Stary Testament

W ujęciu biblijnym rodzina stanowi owoc stworzonej przez Boga natury człowieka. Bóg bowiem „stworzył mężczyznę i niewiastę” (Rdz 1,27) na swój obraz i zlecił im zadanie pomnażania rodzaju ludzkiego (Rdz 1,28)6. Uzupełniając ten opis, Biblia podaje, że Bóg w jestestwo mężczyzny i kobiety wszczepił tajemniczy dar – którym jest miłość – sprawiający, iż dążą oni do tego, aby stać się „jednym ciałem” (Rdz 2,24)7. Wspólna myśl wynikająca z obu starotestamentalnych relacji biblijnych jest jednoznaczna. Człowiek, stworzony przez Boga na Jego obraz i podobieństwo jako mężczyzna i kobieta, został powołany do prowadzenia życia we wspólnocie, której naturalnym owocem jest dziecko. Gdy ono przychodzi na świat, wspólnota ta zaczyna funkcjonować jako

5 S. Stefanek, Rodzina w zamysłach Bożych, „Ateneum Kapłańskie” (odtąd AK) 83 (1974) z. 3 (395), s. 262.

6 M. Filipiak, Biblijne podstawy teologii małżeństwa i rodziny w Starym Testamencie, Lublin 1984, s. 45.

63

rodzina8. Dlatego, patrząc na życie ludzi w starożytnym Izraelu, łatwo zauważyć, że szczególną troską każdego mężczyzny i kobiety (poza małymi wyjątkami) było założenie rodziny i posiadanie licznego potomstwa. Natomiast życie ludzi samotnych, nie mających własnej rodziny, w większości przypadków uważane było w Starym Testamencie jako przejaw nieszczęścia9. Jedynym uzasadnionym powodem, dla którego Żyd mógł powstrzymać się od małżeństwa i założenia rodziny, była chęć poświęcenia życia dla studiowania Tory10.

Zasadniczo w przekazach starotestamentalnych na określenie rodziny występują dwa terminy hebrajskie: „bajit” – „dom” (Rdz 7,1; 12,17; 24,38.40; 35,2; 49,19) oraz „bet abi” – „dom ojca”, „dom ojcowski” (Rdz 34,19)11. Rodzina jest „domem ojca”, ponieważ to ojciec w tej wspólnocie jest główną osobą odpowiedzialną za jej istnienie (por. Prz 31,10-31) i jakby wcieleniem całej rodziny zapewniającym jej jedność (por. Rdz 32,11)12. Skoro rodzina jest „domem” to „założenie rodziny” określić można zwrotem „zbudować dom”. W Księdze Nehemiasza znajdujemy słowa: „Miasto było przestronne i duże, ale ludność jego była nieliczna, niewiele bowiem było założonych rodzin” (dosłownie niewiele było zbudowanych domów). Przez analogię wyrażenie „zbudować dom” oznacza także zapoczątkować jakąś większą społeczność. Widać więc, że w tekstach biblijnych ukazujących jak wielką wartość dla człowieka posiada „dom”, często chodzi o rodzinę (por. Mi 2,2; Syr 29,21; Prz 14,1; 27,8)13.

Od najdawniejszych czasów rodzina izraelska miała charakter patriarchalny, tzn., że osobą najważniejszą i posiadającą największy wpływ na codzienne życie jej członków był ojciec, którego imię przekazywane było potomnym14. To ojciec,

8 Por. M. Filipiak. Pojęcie i struktura rodziny w Starym Testamencie, „Zeszyty Naukowe KUL” (odtąd ZN KUL) 23 (1980) nr 3 (91), s. 25.

9 Por. J. Kułaczkowski, Koncepcja rodziny w świetle Starego Testamentu, „Studia Diecezji Radomskiej” (odtąd SDR) 5 (2003), s. 177.

