WPŁYW SAKRAMENTÓW I SAKRAMENTALIÓW NA FORMACJĘ KOŚCIOŁA DOMOWEGO
3. Sakramenty w służbie komunii
4.1. Błogosławieństwa związane z życiem rodziny
Wśród sakramentaliów ustanowionych przez Kościół szczególnie miejsce zajmuje sprawowanie błogosławieństw334. Błogosławieństwa pojawiają się już w Starym Testamencie: Bóg błogosławi pierwszych ludzi w raju (por. Rdz 1,28) i patriarchów (por. Rdz 12,3). Błogosławią także królowie (por. 1 Krl 8,14) i kapłani w czasie sprawowania liturgii (por. Lb 6,24-26) oraz ojcowie rodziny
331 Tenże, Sakramentalia i błogosławieństwa w liturgii Kościoła, AK 151 (2008) z. 3 (598), s. 428.
332 Por. B. Nadolski, Liturgika, Sakramenty…, dz. cyt., s. 320.
333 Tamże, s. 321.
334 J. Miazek, Błogosławieństwa, w: Mysterium Christi, Sakramenty i sakramentalia, red. W. Świerzawski, Zawichost – Kraków – Sandomierz 2013, s. 301.
176
(por. Rdz 27,28-29; 49,1-28)335. Błogosławieństwa znane są również w Nowym Testamencie: Elżbieta błogosławi Maryję (por. Łk 1,45), Symeon Jezusa w świątyni jerozolimskiej (por. Łk 2,28); Chrystus błogosławi chleb (por. Łk 24,30), dzieci (por. MK 10,16) oraz swoich uczniów przed wniebowstąpieniem (por. Łk 24,50)336. Praktykę błogosławienia mocno zakorzenioną w Biblii przejął następnie starożytny Kościół i włączył do liturgii oraz pobożności chrześcijańskiej337.
W odnowionym po Vaticanum II kształcie, liturgia błogosławieństw staje się szkołą formacji wiary i postaw życiowych chrześcijanina w jego relacjach do Boga i otaczającego świata. W relacji do Boga człowiek odnajduje właściwe miejsce jako korona wszystkich stworzeń i istota uformowana na Boże podobieństwo338. Błogosławieństwa pozwalają ściślej zjednoczyć liturgię z codziennym życiem człowieka wierzącego, wywołują u niego radość i wdzięczność, prośbę i poczucie bezpieczeństwa oraz wzmacniają łączność z innymi ludźmi. Przyczyniają się też do pełniejszego i bardziej owocnego uczestnictwa w liturgii i ewangelizują życie członków domowego Kościoła339. Błogosławieństwa wychowują także do modlitwy osobistej i wspólnotowej, opartej na uwielbieniu Boga i wysławianiu Jego dzieł340.
W strukturze każdego z obrzędów błogosławieństwa można wyróżnić cztery części: obrzędy wstępne; liturgia słowa; modlitwa błogosławieństwa, która zawiera uwielbienie Boga i błaganie o Jego pomoc w konkretnych okolicznościach życia Kościoła lub osób biorących udział w obrzędzie; obrzęd zakończenia341. Czytanie słowa Bożego i jego interpretacja (homilia) ma za zadanie ożywienie
335 J. M. Czerski, Biblijny sens „błogosławienia” Boga i człowieka, LS 1 (1995) nr 3-4, s. 33-34. Szerzej na temat błogosławieństw w Starym Testamencie można znaleźć: J. Czerski, Błogosławienie w Starym
Testamencie, „Roczniki Teologiczne” (odtąd RT) 45 (1998) z. 8, s. 133-145.
336 Tamże, s. 34. Szerzej na temat błogosławieństw w Nowym Testamencie można znaleźć: J. Kudasiewicz, Błogosławieństwo w Nowym Testamencie, RT 45 (1998) z. 8, s. 147-165.
