1.5. Dylematy liberalizacji handlu w wybranych krajach rozwijających się, w tym w krajach transformacji
1.5.2. Przykłady liberalizacji handlu w krajach rozwijających się, w szczególności w krajach transformacji
Procesy liberalizacji handlu były doświadczeniem znacznej liczby krajów rozwijających się, szczególnie w ostatnich trzech dekadach XX wieku. Liberalizacja objęła państwa znajdujące się na różnych (w zasadzie wszystkich) kontynentach, proces ten był efektem różnych czynników sprawczych, a państwa go przeprowadzające charakteryzowały różne systemy polityczne, a także wcześniejsze doświadczenia historyczne. Z uwagi na to, analizy porównawcze doświadczeń państw dokonujących liberalizacji handlu uwzględniają często aspekt geograficzny. Korzystając z tego klucza,
58 Dornbusch (1992, s. 82) wskazuje nawet jako warunek konieczny efektywnej liberalizacji zaistnienie jednej z dwóch sytuacji – albo kraj ma możliwość deprecjacji waluty w celu wsparcia eksportu, albo musi on mieć zapewniony dopływ walut zagranicznych przez dłuższy okres czasu.
57 znaczną część państw rozwijających się podlegających procesom liberalizacji można podzielić na (por. Schaffedin 2005, s.2):
kraje Azji Wschodniej, które w latach 60. XX wieku liberalizowały handel
w ramach własnych polityk gospodarczych;
kraje Afryki, w których liberalizacja była projektowana i narzucana
przez instytucje międzynarodowe;
kraje Ameryki Łacińskiej, które rozpoczęły reformy w latach 80. XX wieku
pod naciskiem instytucji międzynarodowych, jednakże kontynuowały je w latach 90. samoistnie;
kraje Europy Środkowo-Wschodniej, Południowo-Wschodniej i byłego ZSRR,
czyli kraje transformacji systemowej, w przypadku których rola instytucji
międzynarodowych była istotna, jednakże nie determinująca59
.
Z uwagi na zakres analizy prezentowany w niniejszej dysertacji, najwięcej uwagi skierowane zostało w dalszej części tego rozdziału na doświadczenia państw
transformacji60. W sposób bardziej szczegółowy została zarysowana sytuacja Polski.
Przedstawione także zostały wybrane doświadczenia państw z innych regionów.
Wolne wybory w Polsce, zburzenie muru Berlińskiego i upadek Związku Radzieckiego stanowiły punkt zwrotny w historii świata, zamykając okres jego dwubiegunowości. Dla centralnie sterowanych gospodarek państw byłego Bloku Wschodniego te długo oczekiwane zmiany przyniosły nowe wyzwania, spośród których do najważniejszych należały między innymi reorganizacja produkcji i bardziej efektywna alokacja zasobów. Zmianom w sferze gospodarczej towarzyszył proces demokratyzacji systemów politycznych (Molendowski 2012a, s. 67). Transformacja nie należała do procesów łatwych. Większość międzynarodowych doradców – w tym instytucje finansowe, think thanki i środowiska naukowe – zalecała szybkie reformy rynkowe, zawierające obniżenie barier celnych, prywatyzację, deregulację, liberalizację
przepływów kapitałowych61
i, ogólnie, oddanie gospodarki „niewidzialnej ręce rynku”
59 S.M. Schaffedin (2005, s.2) tej ostatniej grupy krajów z niewyjaśnionych względów nie ujmuje w zestawieniu.
60 Pomimo, że gospodarka SFR Jugosławii należała do najbardziej otwartych gospodarek tzw. bloku wschodniego, była ona gospodarką centralnie sterowaną, zaliczana jest więc do tego grona.
61 Według G. Kołodki (1999, s. 261), największym wyzwaniem, jakie stanęło przed krajami transformacji w związku z chęcią przystąpienia od OECD, była liberalizacja przepływów kapitału, gdyż wiązało się to ze zbyt dużym ryzykiem destabilizacji finansowej i wystawieniem gospodarki na szoki zewnętrzne. Neutralizacja tego zagrożenia wymaga silnych podstaw finansowych oraz kompleksowych ram
58 (por. World Bank 2005, s. 200). Był to wielce obiecujący wybór dla państw, w których wszystkie decyzje gospodarcze były wcześniej efektem centralnego planowania
(Dornbusch 1992, s. 70)62.
