesunięcia znaleźć można w następujących opracowaniach: BijakKaszuba 2003, s.80-81; Czarny, Śledziewska 2009, s. 15-152; Jantoń-Drozdowska 1998, s. 58-63; Ładyka 2001, s. 72-77; Molendowski 2007a, s. 34-37, Zielińska-Głębocka 1997, s. 220-223.. 28.

(29)  efekt korzyści skali – oznacza zmniejszenie jednostkowego kosztu produkcji, co jest związane ze zwiększeniem jej skali;  efekt podziału – dotyczy podziału korzyści z liberalizacji handlu między producentów i konsumentów;  efekt zewnętrznej kreacji handlu (external trade creation), związanej z zastąpieniem rodzimej produkcji importem z krajów trzecich na skutek obniżki stawek celnych po wprowadzeniu unii celnej;  efekt błędnej specjalizacji – odnosi się do producentów z kraju charakteryzującego się względnie dużym rynkiem wewnętrznym; w przypadku małej efektywności danej gałęzi przemysłu, wykorzysta ona duży rynek wewnętrzny w rywalizacji z producentami z mniejszych krajów;  efekt zniekształcenia (odchylenia) handlu (trade deflation) – dotyczy strefy wolnego handlu. Pojawia się on w sytuacji, gdy towar importowany trafia w efekcie do innego kraju członkowskiego strefy na skutek różnic w zewnętrznych taryfach celnych. Efekt ten nie występuje, lub jest znacznie ograniczany, jeżeli państwa stosują tzw. reguły pochodzenia towarów;  efekt destrukcji handlu (trade destruction) – związany z zastępowaniem tańszej produkcji zagranicznej droższą krajową, wskutek podniesienia stawek celnych;  efekt ograniczenia handlu (trade contraction) – będący de facto efektem konsumpcyjnym (spadkiem konsumpcji) po podniesieniu cen związanym ze wzrostem stawek celnych. Rozmiary powyższych efektów zależą od szeregu czynników opisanych szczegółowo w pracy E. Molendowskiego (2007a, s. 38-39). Jak pisze Autor, największe korzyści z procesów integracji ekonomicznej odnoszą kraje o urozmaiconej strukturze produkcji, znajdujące się na wysokim poziomie rozwoju gospodarczego i położone w tym samym regionie geograficznym. Efekty dynamiczne Efekty statyczne wprowadzenia unii celnej opisane powyżej opierają się na założeniach ekonomii neoklasycznej, które przez swój rygoryzm są zazwyczaj dalekie od warunków panujących w świecie realnym (por. Ładyka 2001, s. 83). Mają one charakter ponadczasowy i ujawniają się przy określonym poziomie zasobów, których stopień wykorzystania również jest niezmienny (Bijak-Kaszuba 1998, s. 97). Innym 29.

(30) i ważniejszym z punktu widzenia długofalowego rozwoju rodzajem efektów są wprowadzone do literatury przedmiotu przez B. Balassę (1961, s. 160-166) efekty dynamiczne. Mają one charakter procesów dostosowań strukturalnych na poziomie gospodarek narodowych oraz przedsiębiorstw, jako reakcji na zmieniające się warunki gry rynkowej, z którego to powodu W. Molle (2000, s. 98) określił je jako długookresowe skutki restrukturyzacyjne. Do najważniejszych spośród nich najczęściej zalicza się (por. Molendowski 2007a, s. 40; Bijak-Kaszuba 1998, s. 98; ZielińskaGłębocka 2001, s. 219):  przyspieszenie tempa wzrostu gospodarczego;  zwiększenie konkurencji;  rozwój inwestycji;  zintensyfikowanie handlu wewnątrzgałęziowego. Są to efekty współzależne, których rozpatrywanie oddzielne mija się z celem. Punktem wyjścia do zarysowania mechanizmu powstawania długookresowych (dynamicznych) efektów unii celnej, czy też regionalnej liberalizacji handlu w ogóle, może być fakt rosnącej konkurencji w obrębie ugrupowania integracyjnego, następujący wskutek zniesienia barier celnych. Wzrost konkurencji zmusza przedsiębiorców do bardziej efektywnego wykorzystania czynników produkcji, następuje realokacja zasobów z działalności mniej dochodowych do bardziej dochodowych. Wzrost konkurencji przyczynia się także do przyspieszenia tempa powstawania innowacji, jako swoistej „ucieczki do przodu” ze strony przedsiębiorców usiłujących sprostać nowym wymaganiom rynku. Poza zintensyfikowaną konkurencją, drugą stroną medalu z punktu widzenia przedsiębiorcy jest znacznie powiększony potencjalny rynek sprzedażowy. Otwierają się niedostępne wcześniej możliwości produkcji wielkoseryjnej, a więc uzyskania efektów skali oznaczających spadek jednostkowego kosztu produkcji. Następstwem spadku kosztów produkcji, zwiększonej konkurencji oraz lepszej alokacji zasobów jest spadek cen, przekładający się na efekt dochodowy, który z kolei prowadzi do wzrostu popytu, stymulującego dalszy rozwój produkcji.. 30.