10 Por. M. Friedman, Tradycja rodzinna w Judaizmie, „Collectanea Theologica” (odtąd CT) 66 (1996) nr 2, s. 41.

11 Zob. J. Kułaczkowski, Koncepcja rodziny w świetle Starego Testamentu, dz. cyt., s. 177-178.

12 M. Filipiak, Biblijne podstawy teologii małżeństwa i rodziny…, dz. cyt., s. 45.

13 Tamże, s. 45-46.

14 S. Szymik, Małżeństwo i rodzina w Biblii, w: Życie społeczne w Biblii, red. G. Witaszek, Lublin 1997, s. 203-204. Etnografowie wskazują jeszcze na inne typy rodzin, które istniały w historii społeczeństwa izraelskiego. Na szczególną uwagę zasługują dwa: matriarchat, który polegał na tym, że przez matkę wyznaczane jest pokrewieństwo oraz fratriarchat, w którym władza jest sprawowana przez najstarszego brata i przekazywana jako dziedzictwo z brata na brata. Zob. R. de Vaux. Instytucje Starego Testamentu, t. I i II, przeł. T. Brzegowy, Poznań 2004, s. 29-30.

64

jako głowa rodziny, sędzia i absolutny pan jej dóbr, posiadał duże przywileje, a jego władza przejawiała się w rozmaity sposób. Mógł udzielać błogosławieństwa lub przekleństwa (por. Rdz 9,25-27; 49,1-28), decydował o życiu swoich dzieci, mogąc nawet sprzedać je lub złożyć w ofierze (por. Rdz 22; 42,37). Ta władza dotyczyła również spraw małżeńskich (por. Sdz 15,2), ponieważ przy wyborze żony lub męża dla swojego dziecka miał decydujący głos, chociaż jego rola w tym względzie nie przekreślała całkowicie woli dzieci (por. Rdz 26,34-35). Posiadał także władzę nad żonatymi synami oraz ich żonami (por. Rdz 38,24), jeśli mieszkali z nim pod jednym dachem15.

Ojciec, jako głowa domu, sprawował też akty kultu religijnego, będąc stróżem tradycji rodowych i religijnych (por. Wj 12,26-27; 13,12-16; Joz 4,6-7; 22,24-29). Prowadził rodzinę na pielgrzymki (por. 1 Sm 1) oraz przewodniczył w obrzędach domowych najważniejszego dla Izraelitów święta, czyli Paschy16. On jako jedyny miał prawo oddalić żonę, jeśli zaistniała ku temu odpowiednia przyczyna („obrzydliwość” – jakaś rzecz odpychająca). Mąż wówczas w obecności świadków dawał jej list rozwodowy, przez co żona stawała się wolną, a małżeństwo zrywane było definitywnie17. Wręczenie tego listu wiązało się również z zakazem ponownego wzięcia oddalonej kobiety za żonę18.

Kobieta w Biblii Hebrajskiej nazywana była „iszach”. Słowo to odnosi się na równi do kobiety w ogólności, jak i mężatki19. Rola kobiety w Izraelu zarówno pod względem religijnym, jak i społecznym, była drugorzędna, zdecydowanie mniejsza niż mężczyzny. Niewiasty izraelskie swych mężów nazywały „baal” albo „adon”, co tłumaczy się jako „pan”. Już w tym sformułowaniu widać, że były poddane mężom i traktowane bardziej jako „służące” niż towarzyszki życia20. O niższości kobiety świadczy też fakt, że jeśli dopuściła się zdrady małżeńskiej (cudzołóstwa) i została przyłapana na gorącym uczynku, skazywana była na śmierć poprzez ukamienowanie. Natomiast mężczyzna za podobny czyn ponosił

15 Por. G. Witaszek. Kryzys solidarności rodziny w kontekście zmian społecznych zachodzących

w starożytnym Izraelu, w: Biblia o rodzinie, red. tenże, Lublin 1997, s. 115.

16 Por. M. Filipiak, Problematyka społeczna w Biblii, dz. cyt., s. 151.

17 Por. E Sitarz, Zarys biblijnej doktryny o małżeństwie, „Ruch Biblijny i Liturgiczny” (odtąd RBL) 14 (1961) nr 1-6, s. 26.