337 Tamże. Historię kształtowania się obrzędów błogosławieństw w ciągu wieków opisuje: J. J. Kopeć,
Kształtowanie się obrzędów błogosławieństw na przestrzeni dziejów, LS 1 (1995) nr 3-4, s. 53-79;
B. Nadolski, Liturgika, Sakramenty…, dz. cyt., s. 346-353; J. Miazek, Błogosławieństwa, dz. cyt., s. 301-306.
338 S. Czerwik, Teologia odnowionych błogosławieństw, RT 45 (1998) z. 8, s. 199.
339 P. Petryk, Sakramentalia i błogosławieństwa, w: Z Chrystusem do Ojca, Modlitewnik Kościoła
domowego, red. Cz. Krakowiak, Lublin 2006, s. 267.
340 J. J. Kopeć, Błogosławieństwa w polskiej tradycji religijnej, RT 45 (1998) z. 8, s. 236.
341 Por. S. Czerwik, Odnowa liturgii błogosławieństw po Soborze Watykański II, LS 1 (1995) nr 3-4, s. 87-88.
177
wiary uczestników obrzędu, aby w błogosławieństwie dostrzegali święty znak Bożego działania. Modlitwie błogosławieństwa często towarzyszą określone gesty: znak krzyża, rozłożenie i włożenie rąk, pokropienie wodą święconą342.
W okresie odnowy, jaką zapoczątkował II Sobór Watykański, podkreśla się, że rodzina jest Kościołem domowym. Ten Kościół domowy ma być miejscem formowania u swoich członków żywej wiary, nadziei i miłości. Jeżeli wiara w rodzinie chrześcijańskiej ma być żywa i mocna potrzebuje zewnętrznych znaków, do których należą min. błogosławieństwa. Dlatego nowe Obrzędy
błogosławieństw343 po raz pierwszy zawierają wiele błogosławieństw
celebrowanych w rodzinie, które również mogą być sprawowane przez członków rodziny344. Liturgii błogosławieństw dotyczących życia rodzinnego może wprawdzie przewodniczyć kapłan, łącząc je ze sprawowaniem Eucharystii w kościele lub w domu, a także diakon, ale głównie należy widzieć tu jako celebransów tych błogosławieństw małżonków i rodziców345.
We wprowadzeniu do I rozdziału Obrzędów błogosławieństw czytamy: „Aby zaś małżonkowie i inni członkowie rodziny stawali się z każdym dniem coraz bardziej zdolni do podejmowania i wypełniania swoich zadań, Kościół ustanowił pewne sakramentalia, dzięki którym w określonych okolicznościach życie rodzinne może być ubogacone przez głoszenie słowa Bożego i przez szczególne błogosławieństwo. Zaliczyć tu należy Obrzędy błogosławieństwa zawarte w niniejszym rozdziale” (OBł 41). Większość z błogosławieństw odnoszących się bezpośrednio do rodziny można znaleźć w dwu pierwszych i ostatniej (polskiej) części Obrzędów346.
Do udzielania błogosławieństw w rodzinie nie potrzeba specjalnej zgody ze strony Kościoła, ponieważ sam sakrament chrztu i małżeństwa upoważnia rodziców do przewodniczenia liturgii domowej, do błogosławienia siebie, swoich dzieci, domowników, do przeżywania we wspólnocie domowego Kościoła
342 Cz. Krakowiak, Funkcja kapłańska rodziny – liturgia domowa, dz. cyt., s. 260.
343 Obrzędy błogosławieństw dostosowane do zwyczajów diecezji polskich, t. I i II (odtąd OBł), Katowice 1994.
344 S. Cichy, Błogosławieństwa w liturgii Kościoła, LS 1 (1995) nr 3-4, s. 104.
345 W. Nowak, Odnowiona liturgia błogosławieństw celebrowanych w Kościele domowym, „Communio” 7 (1987) nr 6 (42), s. 110.
178
zbawczych wydarzeń roku kościelnego i okoliczności życia347. Do błogosławieństw związanych z życiem małżeńsko – rodzinnym zaliczamy: błogosławieństwo rodziny, błogosławieństwo małżonków, błogosławieństwo dzieci, błogosławieństwo synów lub córek, błogosławieństwo narzeczonych, błogosławieństwo kobiety przed lub po urodzeniu dziecka, błogosławieństwo starców pozostających w domu oraz błogosławieństwo chorych – dorosłych i dzieci (por. OBł 40-320).