Rezultaty takiej polityki były zróżnicowane, jednakże spadek produkcji w pierwszych latach transformacji był większy niż się tego spodziewano. W krajach powstałych po rozpadzie byłego Związku Radzieckiego wyniósł on w ciągu sześciu lat
średnio 45%63, podczas gdy w pozostałych krajach EŚW – 12% (World Bank 2005,
s. 200). Poprawa następowała w sposób jeszcze bardziej zróżnicowany. W roku 2003, w krajach byłego ZSRR produkcja przemysłowa była nadal aż o jedną piątą niższa, niż
przed rozpoczęciem okresu transformacji64, natomiast w pozostałych krajach EŚW
przekroczyła ona ten poziom.
W krajach EŚW najistotniejszą zmianą było przesunięcie handlu z krajów
wchodzących w skład Rady Wzajemnej Pomocy Gospodarczej65
(RWPG), który dominował przed okresem transformacji, w stronę Europejskiej Wspólnoty Gospodarczej (EWG). Poprzedni kierunek handlu doznał dramatycznego osłabienia na skutek takich czynników, jak zapaść gospodarcza krajów byłego ZSRR, brak komplementarności produkcji (z pewnymi wyjątkami) oraz niedostatek walut wymienialnych, które zastąpiły rubla w rozliczeniach między państwami regionu (Molendowski 2007a, s. 64-65).
Po rozpadzie RWPG, kraje uprzednio wchodzące w jej skład włączyły się aktywnie w procesy regionalnej liberalizacji handlu. Powstały trzy nowe inicjatywy:
Środkowoeuropejskie Porozumienie o Wolnym Handlu (CEFTA)
Bałtycka Strefa Wolnego Handlu (BAFTA)
Wspólnota Niepodległych Państw (WNP).
instytucjonalnych. Autor pisze dalej, że w związku z tym Czechy już po półtora roku od przystąpienia do OECD przeżyły kryzys walutowy i gospodarczy. Doświadczeń czeskich uniknęła Polska wynegocjowując stopniowy proces liberalizacji.
62 Więcej na temat procesów transformacji w krajach postsocjalistycznych w: Balcerowicz 1997, Kołodko 1999, Molendowski 2012a, Woźniak 2012,
63
Średnia ważona populacją.
64 Wewnątrz tej grupy państw także wystąpiło duże zróżnicowanie. Np. w Gruzji produkcja na skutek transformacji spadła o 75% i do roku 2003 nie osiągnęła nawet 40% wartości z okresu przez transformacją (World Bank 2005, s. 2001).
65
59 W przypadku dwóch pierwszych inicjatyw, politycznym powodem ich powstania było
dążenie państw do przyszłej integracji z Unią Europejską66
.
Próby oceny wpływu szybkości liberalizacji handlu w poszczególnych krajach transformacji na takie wskaźniki, jak wzrost PKB, czy redukcja ubóstwa, napotykają na istotne problemy metodologiczne. Nie da się bowiem oddzielić, w przypadku państw przechodzących transformację systemową, a więc zmieniających nie tylko politykę handlową, ale też całą koncepcję zarządzania państwem, efektów tejże polityki, od efektów pozostałej sfery istotnych zmian, jakie w tych państwach wystąpiły. Dlatego też dane zaprezentowane na Wykresie 1.4 należy interpretować z pewną ostrożnością.
Biorąc pod uwagę trzy spośród krajów transformacji, w przypadku których nie łączyła się ona za zmianami granic państwowych, zauważyć można, że w Polsce i na Węgrzech, po istotnym spadku PKB per capita, będącym efektem gwałtownych dostosowań, wskaźnik ten równie dynamicznie zaczął rosnąć. W przypadku Polski odbicie od dna nastąpiło w roku 1992 i trend wzrostowy utrzymał się aż do końca analizowanego okresu, dzięki czemu skumulowany wzrost w latach 1989–2014 wyniósł 209%. Z kolei wzrost PKB per capita Węgier nastąpił później, bo w roku 1994. Miał on charakter równie dynamiczny, jednakże kraj ten mocniej odczuł skutki światowego
kryzysu finansowego. W efekcie skumulowany wzrost wyniósł tylko 128%67
. Obie gospodarki charakteryzowała gwałtowna zmiana systemowa okresu transformacji. Porównując więc ich dynamiczny wzrost (przynajmniej do czasu światowego kryzysu), z powolnym jego tempem w Rumunii (poziom z roku 1989 osiągnęła ona dopiero w roku 2003), w której zmiany następowały stopniowo, można wysnuć ostrożny wniosek o wyższości tzw. terapii szokowej (w tym szybkiej liberalizacji handlu), nad tzw. terapią gradualistyczą (stopniową, ewolucyjną), czyli rozciągniętą w czasie (por. L. Balcerowicz 1997, s. 182).
