Królestwo Serbów, Chorwatów i Słoweńców oraz II Wojna Światowa

Początków współpracy narodów bałkańskich można doszukiwać się w różnych wydarzeniach historycznych, od Bitwy na Kosowym Polu po toczone początkiem XX w. Wojny Bałkańskie. Niemniej pierwszą formalną strukturą państwową je łączącą, a jednocześnie będącą emanacją woli jeśli nie narodów, to przynajmniej ich elit politycznych, było Królestwo Serbów, Chorwatów i Słoweńców. Choć już wcześniej

trwały próby jednoczenia narodów serbskiego, chorwackiego i słoweńskiego89

, faktyczne podstawy wspólnoty zostały stworzone tuż przed zakończeniem I Wojny

89 W roku 1915 w Londynie został utworzony przez działaczy emigracyjnych Komitet Jugosłowiański (Piekło 1999, s. 151). 20 lipca 1917 r. została podpisana z przedstawicielami przebywającego na uchodźstwie na wyspie Korfu rządu Serbii tzw. deklaracja korfuańska postulująca, jak pisze W. Walkiewicz (2000, s. 27.) zjednoczenie „trójimiennego narodu serbsko-chorwacko-słoweńskiego” w jednym królestwie, pod berłem Karadjordjeviciów. W roku 1918 powołano Radę Narodową Słoweńców, Chorwatów i Serbów, która uchwaliła odłączenie się Chorwacji od Austro-Węgier i złączenie ziem południowych Słowian z królestwem Serbów (Piekło 1999, s. 151).

74 Światowej, 29 października 1918 r., za sprawą przyjęcia w Zagrzebiu uchwały

o uznaniu władzy Rady Narodowej Słoweńców, Chorwatów i Serbów⁹⁰.

Historyczne proklamowanie zjednoczonego Królestwa Serbów, Chorwatów i Słoweńców (SHS) nastąpiło 1 grudnia 1918 r. pod berłem Aleksandra

I Karadziordziewicia, regenta Serbii,⁹¹. Państwo SHS było wysoce scentralizowane, co

nie było na rękę dążącym do jego formuły federalnej Chorwatom oraz Słoweńcom

i doprowadziło do licznych protestów w tych krajach⁹². Sytuacja uspokoiła się

nieznacznie, gdy ustalona została bezpośrednia jurysdykcja Belgradu tylko nad terytorium Serbii oraz Czarnogóry (Walkiewicz 2000, s. 38-40). Po uznaniu Królestwa

SHS w 1920 r. w Traktacie Wersalskim⁹³, w roku 1921 nastąpiła koronacja Aleksandra

I Karadziordziewicia na króla SHS oraz uchwalenie demokratycznej konstytucji⁹⁴.

Została on zawieszona w 1929 r. przez Aleksandra I na skutek wewnętrznych napięć95

. Oficjalnie zmieniono też wtedy nazwę państwa na Królestwo Jugosławii (Muś 2013, s. 48). Król rozwiązał wszystkie partie polityczne i skupsztinę (parlament), rozpoczynając okres faktycznej dyktatury.

Pierwsza połowa lat 30. XX wieku oznaczała do Królestwa Jugosławii z jednej strony wzmożone działania centralistyczne panującej dynastii, a z drugiej nasilenie sprzeciwu, w szczególności ze strony chorwackich ustaszów oraz Wewnętrznej

Macedońskiej Organizacji Rewolucyjnej (VMRO)96. Eskalacja napięć wewnętrznych

doprowadziła 9 października 1934 r. do zamachu, w którym od kuli członka VMRO zginął król Aleksander I. Tego samego miesiąca, w imieniu małoletniego następcy tronu

90 Co ciekawe, na pewnym etapie zarysowywał się dualizm całej sytuacji związany z faktem, że obok państwa jugosłowiańskiego istnieć miała także niezależna Serbia (Walkiewicz 2000, s. 29-30.). Powodem sporu była sprzeczność interesów Słoweńców i Chorwatów, dążących do równych z Serbią praw w nowej strukturze, co wiązałoby się z jej federalizacją, a z drugiej strony Serbii, z jej monarchistyczną tradycją (por. Waldenberg 2005, s. 67.).