Błogosławieństwo rodziny (OBł 42-67)
Ilekroć rodzina chrześcijańska prosi o udzielenie jej błogosławieństwa albo istnieją określone racje duszpasterskie, należy dla umocnienia chrześcijańskiego życia członków rodziny tego błogosławieństwa udzielić (OBł 42). Celebracji tego błogosławieństwa może przewodniczyć kapłan, diakon lub osoba świecka. Jeśli przewodniczy temu obrzędowi kapłan, wówczas błogosławieństwo może być połączone ze sprawowaniem Mszy świętej, która jest sprawowana w domu rodziny348.
Kościół zachęca także duszpasterzy do dorocznych odwiedzin duszpasterskich w rodzinach (szczególnie w okresie wielkanocnym), podczas których błogosławi się rodziny w ich domach. Nie wolno celebrować tego obrzędu pod nieobecność członków rodziny czy mieszkańców domu. Można go sprawować dla kilku rodzin mieszkających w jednym budynku lub w pobliżu349. W Polsce zwyczaj odwiedzania rodzin w ich domach związany jest z okresem Narodzenia Pańskiego (por. OBł 1302).
Błogosławieństwo małżonków (OBł 90-134)
Nowy rytuał zawiera specjalne błogosławieństwo małżonków, udzielane szczególnie z racji głównych rocznic zawarcia związku małżeńskiego: 25, 50 i 60. Może odbyć się ono podczas Mszy świętej lub poza nią. Jeśli obrzęd ten sprawowany jest poza Mszą świętą, celebracji może przewodniczyć kapłan, diakon albo osoba świecka – posługując się modlitwami dla niej przewidzianymi. Jeśli natomiast błogosławieństwo to jest udzielane w czasie Mszy świętej,
347 W. Nowak, Zarys liturgii Kościoła domowego, dz. cyt., s. 42.
348 Tenże, Kościół domowy nową przestrzenią sakralną celebrowania błogosławieństw związanych z życiem
rodzinnym, w: W służbie wartościom, Księga pamiątkowa poświęcona księdzu biskupowi profesorowi dr hab. Kazimierzowi Ryczanowi z okazji 60 – lecia urodzin, Kielce 1999, s. 422-423.
179
wówczas jubilaci przynoszą w procesji dary ofiarne, mogą przyjąć Komunię świętą pod dwoma postaciami oraz odnawiają przed Bogiem swoje ślubowanie, aby święcie żyć w małżeństwie i otrzymują specjalne błogosławieństwo350. Małżonkom, którzy wspólnie przeżyli 50 lat, po odnowieniu ślubowania zostają wręczone krzyże – znak zwycięstwa Chrystusa351. Każdy jubileusz małżeński ma także znaczenie formacyjne i stanowi zachętę (pomimo wzrastającej liczby rozwodów) do traktowania małżeństwa jako najlepszej chrześcijańskiej drogi do realizowania miłości, wierności i woli posiadania dzieci352.
Poza rocznicami, małżonkowie mogą również prosić o błogosławieństwo, gdy znajdują się w szczególnych potrzebach lub okolicznościach życiowych, jak np. z okazji rekolekcji albo wspólnego udziału w pielgrzymce (OBł 92).
Błogosławieństwo dzieci353
Kolejnymi osobami, których Obrzędy błogosławieństw wyróżniają, są dzieci, zarówno ochrzczone, jak i jeszcze nie ochrzczone (por. OBł 135-173). Nowy rytuał zachęca duszpasterzy i rodziców do udzielania błogosławieństwa dzieciom z okazji specjalnych świąt dla dzieci (Narodzenie Pańskie przy obdarowywaniu podarkami, święto Świętych Młodzianków, Nowy Rok, Objawienie Pańskiego, Dzień Dziecka), gdy rozpoczyna się i kończy rok szkolny i katechetyczny, przed wyjazdem na obozy, ferie, wakacje, itp. Obrzędowi temu może przewodniczyć kapłan, diakon, osoba świecka, ale uprzywilejowanym i pierwszorzędnym szafarzem owego błogosławieństwa są przede wszystkim rodzice dziecka354. Rodzice, udzielając błogosławieństwa swoim dzieciom, wypełniają w ten sposób swoją funkcję kapłańską w rodzinie, począwszy od liturgii chrztu, w czasie której czynią znak krzyża na czole dziecka. Od tego momentu zawsze, ilekroć błogosławią swoje dziecko znakiem krzyża w różnych okolicznościach życia
350 Por. W. Nowak, Odnowiona liturgia błogosławieństw celebrowanych w Kościele domowym, dz. cyt., s. 112.
351 W. Nowak, Obrzędy błogosławieństw związane z życiem w małżeństwie (zaręczyny i jubileusze), RT 45 (1998) z. 8, s. 306.