66
Szerzej o porozumieniu CEFTA w kontekście procesów liberalizacji państw Bałkanów Zachodnich napisano w rozdziale drugim.
67 Dane z UNCTAD STAT
(http://unctadstat.unctad.org/wds/ReportFolders/reportFolders.aspx?sCS_ChosenLang=en, dostęp: 20.08.2015)
60
Źródło: Opracowanie własne na podstawie danych http://unctadstat.unctad.org/EN/, (dostęp 21.08.2015).
Deregulacja działalności gospodarczej w Polsce dokonała się za sprawą ustawy z dnia 23 grudnia 1988 r. o działalności gospodarczej, opracowanej przez ówczesnego ministra przemysłu Mieczysława Wilczka i premiera Mieczysława Rakowskiego. Obowiązywała ona do 2000 roku. W sferze handlu zagranicznego ustawa dawała prawo każdemu podmiotowi gospodarczemu do eksportu i importu, na które nie było
konieczne uzyskiwanie koncesji68. Z początku obowiązywały jeszcze kontyngenty na
eksport pewnej grupy surowców. Z czasem pod kontrolą rządu pozostały jedynie eksport węgla i paliw płynnych, obowiązywały także pewne obostrzenia wynikające z umówi międzynarodowych. Zniesiony został system ulg eksportowych, a od 1 stycznia 1990 r. wprowadzono swobodę dostępu do dewiz oraz zastosowano sztywny
kurs walutowy, który z czasem został stopniowo uwolniony (Woźniak 2012, s. 84)69
. Liberalizacji sektora prywatnego oraz handlu zagranicznego towarzyszyła jednakże bardzo miękka polityka makroekonomiczna, ustępująca pod presją płacową, co pociągnęło za sobą gwałtowny wzrost inflacji i niedoborów (Balcerowicz 1997, s. 355). Na skutek liberalizacji handlu zagranicznego, szybko zmalało znaczenie państwowych
68
Za wyjątkiem materiałów łatwopalnych, broni i izotopów promieniotwórczych.
69 Do regulacji struktury importu i stymulowania konkurencji wykorzystywano przede wszystkim taryfę celną, poprzez mechanizm jej czasowego zawieszania oraz redukcji. Dotyczyło to około dwóch trzecich pozycji taryfowych. Nowoczesną taryfę, dostosowaną do standardów EWG i zasad normalizacji zawartych w GATT, wprowadzono w połowie 1991 roku. Działania te nie przyniosły jednak pożądanego efektu ograniczenia inflacji, pobudzenia konkurencji i restrukturyzacji. W połowie 1993 roku, wraz z podatkiem VAT wprowadzono nową taryfę. Jednocześnie 6-procentowe cło zastąpiło obowiązujący wcześniej podatek importowy. W 1996 roku wprowadzono opłaty wyrównawcze dla importerów produktów rolnych, czego celem miała być oczywiście ochrona producentów krajowych przed zagraniczną konkurencją (Woźniak 2012, s. 84)
0 2000 4000 6000 8000 10000 12000 14000 19 89 19 91 19 93 19 95 19 97 19 99 20 01 20 03 20 05 20 07 20 09 20 11 20 13 PK B p e r c ap ita (US D )
Wykres 1.4. Zmiany PKB per capita w wybranych krajach transformacji (w USD, w cenach stałych z 2005 r.)
