Aspekty polityczne

Podobnie jak w historii, również i w bieżącej polityce zawierają się elementy wspomagające procesy współpracy państw bałkańskich, jak i stanowiące przeszkody w tychże procesach. Na plan pierwszy wysuwają się tutaj kwestie programu partii rządzących w poszczególnych krajach oraz otoczenia międzynarodowego. Pierwszą z nich sprowadzić można do dylematu: nacjonalizm czy otwartość? Podejście nacjonalistyczne rządzących może utrudniać procesy współpracy na arenie międzynarodowej, podczas gdy podejście „otwarte”, może stanowić czynnik je wspomagający. Do przełomu wieków, w trzech największych krajach regionu: Serbii (Jugosławii), Chorwacji oraz Bośni i Hercegowinie, rządzący reprezentowali opcję narodową lub wręcz nacjonalistyczną:

 w Jugosławii Slobodan Milosevic – ustąpił w roku 2000 po masowych

103

 w Chorwacji Franjo Tuđman – rządził aż do śmierci w roku 1999163

,

 w Bośni Alija Izetbegović – rządził do czasu podpisania pokoju w Dayton

w 1995 r. i wprowadzenia nowego ustroju, później współrządził jako członek Prezydium Bośni i Hercegowiny do 1999 r.

Odsunięcie od władzy Milosevicia nie oznaczało jednoznacznej zmiany kierunku w polityce zagranicznej. Główny oponent Milosevica, jeden z założycieli Partii Demokratycznej, a od 2001 r. premier Serbii Zoran Đinđić, został zamordowany w roku 2003 przez byłego pracownika sił specjalnych. Đinđić wspierał proeuropejskie i prodemokratyczne zmiany w kraju (Zoran Đinđić, dostęp: 23.11.2014).

W Chorwacji w latach 1996-99 rządziła prawicowa Chorwacka Unia Demokratyczna (HDZ), która powstrzymywała rozwój współpracy z Unią Europejską oraz USA, a także wypełnianie ustaleń z Dayton. Wbrew swojej nazwie, partia rządząca nie kwapiła się z przeprowadzaniem reform demokratycznych, co odbijało się negatywnie głównie na wolności słowa i niezależności mediów publicznych. Zmiana rządu nastąpiła w roku 2000, kiedy to stery kraju przejęła centrolewicowa Socjaldemokratyczna Partia Chorwacji (SDP). W okresie jej rządów poczyniono istotne

kroki w kierunku demokratyzacji kraju¹⁶⁴. Nastąpiło też otwarcie na współpracę

międzynarodową. Podczas rządów SDP Chorwacja stała się członkiem WTO, CEFTA, programu NATO Partnerstwo dla Pokoju, podpisała SAA, wystąpiła z wnioskiem o członkostwo w UE, współpracowała z Trybunałem w Hadze (Wikipedia: Foreign relations of Croatia, dostęp: 25.11.2014).

W przypadku Bośni i Hercegowiny, sam ustrój kraju, oparty na podziałach etnicznych, stanowi główną przeszkodę natury politycznej w procesach integracji regionalnej. Po pierwsze, wzmaga on tendencje nacjonalistyczne poszczególnych tzw. „narodów konstytutywnych” – Serbów, Chorwatów i Boszniaków, a po drugie jest fundamentalnie niezgodny ze wartościami, na których zbudowana jest Unia Europejska,

stawiająca na pierwszym planie prawa człowieka, niezależnie od jego pochodzenia165

.

163 Po śmierci Tuđmana, system prezydencki Chorwacji zastąpiony został parlamentarno-prezydenckim. Wybory prezydenckie w latach 2000 i 2005 wygrywał Stjepan Mesić z partii Chorwacka Partia Ludowa – Liberalni Demokraci (HNS), a kolejne w grudniu 2009/styczniu 2010 - Ivo Josipović z Socjaldemokratycznej Partii Chorwacji (SDP) .