18 K. Bień, Rodzina najcenniejszą wartością współczesnych czasów, SP 11 (2015) nr 11, s. 58.

19 M. Czajkowski, Kobieta w Biblii, AK 142 (2004) z. 2 (570), s. 343.

65

mniejszą karę, a jeśli zdradził żonę z kobietą niezamężną, wówczas z jego strony nie pociągało to żadnej odpowiedzialności21. Stanowisko kobiety utrudniało także zjawisko poligamii (mężczyzna mógł mieć więcej niż jedną żonę) oraz dopuszczalność rozwodu tylko i wyłącznie z inicjatywy męża22. Nie znaczy to jednak, by nie posiadała ona żadnych praw i przywilejów. Ponieważ była słaba, prawo w różnych okolicznościach i sytuacjach brało ją w obronę23. Pozytywne podejście do roli kobiety i żony, która jest dla swojego męża: dobrem (por. Prz 18,22), szczęściem (por. Syr 26,1-2), darem od Pana (por. Syr 26,14a) i koroną (por. Prz 12,4a), podkreślała literatura mądrościowa24.

Sytuację kobiety w rodzinie zmieniało macierzyństwo, ponieważ w nim Pismo święte upatrywało jej właściwe posłannictwo i źródło prawdziwej godności. Kobieta, zostając matką, nabierała szczególnego znaczenia i szacunku25. Jednak jej rola nie ograniczała się tylko i wyłącznie do spełniania obowiązków małżeńskich i macierzyńskich. Oprócz wychowywania dzieci w ich najwcześniejszym okresie życia i zajmowania się domem, kobieta izraelska mieliła mąkę i wypiekała chleb, szyła i tkała, podejmowała prace polowe oraz doglądała trzody26. Materialne utrzymanie żony spoczywało w rękach męża, który musiał żywić ją i ubierać oraz zapewnić jej mieszkanie, odpowiednio do swego poziomu życia i możliwości27.

W skład rodziny starotestamentalnej wchodzili wszyscy, których łączyła wspólnota krwi, wspólnota „kości i ciała” (por. Rdz 29,14), a także wspólnota mieszkania. Rodzina Noego to jego żona i synowie wraz ze swoimi małżonkami (por. Rdz 7,1.7). Do tej wspólnoty rodzinnej należały także inne osoby, np. słudzy,

21 Por. K. Romaniuk, Małżeństwo i rodzina według Biblii, Kraków 2015, s. 44-50.

22 E. Zawiszewski, Instytucje biblijne, dz. cyt., s. 39. Na temat poligamii K. Romaniuk pisze tak: „Zjawisko dość rozpowszechnionej poligamii w Starym Testamencie tłumaczy się przede wszystkim nie mniej powszechnym kultem płodności oraz ideałami wielkich rodzin (…). Względnie łatwo tłumaczy się również praktyka poligamii wśród przywódców narodu izraelskiego. Posiadanie licznych żon powiększało powagę dworu królewskiego i świadczyło o politycznym znaczeniu władcy. Jeśli zaś nadto zważy się, że z posiadaniem każdej żony wiązało się złożenie za nią odpowiedniego okupu, to obecność wielu żon świadczyła równocześnie o stopniu zamożności ich posiadacza”. K. Romaniuk, Małżeństwo i rodzina

w Biblii, Katowice 1981, s. 30-31.

23 M. Filipiak, Biblia o człowieku. Zarys antropologii biblijnej Starego Testamentu, Lublin 1979, s. 258-259.

24 L. Pawlak, Małżeństwo i rodzina w Biblii, „Studia nad Rodziną” (odtąd SnR) 5 (2001) nr 1 (8), s. 67.

25 Por. E. Zawiszewski, Instytucje biblijne, dz. cyt., s. 40.

26 S. Szymik, Małżeństwo i rodzina w Biblii, dz. cyt., s. 213.

27 D. Rops, Życie codzienne w Palestynie za czasów Chrystusa, przeł. J. Lasocka, Poznań – Warszawa – Lublin 1964, s. 179.