Węgry Polska Rumunia
61 central handlu zagranicznego, które jeszcze w 1989 roku odpowiadały za ok. 80% wymiany towarowej z zagranicą (Czarny, Śledziewska 2009, s. 174). Wprowadzony w roku 1990 plan Balcerowicza objął również redukcję państwowych inwestycji, dewaluację waluty o ponad 50% oraz wycofanie subsydiowania energii. Pomimo głębokiej recesji w 1991 roku, Polska utrzymała program liberalizacji gospodarki, wdrażając nowy plan, konsultowany z MFW, który zakładał m.in. reformę podatków
oraz prywatyzację70
(Wacziarg, Welsch 2003, s. 57)71. Jednym z głównych problemów,
z jakim borykała się Polska w połowie lat 90. XX wieku był niedostateczny rozwój sieci prywatnych producentów, w szczególności dostawców materiałów i półproduktów dla przemysłu, co skutkowało wysoką importochłonnością gospodarki. W efekcie, każdy jeden punkt procentowy wzrostu gospodarczego wiązał się z 4-5 pp. wzrostu importu (Molendowski, Czubek 2001. s.10).
W celu intensyfikacji handlu z Europą Zachodnią, 1 marca 1992 roku weszła w życie handlowa część umowy stowarzyszeniowej z EWG, zgodnie z którą w okresie 10 lat miano utworzyć strefę wolnego handlu (ograniczenia dotyczyły produktów rolnych). W celu tymczasowej ochrony krajowych firm, liberalizacja handlu następowała asymetrycznie, dając im niezbędny czas na dostosowania do reguł gospodarki wolnorynkowej. Po koniec 1992 roku podobną umowę podpisano z EFTA (Woźniak 2012, s. 84). Polska była także w gronie założycieli Środkowoeuropejskiego
Porozumienia o Wolnym Handlu72, podpisanego w grudniu 1992 roku, mającego
utworzyć strefę wolnego handlu z państwami Grupy Wyszehradzkiej (Molendowski
2012a, s.89)73. Efektem tych głębokich i szybkich zmian był z początku przedstawiony
na Wykresie 1.4 drastyczny spadek PKB pc. i, co za tym idzie, poziomu życia. Jednakże po kilku latach kryzysu gospodarka Polski nabrała relatywnie szybkiego tempa wzrostu.
70
Kategoryzację rodzajów prywatyzacji w poszczególnych krajach EŚW zawiera praca E. Molendowskiego (2012a, s. 71-72).
71 Pakiet radykalnych przedsięwzięć z zakresu polityki gospodarczej koncentrował się na stabilizacji, liberalizacji oraz zmianach systemu podatkowego, umocnieniu banku centralnego oraz sieci zabezpieczenia społecznego. Towarzyszyły mu zmiany w kwestiach instytucjonalnych, m.in. w ubezpieczeniach, prawie antymonopolowym oraz rozwiązaniu obowiązkowych centralnych związków spółdzielczych (Balcerowicz 1997, s. 365).
72 Z czasem do CEFTA dołączyły także inne kraje regiony Europy Środkowo-Wschodniej oraz Południowo-Wschodniej.
73 Dodatkowym elementem mającym umożliwić polskiej gospodarce lepsze wykorzystanie możliwości otwierających się przez obniżenie stawek celnych był przyjęty w 1993 roku program polityki proeksportowej, zawierający między innymi gwarancje kredytowe i ubezpieczenia transakcji eksportowych.
62 W przypadku Węgier, został wprowadzony w roku 1989 plan stabilizacyjny, który zawierał wyższe podatki, restrykcyjną politykę monetarną oraz dewaluację waluty
(World Bank 1995)74. W latach 1990-1991 wdrożono program restrukturyzacyjny
MFW, natomiast po dojściu do władzy w roku 1994 socjaldemokratycznej koalicji zaczęto wdrażać plan stabilizacyjny. W związku z brakiem jego wystarczających efektów, w roku 1995 nastąpiła zmiana na stanowisku ministra finansów, którą to tekę objął L. Bokros. Przeprowadzone przez niego reformy strukturalne, określane mianem pakietu Bokrosa (Bokros package) za główne cele przyjęły ograniczenie konsumpcji oraz przywrócenie równowagi w wymianie handlowej z zagranicą. Objęły one m.in. dewaluację waluty, restrykcyjną politykę wynagrodzeń w sektorze publicznym oraz środki fiskalne prowadzące do poprawy sytuacji budżetowej (Molendowski, Czubek 2001, s.2-3, Wacziarg, Wallack 2004). Początek poprawy sytuacji gospodarczej przypadł na lata 1992-1993, jednakże wartość PKB per capita wróciła do poziomu z roku 1989 dopiero w roku 2000. Mogło to być spowodowane utrzymującym się wysokim poziomem zadłużenia oraz deficytem na rachunku obrotów bieżących (Wacziarg, Welsch 2003, s. 54). Dodatkowym utrudnieniem mogła być zbyt
restrykcyjna polityka monetarna zastosowana w roku 1995 (World Bank 1995)75.