352 Tamże, s. 306-307.
353 Zob. E. Stencel, Obrzęd błogosławienia dzieci, RT 45 (1998) z. 8, s. 357-366.
180
(przed I Komunią świętą, przed zawarciem małżeństwa lub prymicjami, przed nocnym spoczynkiem czy wyjściem z domu) nawiązują do chrztu świętego355.
Błogosławieństwo dziecka jeszcze nie ochrzczonego może mieć miejsce w trakcie przygotowania do chrztu. Jego celem jest prośba o szczególne błogosławieństwa dla dziecka i jego rodziców, by dobrze przygotowali się do tego ważnego wydarzenia, jakim jest dzień chrztu dziecka, a następnie troszczyli się o jego rozwój umysłowy i religijny356. Obrzęd ten pozwala lepiej zrozumieć znak krzyża czyniony nad dzieckiem i oznacza, że dziecko zabezpieczone tym znakiem zbawienia jest już poświęcone Bogu i przygotowane do chrztu (por. OBł 156).
Błogosławieństwo synów lub córek (OBł 174-194)
Błogosławieństwo synów lub córek odwołuje się nie tylko do biblijnej tradycji ukazującej Jezusa, który błogosławił dzieci, ale także do tradycji wielu narodów błogosławienia dzieci przez swoich rodziców (ewentualnie inne osoby) z okazji szczególnych okoliczności życia albo zgromadzenia się rodziny na wspólnej modlitwie lub rozważaniu Pisma świętego357.
Błogosławieństwo narzeczonych (OBł 195-214)
Błogosławieństwo narzeczonych związane jest przede wszystkim z zaręczynami358. Stanowią one dla dwóch rodzin wyjątkowe i bardzo ważne wydarzenie, które winno otrzymać oprawę obrzędu liturgicznego i wspólnej modlitwy, której przewodniczy jedno z rodziców, aby to, co się szczęśliwie rozpoczyna w życiu ich dzieci, dzięki błogosławieństwu Bożemu, mogło zostać uwieńczone w swoim czasie (por. OBł 195-196).
Błogosławieństwo kobiety przed lub po urodzeniu dziecka (OBł
215-257)359
Obrzęd błogosławieństwa matki oczekującej dziecka pomaga jej, aby z wiarą i nadzieją oczekiwała czasu rozwiązania, podejmując współpracę z planem Bożym. Powinien być on sprawowany przede wszystkim w rodzinie, ale można
355 Por. Cz. Krakowiak, Funkcja kapłańska rodziny – liturgia domowa, dz. cyt., s. 260; Gotowe formuły błogosławieństw dzieci przez rodziców w różnych okolicznościach ich życia można znaleźć: A. Szustak, K. Sobczyk, Błogosławieństwo ma moc czyli o sile Twojego słowa, Kraków 2012, s. 35-54.
356 Tamże, s. 261.
357 P. Kulbacki, Liturgia błogosławieństw w służbie rodziny, dz. cyt., s. 68.
358 Temat zaręczyn został już poruszony w tym rozdziale podczas opisywania przygotowania młodych ludzi do sakramentu małżeństwa (zob. s. 64-65).
181
go także celebrować w szpitalu dla większej ilości kobiet oczekujących narodzin potomstwa. Obrzędowi temu może przewodniczyć kapłan, diakon lub osoba świecka360.