66

robotnicy, najemnicy oraz wdowy i sieroty, które pozostawały pod opieką głowy rodu28. W ten sposób rodzina obejmowała wielu ludzi, tworząc ród („miszpacha”). Członkowie rodu posiadali wspólne cele, zadania i zobowiązania, a odpowiedzialnym za ich wypełnianie był patriarcha rodu29. Rody z kolei tworzyły pokolenia. Zamieszkiwały one określony teren, którego nazwa przechodziła nieraz na dane pokolenia30. Znamienne jest to, że wszyscy członkowie rodziny izraelskiej we wzajemnych relacjach wobec siebie uważani byli za braci31.

Cechą szczególną hebrajskiej rodziny było to, że należały do niej również osoby już zmarłe, a także te, które dopiero miały przyjść na świat poprzez fakt narodzin. Zmarli członkowie dalej pozostawali włączeni do tej wspólnoty, nie opuszczając jej. Po śmierci łączyli się ze swoimi przodkami, wcześniej zmarłymi. Jest to widoczne w następujących zwrotach: „przyłączyć się do swoich przodków” (Rdz 25,8; 49,29; Lb 27,13) lub „odejść do swoich przodków” (Rdz 15,15)32.

W rodzinie izraelskiej zauważalne było dość mocne poczucie solidarności. Przejawiało się to w fakcie, iż osoby do niej należące zobowiązane były do okazywania sobie życzliwości, wzajemnej pomocy i opieki. Istniała nawet instytucja tzw. „wykupiciela”. Osoba taka była opiekunem, obrońcą, a także wybawicielem całej rodziny lub niektórych jej członków33. Powszechne było również prawo tzw. lewiratu polegające na tym, że po śmierci mężczyzny zmarłego bezpotomnie, jego brat był zobowiązany do poślubienia wdowy i wzbudzenia potomstwa swojemu bratu. Celem tego prawa było zasadniczo pozostawienie dóbr zmarłego w rodzinie, wzbudzenie po nim potomstwa (gdyż ono traktowane było jako jego potomstwo) oraz zapewnienie wdowie po zmarłym bracie środków do życia34.

Nieodłącznym elementem życia rodziny izraelskiej były publiczne i prywatne praktyki religijne. Wynikało to z tego, że rodzina była najmniejszą i podstawową

28 M. Filipiak, Pojęcie i struktura rodziny w Starym Testamencie, dz. cyt., s. 25.

29 A. Tronina, Błogosławieństwo życia w rodzinie: Ps 128, w: Biblia o rodzinie, red. G. Witaszek, Lublin 1997, s. 88.

30 M. Filipiak, Problematyka społeczna w Biblii, dz. cyt., s. 145.

31 K. Romaniuk, Małżeństwo i rodzina w Biblii, dz. cyt., s. 48.

32 Por. J. Kułaczkowski, Koncepcja rodziny w świetle Starego Testamentu, dz. cyt., s. 188-189.

33 Por. S. Szymik, Małżeństwo i rodzina w Biblii, dz. cyt., s. 204-205.

67

wspólnotą religijną, a także miejscem praktykowania aktów kultu religijnego35. Typowym rodzinnym świętem obchodzonym w gronie najbliższych była Pascha żydowska (por. Wj 12,3 nn). Inną starotestamentalną formą rodzinnej pobożności były także pielgrzymki do uznanych sanktuariów izraelskich36. Obowiązek pielgrzymowania do Jerozolimy z okazji obchodów trzech świąt: Paschy, Pięćdziesiątnicy i Namiotów spoczywał na każdym mężczyźnie od 13 roku życia. Jednak zgodnie ze zwyczajem na te uroczystości udawały się również kobiety i dorastający chłopcy37.