W przeciwieństwie do Polski i Węgier, gdzie w okresie komunizmu funkcjonował, choć w ograniczonym zakresie, sektor prywatny, Rumunia należała do krajów o kompletnie scentralizowanych gospodarkach. Podobnie jak w Bułgarii i krajach Bałkanów Zachodnich produkcja przemysłowa była rozwinięta na niewielką skalę i związana była głównie z inwestycjami po II Wojnie Światowej (Comparison of industrial... 2009, s.11). Utrudniało to uzyskanie pozytywnych rezultatów reform, które władze kraju usiłowały stopniowo przeprowadzać. W związku z brakiem faktycznej opozycji wobec dyktatury Nicolae Ceausescu, rewolucja roku 1989 była tak naprawdę próbą sił pomiędzy rożnymi frakcjami istniejącej nomenklatury, a nie początkiem politycznej transformacji. Dlatego też, pomimo faktu, że Rumunia jako jedyny z krajów Europy Środkowo-Wschodniej zerwała z komunizmem w sposób drastyczny, rezultaty tej zmiany można określić bardziej jako „przewrót pałacowy”. Co więcej, podtrzymując stan nieufności wobec gospodarki rynkowej oraz pluralistycznej demokracji, Rumunia
74 Reformy rynkowe na Węgrzech sprzed 1989 roku były bardziej zaawansowane, niż w Polsce, nie występowały też porównywalne nierównowagi makroekonomiczne (por. Balcerowicz 1997, s. 359).
75 Warto odnotować, że Wacziarg i Welsch (2003, s. 54) sklasyfikowali Węgry jako państwo o „zerowych bądź negatywnych” efektach liberalizacji.
63 pozostała w tyle pod względem reform rynkowych w porównaniu z innym krajami
Europy Środkowo-Wschodniej (Bertelsmann Transformation Index, 2006)76
. W latach 1990–1996 rządy określane jako postkomunistyczne przeprowadziły pewne spectrum reform demokratycznych i rynkowych, które jednakże uznawane były za zbyt powolne (EBRD 1999; IMF 2000; Pop 2001, s. 2).Wybory parlamentarne roku 1996 przyniosły zwycięstwo opozycji demokratycznej, która jednakże, pomimo wsparcia wysiłków reformatorskich ze strony międzynarodowych instytucji finansowych, nie sprostała oczekiwaniom społeczeństwa, artykułującego potrzebę reform. Obrazem tego była ostatnia pozycja Rumunii wśród państw negocjujących przystąpienie do Unii Europejskiej w 2000 roku (European Commission 2000a; 2000b, Pop 2001, s.3). Niska ocena rządów demokratów przyniosła zwycięstwo w roku 2000 partii socjaldemokratycznej, będącej emanacją sił rządzących krajem po usunięcie Ceausescu
(Bertelsmann Transformation Index, 2006)77.
Specyficznym przypadkiem pośród krajów transformacji jest Niemiecka Republika Demokratyczna (NRD), która 3 października 1990 roku, w wyniku zjednoczenia, de facto została wchłonięta przez RFN. Zjednoczenie to zaprzecza poglądowi, że zasoby odgrywają większą rolę w transformacji, niż strategie. Pomimo niezaprzeczalnych przewag, w postaci wspólnego z RFN języka, historii i kultury, które pozwoliły Niemcom Wschodnim szybko zaadoptować nowe prawo i organizację, a także ogromnych transferów, które w okresie 1991–1997 wynosiły 40-60% PKB, ich
produkcja spadła znacząco78. Przyczyniło się do tego przyjęcie waluty Niemiec
Zachodnich na przewartościowanym poziomie, a także zaadoptowanie zachodniego surowego prawa pracy oraz szczodrego systemu zabezpieczeń społecznych. Prowadziło to do znikomego napływu nowych inwestycji i rosnącego bezrobocia (World Bank 2005, s. 203).