(31) Realokacja zasobów z przemysłów mniej do bardziej efektywnych wiąże się z koniecznością dokonywania inwestycji22. Dodatkowe inwestycje są konieczne także w sytuacji, kiedy zasoby nie są realokowane, ale następuje wzrost popytu na dane dobro, przy pełnym (lub bliskim pełnemu) wykorzystaniu dotychczasowych mocy produkcyjnych. Inwestycje finansowane są ze źródeł krajowych oraz zagranicznych. W krajach rozwijających się niewielkie zasoby kapitału oraz niska stopa oszczędności powoduje zintensyfikowany napływ kapitałów zagranicznych, w szczególności w postaci bezpośrednich inwestycji zagranicznych (BIZ). Zmniejszają one negatywne efekty przesunięcia handlu. Eliminacja barier celnych wewnątrz ugrupowania stanowi istotną zachętę dla lokowania BIZ w danym kraju, gdyż umożliwia uzyskanie efektu skali produkcji przedsiębiorstwu inwestora, a także zmniejsza ryzyko prowadzenia handlu. Zwiększona konkurencja międzynarodowa, a także napływ BIZ, prowadzą do wzrostu stopy inwestycji przedsiębiorstw krajowych z sektorów konkurujących z importem. Muszą one bowiem sprostać nowym wyzwaniom konkurencyjnym. Prowadzi to nie tylko do spadku cen, ale także poprawy jakości oferowanych produktów, co stanowi jedną ze składowych poprawy dobrobytu na terenie ugrupowania. Zniesienie barier w handlu prowadzi także do wzrostu obrotów towarami, które stanowią bliskie substytuty i, co za tym idzie, charakteryzują się znaczną cenową elastycznością. popytu.. Sytuacja. taka. ma. miejsce. w. przypadku. handlu. wewnątrzgałęziowego23 i to jego rozwój następuje w sposób najbardziej wzmożony po likwidacji barier celnych. Proces ten niesie ze sobą z kolei mniejsze negatywne efekty (ryzyka) dla gospodarek słabszych ekonomicznie, niż handel międzygałęziowy. Dzieje się tak za sprawą równoczesnego eksportu, jak i importu w obrębie danej branży, co sprawia, że korzyści z liberalizacji handlu mogą być w miarę równomiernie rozłożone (por. Molendowski 2007a, s. 41). Wymiana wewnątrzgałęziowa jest możliwa w sytuacji istnienia konkurencyjnej, a nie komplementarnej struktury produkcyjnej w państwach wchodzących w skład ugrupowania. W sytuacji, kiedy dodatkowo występuje podobieństwo uwarunkowań popytu, powstaje stymulanta do rozwoju horyzontalnej wymiany wewnątrzgałęziowej (Ładyka 2001, s. 100-101). 22. Inwestycje prowadzą do zmian (rozwoju) technologii, które mogą mieć charakter autonomiczny (wobec rozmiaru rynku), bądź indukowany. Jak pisze S. Ładyka (2001, s. 99), także te pierwsze mają pewien związek z rozmiarem rynku, głównie za sprawą prowadzenia badań na większą skalę. 23 Samo istnienie i wzrost roli handlu wewnątrzgałęziowego wiąże się z rosnącym znaczeniem produktów zdywersyfikowanych oraz ze zróżnicowaniem gustów (por. Ładyka 2001, s. 100).. 31.