164 Szerzej problemy przemian polityczno-ustrojowych w Chorwacji przedstawia Bujwid-Kurek (2008, s. 88-113).

165 W grudniu 1973 r. na szczycie w Kopenhadze przyjęto Deklarację o tożsamości europejskiej, w której ustanowiono m.in., że „pragnieniem państw członkowskich jest zapewnienie poszanowania wartości

104 Według Porozumienia z Dayton, kraj tworzą dwa podmioty: Federacja Bośni i Hercegowiny (FBiH), składająca się z terenów zamieszkałych głównie przez muzułmańskich Boszniaków i katolickich Chorwatów oraz Republika Serbska (RS), którą zamieszkują głównie bośniaccy prawosławni Serbowie. W roku 2000 wydzielono także niezależne miasto Brćko. Bośnia i Hercegowina jest więc państwem unikalnym, funkcjonującym jako federacja (bądź jak twierdzą inny – konfederacja) na zasadzie jeden kraj, dwa podmioty, trzy narody konstytutywne (Babić 2011, s.8). Ewenementem jest także rola instytucji międzynarodowych w zarządzaniu krajem, którą określa się

jako „extrenal state-building” (Babić 2011, s. 16)166

. Po okresie dominacji partii nacjonalistycznych, punktem zwrotnym (choć nie na długo) okazały się wybory w 2000 r., które wygrały partie obywatelskie, nieetniczne. Rok później sformułowały one koalicję Demokratyczny Sojusz na rzecz Zmian (DSZ), który podejmował próby zmian ustrojowych ukierunkowane na zmniejszenie znaczenia kwestii etnicznych. Sukcesem było wprowadzenie w życie w 2002 r. decyzji Sądu Konstytucyjnego BiH z 2000 r., która nakazywała równe traktowanie wszystkich tzw. narodów konstytutywnych we wszystkich częściach kraju, a nie tylko w poszczególnych entitetach. Bośniacka droga ku otwartości nie trwała jednak długo – kolejne wybory, po niezwykle brutalnej kampanii, wygrały ponownie partie nacjonalistyczne, w których interesie nie był rozwój kraju, jako całości (Muś 2013, s.137).

Kwestia integracji Bośni z UE pokazuje rozdźwięk pomiędzy dążeniami obywateli tego kraju, a jego liderów politycznych. W FBiH integrację z Unią popierało w 2010 r. 75% obywateli, w RS – 59%, a także pozostaje ona w pierwszej trójce najważniejszych zadań kraju we wszystkich trzech grupach etnicznych. Nie przekłada się to jednakże na działania elit politycznych, w przypadku których integracja może osłabić ich pozycję. Dlatego też działania proeuropejskie generowane z zewnątrz, spotykają się z jednoczesnym oporem władz kraju (Babić 2011, s.17).

Sytuacja w Jugosławii przełomu wieków, pomimo odejścia ze sceny politycznej Milosevica była wielce skomplikowana i niejednoznaczna. Bombardowania Serbii

prawnych, politycznych i moralnych oraz dbanie o zachowanie bogactwa płynącego z różnorodności ich kultur narodowych” (Sozański 2003, s. 112.). Pojęcie „narodów konstytutywnych, użyte w Konstytucji BiH, podkreślające zbiorowe prawa grup etnicznych, stanowi naruszenie Konwencji o Ochronie Praw Człowieka i Podstawowych Wolności, ponieważ „prawa człowieka” odnoszą się do obywatela jako jednostki, a nie do przedstawiciela grupy etnicznej bądź religijnej. Konstytucja BiH ma więc charakter dyskryminacyjny, co potwierdził m.in. wyrok Europejskiego Trybunału Praw Człowieka (Babić 2011, s.9).

166

105 przez wojska NATO i jej antyzachodni stosunek w polityce zagranicznej sprawił, że w Czarnogórze narastały tendencje separatystyczne. Znalazły one swój oddźwięk w rozluźnieniu związku obu krajów i przekształceniu Jugosławii w Federację Serbii i Czarnogóry (SCG) w 2003 r., a następnie w rozpad tego, w dużej mierze sztucznego

tworu w roku 2006¹⁶⁷. Stosunkowo krótki, proeuropejski okres w polityce Serbii za

czasów premiera Đinđicia, został zakończony wraz z jego zamordowaniem w 2003 r. W kolejnych wyborach parlamentarnych większość uzyskały antyzachodnie Serbska Radykalna Partia (SRS) oraz Demokratyczna Partia Serbii (DSS) prezydenta Vojislava Koštunicy. Rządząca od czasu obalenia Milosivicia Partia Demokratyczna (DS) zdobyła

poniżej 15% mandatów168

(Waldenberg 2005, s. 435-7).

W Macedonii aż do końca 1998 r. u steru rządów byli postkomuniści (SDSM), współrządząc m.in. z postkomunistyczną partią Albańską PDP. Jesienne wybory roku 1998 wygrała antykomunistyczna WMRO-DPMNE, tworząc rząd z drugą Albańską partią DPA oraz niewielką partią komunistyczną DA. Ta dychotomia „postkomunizm-antykomunizm” oraz istotne znaczenie partii albańskiej jest cechą charakterystyczną dla sceny politycznej Macedonii.