Doświadczenia liberalizacji gospodarek krajów spoza Europy Środkowo-Wschodniej składają się na niezwykle bogaty materiał empiryczny, którego szczegółowe przedstawienie wykraczałoby poza przyjęty zakres analizy prezentowanej
76 L. Balcerowicz (1997, s. 360) określa pozycję wyjściową Rumunii w procesie transformacji jako nie gorszą, niż Polski. Miała ona bowiem miej elastyczny system gospodarczy, ale też mniej dramatyczną nierównowagę makroekonomiczną, mniejszą zależność od rynku ZSRR i brak zadłużenia zagranicznego.
77 Niezwykle dokładną analizę transformacji ustrojowej w Rumunii zawiera dysertacja doktorska L. Pop (2001).
78 Jak pisze Dornbusch (1992, s. 70), efekt gwałtownej liberalizacji handlu we Wschodnich Niemczech był dramatyczny – produkcja spadła o ponad 50%, a bezrobocie wzrosło do niespotykanych rozmiarów.
64 w niniejszej pracy. Stąd w dalszej części tego podrozdziału przedstawiono jedynie przykłady kilku państw, istotnych z uwagi na ich znaczącą pozycję na arenie
międzynarodowej, a mianowicie Brazylii, Korei Południowej, Turcji oraz Meksyku79
. Liberalizację handlu przeprowadzoną w Meksyku, uznaje się za posunięcie służące rozwojowi kraju, który do roku 1985 był gospodarką w bardzo dużym stopniu zamkniętą. Zamknięcie to skutkowało niską produktywnością i znaczną liczbą monopoli, z których to powodów zdecydowano się na reformy. Z początku wprowadzono stopniową liberalizację handlu, z wieloma branżami wyłączonymi z tego procesu. Wraz ze wzrostem presji na opóźnianie zmian w kolejnych sektorach, rząd zdecydował się radykalnie przyspieszyć reformy. Efektem tego przyspieszenia było osiągnięcie wzrostu produkcji w latach 1989-1990 o ponad 4%, co znacznie przekraczało wartości z poprzednich lat (Dornbusch 1992, s. 79). Co prawda już w latach 1994-95 kraj pogrążył się w kryzysie, jednakże był on w głównej mierze spowodowany błędami w polityce monetarnej (por. Dornbusch 2002, s. 140-141.).
Jako przykład jednoznacznie pozytywnego wpływu reform rynkowych, przy ostrożnej liberalizacji handlu, można podać Turcję z lat 80. XX wieku. Liberalizacja z początku tej dekady była następstwem kryzysu, który wiązał się ze stosowaną polityką substytucji importu, zbyt dużym zadłużeniem międzynarodowym państwa i fatalnym zarządzaniem finansami kraju (Hilmi, Safa 2007, s.4). W roku 1980 władzę w Turcji przejęła Rada Bezpieczeństwa Narodowego z generałem K. Evrenem pełniącym funkcję przewodniczącego Rady i prezydenta. W latach 1980-83 Rada przyjęła program stabilizacji, połączony z dewaluacją waluty, uwolnieniem cen i pakietem dotacji dla branż eksportowych. Zniesiono znaczną część kontyngentów, natomiast nie miała miejsca istotniejsza obniżka ceł (por. Dornbusch 1992, s. 77; Taymaz 1999, s.3-4). Efektem reform był w latach 1979–1989 wzrost importu średnio o 10,4%, oraz wzrost eksportu o 19,2% rocznie, przy średnim wzroście PKB o ok. 5% rocznie. Wzrósł też istotnie (z 22% do 27%) udział produkcji przemysłowej w PKB (Dornbusch 1992, s. 78).
Bardziej złożone polityki oraz ich rezultaty charakteryzowały gospodarki Korei Południowej i Brazylii. W Korei Południowej proces liberalizacji handlu przebiegał
79 Szczegółowy opis polityk stabilizacyjnych towarzyszących przeprowadzanym reformom rynkowym w Meksyku i Brazylii, a także w Chile, zawiera praca R. Dornbuscha (2002, s. 127 – 134).