Rodzina to wspólnota, w której wyjątkowe miejsce posiadają dzieci. W Biblii łatwo zauważyć, że szczytem szczęścia małżeńskiego i rodzinnego w Starym Testamencie oraz widocznym znakiem Bożego błogosławieństwa było posiadanie licznego potomstwa (por. Ps 128,3 n; Jr 30,9). Niepłodność traktowano zaś jako wyraz największego nieszczęścia i przedmiot wstydu (por. Rdz 29,32 n; 1 Sm 1)38. O tej godności macierzyństwa i doniosłości posiadania dziecka w starożytnym Izraelu świadczy zwyczaj pozwalający niepłodnej żonie na to, by dała swemu mężowi spłodzić potomstwo z którąś z jej niewolnic. Niepłodna pani, po urodzeniu tego dziecka, przyjmowała je jako własne. Tak postąpiła Sara, żona Abrahama, której niewolnica Hagar urodziła Izmaela (por. Rdz 16,2.15) czy też podobnie żony Jakuba: Rachela (por. Rdz 30, 3) i Lea (por. Rdz 30,9-11)39.

Szczególną radością rodziców, a przede wszystkim ojca, były narodziny syna. Wiązało się to z uprzywilejowaną w Starym Testamencie pozycją mężczyzny. Kiedy na świat przychodziła córka, radość ta była nieco mniejsza, ponieważ zdawano sobie sprawę z tego, że wychodząc za mąż, przejdzie do innej rodziny40. Pośród synów uprzywilejowane miejsce zajmował pierworodny, który miał przejąć dziedzictwo i zachować imię swego ojca. To on jako jedyny cieszył się szczególnymi względami: otrzymywał specjalne błogosławieństwo od swego ojca,

35 S. Szymik, Małżeństwo i rodzina w Biblii, dz. cyt., s. 205.

36 Tamże.

37 Por. H. Ordon, „A był im poddany…” (Łk 2,51), w: Biblia o rodzinie, red. G. Witaszek, Lublin 1997, s. 17.

38 R. Rubinkiewicz, Rodzina jako środowisko wychowawcze, w: Biblia o rodzinie, red. G. Witaszek, Lublin 1997, s. 38.

39 Por. U. Szwarc, Dzieci i ich wychowanie w Starym Testamencie, w: Życie społeczne w Biblii, red. G. Witaszek, Lublin 1997, s 230.

40 Por. J. Szlaga, Społeczne i teologiczne aspekty biblijnego spojrzenie na dziecko, ZN KUL 23 (1980) nr 3 (91), s. 53-54.

68

a w razie jego nieobecności zastępował go. Jemu też przysługiwała podwójna część dziedzictwa41. Niestety, przywilej pierworództwa bywał często przyczyną rywalizacji i zazdrości rodzeństwa42. Pierworodny matki na mocy prawa o pierwocinach był „poświęcony Bogu” i musiał być „przedstawiony Bogu” na dziedzińcu świątyni, gdzie dokonywano jego wykupu przez złożenie odpowiedniej ofiary43. Ósmego dnia po narodzeniu, każdego chłopca poddawano obrzędowi obrzezania na znak przynależności do wspólnoty narodowej i religijnej Izraela (por. Rdz 17,9-14). W późniejszych czasach z tą ceremonią łączono nadanie imienia, choć pierwotnie to imię dziecko otrzymywało zaraz po urodzeniu44.

Dzieci izraelskie swoje dzieciństwo przeżywały w rodzinie. To tam uczyły się i wychowywały żyjąc, pracując i modląc się razem z rodzicami i krewnymi. Dziewczynki w okresie dzieciństwa i młodości do momentu wydania za mąż, pozostawały pod wyłączną opieką matki. Przez cały ten czas przygotowywały się do przyszłej roli żony i matki45. Chłopcy do trzeciego roku życia pozostawali również pod opieką matki, później rolę wychowawczą przejmował ojciec, który był uważany za ich właściwego wychowawcę. To on wprowadzał synów w znajomość Prawa Mojżeszowego, uczył ich pracy, pouczał o prawach i obowiązkach mężczyzny, tradycjach i świętach narodowych46. Rodzice mieli za zadanie nie tylko wychować swoje dzieci, lecz także je wykształcić. Ponieważ regularne nauczanie w szkolne pojawiło się w epoce późniejszej, dlatego proces formacji mądrościowej zaczynał się w rodzinie. Nauczanie to miało charakter pamięciowy i formę ustnego przekazu wiadomości47.