91 W skład Królestwa SHS weszły wcześniej niepodległe Królestwa Serbii i Czarnogóry, należące do Austro-Węgier Bośnia i Hercegowina, należące do Austrii Królestwo Dalmacji, Księstwo Krainy, południowa Styria oraz należące do Węgier Królestwo Chorwacji-Slawonii i południowe tereny Królestwa Węgier: Prekmurie, Medimurie, południowa Baranja, zachodni Banat oraz Baczka).

92

Szerzej o kontrowersjach związanych z dominacją Serbską w: Waldenberg 2005, s. 69-70.

93

Ostateczne rozstrzygnięcie sporu terytorialnego z Włochami nastąpiło na mocy Traktatu w Rapallo w 1920 r., w którym Włochy zrzekły się pretensji do Dalmacji, jednakże otrzymały całą Istrię z Triestem, pas wybrzeża łączący ich kraj z Rijeką, Zadar oraz część wysp u wybrzeży Dalmacji (Walkiewicz 2000, s. 38-40).

94 Więcej na temat uchwalenia konstytucji w pracy Krysieniela, 2012, s.122-123.

95

Wobec dominacji Serbii buntowali się Chorwaci oraz Macedończycy.

96 W roku 1931 król Aleksander I nadał krajowi nową konstytucję, w istotnym stopniu ograniczającą prawa obywatelskie i wzmacniającą jego władzę. Skutkiem tego były masowe protesty wielu narodowości zamieszkujących Królestwo pod koniec 1932 r., mające na celu przywrócenie jego federalnego charakteru, zakończone represjami wobec jego przywódców (Krysieniel 2012, s.122) .

75 Piotra II Karadziordziewicia, władze przejął książę Paweł Karadziordziewić, stojący na czele rady regencyjnej (por. Krysieniel 2012, s.122). Końcówka lat 30. XX wieku natomiast charakteryzowała się przede wszystkim wzrostem napięcia na arenie

międzynarodowej, w szczególności postępującymi naciskami politycznymi

i gospodarczymi ze strony Niemiec i Włoch. We wrześniu 1939 r. Jugosławia ogłosiła neutralność w wojnie między Niemcami a Polską, Francją i Wielką Brytanią. Przełomowy dla losów regionu był rok 1941. W marcu Regent Paweł uległ żądaniu Niemiec i Jugosławia przyłączyła się do Paktu Trzech, co skutkowało masowymi protestami Serbów. Skończyły się one wojskowym zamachem stanu, w wyniku którego władzę objął król Piotr II. W następstwie tych wydarzeń, 6 kwietnia 1941 r. do Jugosławii wkroczyły wojska III Rzeszy oraz włoskie. W zaledwie cztery dni później Chorwacja ogłosiła niepodległość, a następnie przystąpiła do Paktu Trzech. Jeszcze w tym samym roku nastąpił rozbiór Jugosławii dokonany przez Niemcy, Włochy, Węgry, Bułgarię i Albanię.

Na terytorium nowopowstałego Niezależnego Państwa Chorwackiego, będącego pod wpływem III Rzeszy, doszło do jednej z największych masakr ludności podczas II Wojny Światowej (WŚ). Ustaszowski reżim Ante Pavelicia utworzył w miejscowości Jasenovac obóz koncentracyjny. W latach 1941–1942 chorwaccy ustasze wymordowali, według różnych szacunków, od 300 do 800 tysięcy osób narodowości serbskiej (por. Piekło 1999, s. 148., Waldenberg 2005, s. 118.), co na trwałe wpisało się historię obu

narodów97. W całym okresie od rozbioru Jugosławii aż do zakończenia II WŚ trwały

walki partyzanckie, w których udział brali serbscy czetnicy, komuniści Josipa Broza Tity oraz zwalczający obie te formacje chorwaccy ustasze i serbscy domobrani. Doprowadziło to do wojny domowej, w której od 1943 r. alianci zaczęli wspierać wyłącznie komunistycznych partyzantów Tity. Skutkiem tego, w roku 1945 chorwaccy nacjonaliści oraz zwolennicy króla zostali wymordowani lub przegnani z kraju przez wspierane przez Stalina partyzanckie oddziały komunistyczne (por. Piekło 1999, s. 148.). 29 listopada 1945 r. zniesiono monarchię, a Jugosławię ogłoszono socjalistyczną republiką federacyjną, co przypieczętowała konstytucja z 31 stycznia 1946 r.

97 Więcej o masakrze dokonanej na Serbach w Niezależnym Państwie Chorwackim: Waldenberg 2005, s. 116-125.

76