(32) 1.3. Liberalizacja handlu jako czynnik regionalnej integracji gospodarczej W wieku XIX, średni poziom stawek celnych w Stanach Zjednoczonych wynosił ok. 50%, w początku latach 20. XX wieku spadł do ok. 30%, a Wielki Kryzys zaowocował przywróceniem 50-procentowych ceł. Również Wielka Brytania, prowadząca przez blisko sto lat liberalną politykę handlową, odeszła od niej (Begg, Fischer, Dornbusch 2007, s. 438). W roku 2006 średnia ważona stawka celna w USA wyniosła 1,8 % (Wielka Brytania stosowała już wtedy cła unijne), żeby po trzech latach wzrosnąć do 2,0 %, po czym ponownie spaść do 1,7% w latach 2011 i 201224. Proces ten ilustruje generalną tendencję w gospodarce światowej, zmierzającej w stronę znoszenia barier w handlu towarami. Pokazuje on jednak także, że cła, jako narzędzie ochrony rynku krajowego, były dawniej i są obecnie wykorzystywane przez rządzących. Również państwa Bałkanów Zachodnich podejmując decyzję o liberalizacji handlu na zasadach powszechnych oraz w ramach procesów regionalnej integracji gospodarczej wpisały się w ten ogólnoświatowy trend. Ponieważ wszystkie cele badawcze niniejszej pracy dotyczą bezpośrednio lub pośrednio efektów tychże procesów, rozważania na temat rodzajów liberalizacji oraz argumenty przytaczane przez jej zwolenników i przeciwników wydają się być, obok teorii integracji gospodarczej, istotnym wprowadzeniem do analizowanej problematyki. 1.3.1. Typy liberalizacji obrotów handlowych i mechanizmy ich stosowania Regionalna liberalizacja handlu, to znaczy liberalizacja wymiany towarowej odbywająca się w ramach procesów regionalnej integracji gospodarczej, jest częścią szerszego zjawiska, jakim jest liberalizacji handlu sensu largo. Ma ona w tym przypadku charakter preferencyjny, inaczej dyskryminacyjny, co oznacza, że objęte są nią tylko wybrane kraje. W tym sensie następuje niejako dyskryminacja pozostałych, nie objętych polityką liberalizacji, partnerów handlowych. Drugim rodzajem jest liberalizacja powszechna, czyli niepreferencyjna (niedyskryminacyjna), obejmująca swym zasięgiem wszystkie bez wyjątku państwa. Preferencyjna liberalizacja łączy więc w sobie dwa przeciwstawne elementy polityki handlowej (Bijak-Kaszuba 2003, s.11, Molendowski 2007a, s. 27): 24. W dniu oddawania niniejszej pracy do druku, dane dla roku 2013 nie były jeszcze dostępne. Dane pochodzą z bazy UNCTAD STAT i dotyczą kategorii „manufactured goods, ores and metals”, należących do sekcji SITC (Rev. 3): 5 + 6 + 7 + 8 + 27 + 28 – 667.. 32.

(33)  wolny handel z krajami objętymi polityką liberalizacji;  protekcjonizm wobec tak zwanej reszty Świata. Mamy więc do czynienia, przynajmniej na gruncie rozważań teoretycznych, z trzema alternatywnymi opcjami polityki handlowej:  dążenie do pełnego otwarcia gospodarki na wolny handel ze wszystkimi partnerami na zasadzie niedyskryminacyjnej;  dążenie do otwarcia w obrębie wąsko zdefiniowanej grupy krajów, przy jednoczesnym protekcjonizmie wobec reszty Świata;  zmierzanie w kierunku stanu autarkii gospodarczej poprzez podnoszenie poziomu protekcjonizmu wobec wszystkich partnerów handlowych. Kolejnym rozróżnieniem odnośnie typów liberalizacji jest podział na liberalizację jednostronną, bądź na zasadzie wzajemności (Molendowski 2007a, s. 28). W pierwszym przypadku, kraj zmniejsza poziom stawek celnych dla wszystkich, lub tylko wybranych partnerów, nie oczekując w zamian podobnego zachowania z ich strony. Działanie takie, choć stosunkowo rzadko stosowane w praktyce, znajduje swoje uzasadnienie w teorii handlu, jako podnoszące dobrobyt kraju. Liberalizacja jednostronna może także wynikać z pobudek gospodarczo-politycznych25. Liberalizacja wzajemna natomiast jest typem najczęściej spotykanym w praktyce międzynarodowych relacji handlowych. Do tego typu należą działania mające na celu utworzenie np. strefy wolnego handlu czy unii celnej. Biorąc pod uwagę powyżej przedstawione klasyfikacje, M. Bijak-Kaszuba (2003, s. 29) definiuje regionalną liberalizację handlu jako formę liberalizacji, która jest wzajemnie preferencyjna (dwu- lub wielostronna) i jednocześnie ma zasięg regionalny. Wybór pomiędzy możliwymi opcjami otwierania gospodarki na handel zagraniczny (bądź alternatywnie – jej stopniowego zamykania), jest wyborem politycznym, a co za tym idzie, nie musi być zawsze podyktowany wskazówkami płynącymi z teorii ekonomii. Istotnym aspektem wydaje się więc także sam przebieg procesu podejmowania decyzji o właściwej polityce handlowej, stanowiący kontekst dla zarysowanej w podrozdziale 1.3.2. argumentacji na rzecz oraz przeciw liberalizacji.. 25. Na przykład zapewnianie wolnego dostępu do rynku przez Unię Europejską wybranym krajom, w celu ściślejszego związania ich gospodarek oraz wsparcia na drodze do ewentualnego przyszłego członkostwa.. 33.