65 stopniowo i selektywnie począwszy od połowy lat 1960., wypierając wcześniejszą
politykę zastępowania importu80. Zostały ograniczone cła oraz instrumenty
pozataryfowe, stworzono także sieć Stref Przetwórstwa Eksportowego (Export
Processing Zones – EPZ) oraz stosowano inne środki przyciągania bezpośrednich
inwestycji zagranicznych (Sakurai 1995 (za:) Wacziarg, Welsch 2003). Zdewaluowano walutę, zreformowano system podatkowy i zliberalizowano rynki kapitałowe. W roku 1965 utworzono także Komitet Rozwoju Eksportu, a rok później zlikwidowano ograniczenia ilościowe (Wacziarg, Welsch 2003, s. 59). Z początku większość sektorów była wyłączona z tego procesu. Zmieniało się to z czasem, przynosząc dopuszczenie do swobodnego importu nie tylko dóbr kapitałowych, ale i pośrednich. Dzięki tej strategii selektywnej liberalizacji importu, Korei udało się rozwinąć bardzo konkurencyjny przemysłu, który wytwarza na skalę światową szerokie spektrum dóbr, od urządzeń RTV-AGD po samochody (Dornbusch 1992, s. 78).
Brazylia również aż do lat 80. XX wieku stosowała politykę substytucji importu. Wysoki poziom stawek celnych oraz znaczna ilość barier pozataryfowych dawały ochronę wielu gałęziom krajowego przemysłu, charakteryzując się przy tym wysokim
stopniem zróżnicowania w zależności od branży81
. Podobnie jak Meksyk, Brazylia chroniła głównie branże pracochłonne, o niskim poziomie kwalifikacji pracowników. Wraz z wyczerpywaniem się możliwości dynamicznego wzrostu gospodarczego w oparciu o selektywną protekcję, w latach 1988–1994 przeprowadzono zdecydowane reformy rynkowe. W pierwszym etapie przypadającym na lata 1988–1989 zdecydowano się na drastyczne obniżenie stawek celnych, ze średniego poziomu 60% w roku 1987 do około 39% w roku 1989. Drugi etap zapoczątkowany w roku 1990 przyniósł znaczną redukcję barier pozataryfowych, a także stopniowe dalsze obniżanie ceł, z poziomu 34% w roku 1990, do ok. 11% w roku 1995, kiedy to nastąpiło
częściowe odejście od ścieżki liberalizacji handlu82. Część stawek została z powrotem
podniesiona, jednakże średnia ich wartość w latach 1995–1998 nie wzrosła istotnie. Kraj stosował nadal specyficzne narzędzia polityki handlowej, jak na przykład Ex
80 Ten schemat działania był podobny również w innych państwach Azji Wschodniej, np. w Tajwanie (Rodrik 2011, s.300).
81 Największą ochroną objęto branżę odzieżową, w przypadku której poziom stawek celnych przekraczał 100%. Na kolejnych miejscach plasowały się tekstylia i produkty gumowe, z poziomem stawek powyżej 80% (Pavcnik et al. 2004, s. 7).
82 Na skutek istotnej liberalizacji handlu, w latach 1988–1997 eksport Brazylii rósł średnio o 4,6% rocznie, natomiast import o 15,4% rocznie. Ta asymetria doprowadziła do odwrócenia znaku bilansu handlowego, który z 19,2 mld USD nadwyżki w 1988 roku spadł do 8,4 mld USD deficytu w roku 1997 (Averburg 1999, s.4).
66
Tarifário, pozwalające na czasową redukcję stawek ceł importowych na dobra
kapitałowe, technologie informatyczne i telekomunikacyjne, które nie były wytwarzane w kraju, a stanowiły istotny koszt nowych inwestycji (Pereira, s. 129-130). W roku 1991 Brazylia przystąpiła do regionalnego ugrupowania integracyjnego MERCOSUR, w którego skład wchodziły także Argentyna, Paragwaj i Urugwaj (Pavcnik et al. 2004, s.8). Okres po istotnej liberalizacji handlu, w szczególności po roku 1997, charakteryzowały jednak relatywnie niskie stopy wzrostu PKB.