Specjalne błogosławieństwo matki po urodzeniu dziecka znajduje się w Obrzędach chrztu dzieci i udzielane jest w ramach zakończenia obrzędu chrztu (por. OCD 105). Wówczas celebrans błogosławi matkę, trzymającą na rękach swoje dziecko, błogosławi także ojca, rodziców chrzestnych i wszystkich uczestników obrzędu. To błogosławieństwo jest wyrazem prośby, jaką Kościół kieruje do Boga o potrzebną pomoc dla rodziców, by mogli wypełnić zobowiązania płynące ze chrztu świętego i wychować po chrześcijańsku swoje potomstwo361. Jeśli natomiast matka nie mogła uczestniczyć w chrzcie swojego dziecka, właściwym jest, aby błogosławieństwo przewidziane w obrzędzie chrztu zostało jej udzielone w odrębnej celebracji. Celem tego błogosławieństwa jest to, aby sama matka, jak i członkowie rodziny złożyli Bogu dziękczynienie za otrzymane dobrodziejstwo (OBł 237).
Błogosławieństwo starców pozostających w domu (OBł 258-289)
Ludzie starsi przebywający w domu lub w domach opieki potrzebują wsparcia i bratniej pomocy ze strony rodziny i innych osób, aby czuli się potrzebni w rodzinie i we wspólnocie kościelnej. Celem tego błogosławieństwa jest wyrażenie starszym ludziom szacunku i wdzięczności oraz złożenie wraz z nimi Bogu dziękczynienia za dobrodziejstwa i wszelkie dobro, jakie spełnili dzięki Bożej pomocy (por. OBł 258). Obrzęd ten może być sprawowany przez kapłana, diakona lub świeckich poza Mszą świętą, podczas celebrowania Eucharystii lub w połączeniu z samym udzielaniem Komunii świętej362.
Błogosławieństwo chorych dorosłych i dzieci (OBł 290-320)
Choroba i cierpienie zawsze należały do najtrudniejszych doświadczeń, jakie na swej drodze życiowej napotyka człowiek. To doświadczenie może prowadzić do zamknięcia się w sobie, rozpaczy a czasami nawet i buntu przeciw Bogu. Z drugiej zaś strony może być drogą do dojrzałości duchowej. Dlatego
360 Por. W. Nowak, Kościół domowy nową przestrzenią sakralną celebrowania błogosławieństw…, dz. cyt., s. 422.
361 Por. R. Pierskała, Błogosławieństwo matki, dz. cyt., s. 315.
182
obowiązkiem chrześcijańskim każdego człowieka jest troska o chorych, bycie przy nich, umacnianie ich słowem Bożym i błogosławieństwem363. Kościół wspomaga ludzi chorych poprzez sprawowania sakramentów, jak i udzielanie błogosławieństw. Pomocą w tym jest liturgiczna księga Sakramenty chorych, która zawiera wskazania (należy je stosować) dotyczące odwiedzin chorych, modlitw odmawianych przy nich i błogosławienia ich. Natomiast Obrzędy błogosławieństw zawierają dodatkowe wersje modlitw błogosławieństw chorych, ale także z wykorzystaniem czytań i modlitw umieszczonych w Sakramentach chorych 364.
Szczególnie trudnym doświadczeniem dla rodziców, wiążącym się z wieloma problemami, jest choroba dziecka. Kościół niesie pomoc choremu dziecku i jego rodzicom poprzez specjalne błogosławieństwo, w którym zostaje ono powierzone Bożej opiece. W modlitwie błogosławieństwa rodzice: matka lub ojciec kreślą znak krzyż na głowie dziecka, prosząc przez ten gest o zdrowie dla niego oraz o to, by mogło wzrastać w łasce i miłości do Boga365.
Mówiąc o błogosławieństwach dotyczących rodziny warto wspomnieć o błogosławieństwie przed podróżą (OBł 431-452). Takie błogosławieństwo otrzymują przede wszystkim dzieci od swoich rodziców przed wyruszeniem na wakacje, w podróż, pielgrzymkę lub przed wyjazdem do pracy poza granice kraju366. To błogosławieństwo odnosi się również do wszystkich członków rodziny udających się w podróż367. Przewodniczyć mu może kapłan, diakon lub osoba świecka (OBł 432).
Rytuał przewiduje jeszcze wiele innych błogosławieństw przeżywanych w rodzinie, które związane są z rokiem liturgicznym368 lub z podejmowaną pracą, ale na szczególną uwagę zasługują jeszcze dwa: błogosławieństwo nowego domu i błogosławieństwo przy stole369.
363 Por. P. Petryk, Sakramentalia i błogosławieństwa, dz. cyt., s. 277.
364 Por. P. Kulbacki, Liturgia błogosławieństw w służbie rodziny, dz. cyt., s. 70.
365 Por. Cz. Krakowiak, Funkcja kapłańska rodziny – liturgia domowa, dz. cyt., s. 261.
366 Por. Red. R. Nowacki, U. Haśkiewicz, G. Sztandera, Rytuał domowy…, dz. cyt., s. 181.
367 W. Nowak, Zarys liturgii Kościoła domowego, dz. cyt., s. 49.
368 Niektóre błogosławieństwa związane z przeżywanie roku kościelnego w rodzinie zostaną opisane w III rozdziale niniejszej pracy, zatytułowanym: Odziaływanie pobożności ludowej na formację Kościoła
domowego w roku liturgicznym
183
Błogosławieństwo nowego domu (OBł 474-491)370
Błogosławieństwo nowego domu stanowi dobrą okazję do zebrania się wiernych, by podziękować Bogu za nowy dom lub mieszkanie, gdyż wszelkie dobro pochodzi od Niego. Duszpasterze powinni chętnie towarzyszyć rodzinom, które pragną otworzyć nowy dom. Jest to też dobra okazja, by kapłani, nawiązując kontakt z nowo przybyłą rodziną, pomogli jej wyrwać się z anonimowości nowego środowiska i wprowadzili ją do wspólnoty parafialnej. To błogosławieństwo przypomina również zadanie skierowane do rodziny, aby budowali dobre relacje z najbliższymi i dalszymi osobami, a także przynosi umocnienie w jego wypełnianiu 371.
Błogosławieństwo przy stole (OBł 782-827)372
W tradycji chrześcijańskiej, a zwłaszcza naszej polskiej, zakorzeniony jest chwalebny zwyczaj modlitwy przed posiłkami, jak i po nich. Jest to realizacja praktycznych zaleceń, jakie skierował w swoim liście św. Paweł do Koryntian, a zarazem i do nas: „jeśli ja coś spożywam dzięki czyniąc, to czemu mam być spotwarzany z powodu tego, za co dzięki czynię? Przeto czy jecie czy pijecie, czy cokolwiek innego czynicie, wszystko na chwałę Bożą czyńcie” (1 Kor 10,30-31)373. Obrzędy błogosławieństw zachęcają do tej praktyki i wskazują, że chrześcijanin, albo sam, albo z innymi braćmi, zasiadając do posiłku i od niego odchodząc, „składa dobremu Bogu dziękczynienie za pokarm, jaki codziennie otrzymuje z Jego dobroci” (OBł 782).
Gdy wspólne posiłki rodzinne będą rozpoczynać się i kończyć modlitwą, wówczas nabiorą one charakteru bardziej sakralnego, Bożego i jednoczącego domowników. Dlatego przynajmniej posiłki świąteczne i niedzielne powinny przyjmować formę bardziej uroczystą: udekorowany stół, estetyczne podanie, palące się świece i koniecznie modlitwa błogosławieństwa i modlitwa dziękczynna, pomogą rodzinie stworzyć prawdziwą wspólnotę Kościoła domowego374. Przewodniczenie modlitwie przy stole to zazwyczaj przywilej ojca
370 Zob. B. Nadolski, …I zamieszkało między nami, LS 1 (1995) nr 3-4, s. 121-126.
371 Por. W. Nowak, Zarys liturgii Kościoła domowego, dz. cyt., s. 50.
372 Zob. M. Pisarzak, Błogosławieństwo stołu, RT 45 (1998) z. 8, s. 321-329.
373 J. Wysocki, Rytuał rodzinny, dz. cyt., s. 542; Gotowe formuły modlitw przed i po posiłku można znaleźć: A. Szustak, K. Sobczyk, Błogosławieństwo ma moc czyli o sile Twojego słowa, Kraków 2012, s. 69-74.
184
rodziny, ale dobrze by było, żeby od czasu do czasu tę modlitwę poprowadziły dzieci, ucząc się w ten sposób chrześcijańskiego stylu życia375.