Istotnym elementem harmonii życia wspólnoty rodzinnej był mocno akcentowany szacunek dzieci wobec rodziców. Obowiązek ten miał swój fundament i najwyraźniejsze sformułowanie w Dekalogu (por. Wj 20,12; 21,15; Kpł 19,3; Pwt 5,16). W Księdze Wyjścia czytamy: „Czcij ojca twego i matkę

41 Por. E. Zawiszewski, Instytucje biblijne, dz. cyt., s. 41-42.

42 W. Chrostowski, „Ojcowie, nie pobudzajcie do gniewu swoich dzieci” (Ef 6,4; Kol 3,21), „Teologia i Człowiek” 7-8 (2006), s. 60.

43 Tamże, s. 42.

44 S. Stasiak, Rodzina w Biblii, w: http: //wroclaw.biblista.pl /indeks.php?option=comcontent&view=article &id=277:rodzina-w-biblii&catid=28: verbum-cum-musica (dostęp 21.06.2017).

45 Por. S. Szymik, Małżeństwo i rodzina w Biblii, dz. cyt., s. 215.

46 Por. tamże, s. 215-216.

47 Por. J. Kułaczkowski, Elementy prawa rodzinnego w świetle Kodeksu Deuteronomium Pwt, „Seminare” 19 (2003), s. 113-114.

69

twoją, abyś długo żył na ziemi, którą Pan, Bóg twój, da tobie” (Wj 20,12)48. Przykazanie to umieszczone jest jako pierwsze po przykazaniach dotyczących Boga, z czego można wnioskować, że to rodzice na ziemi zastępują dziecku Boga i dlatego przysługuje im szacunek i cześć49. Dlatego w Starym Testamencie wszelki bunt przeciw rodzicom podlegał karze śmierci, gdyż postrzegano go jako bunt względem samego Boga50. Również poza Dekalogiem nakaz czci rodziców znaleźć można w innych tekstach prawniczych: „Każdy z was będzie miał bojaźń przed swą matką i swym ojcem” (Kpł 19,3) oraz w Księgach Mądrościowych: „Słuchaj, synu mój, pouczenia ojca i nie gardź wskazaniami matki” (Prz 1,8)51. Zadaniem przykazania o czci rodziców nie było tylko zabezpieczenie i utrwalenie patriarchalnej struktury życia rodzinnego, ponieważ dotyczyło ono ojca i matki. Chodziło raczej w nim o zabezpieczenie wspólnoty i harmonii pomiędzy pokoleniami52.

Nie ulega wątpliwości, że z biegiem czasu rodzina hebrajska, jak każda inna instytucja społeczna, ulegała różnym przeobrażeniom i przemianom, co było zjawiskiem normalnym. Związane to było z jednej strony ze zmianami społecznymi, a z drugiej z ogromnym wpływem Objawienia, które oddziaływało na człowieka w sposób oczyszczający53. Powoli zanika patriarchalna struktura rodziny, co spowodowane jest warunkami mieszkaniowymi w miastach, które ograniczają liczbę osób zamieszkujących pod jednym dachem oraz faktem opuszczania domów rodzinnych przez dzieci, które zawierają małżeństwo. Władza, jaką posiadał ojciec, nie jest już nieograniczona. Osłabieniu ulega także poczucie solidarności, a przez to większego znaczenia nabiera jednostka, wyzwalając się z grupy rodzinnej54.

48 Por. G. Witaszek. Kryzys solidarności rodziny…, dz. cyt., s. 116.

49 J. Kułaczkowski, Małżeństwo i rodzina w świetle Kodeksu Przymierza Wj, SDR 5 (2003), s. 172.

50 W. Rakoczy, Bóg – Biblia – rodzina, w: Biblia o rodzinie, red. G. Witaszek, Lublin 1997, s. 34-35.

51 M. Filipiak, Biblia o człowieku…, dz. cyt., s. 275.

52 J. Kułaczkowski, Elementy prawa rodzinnego…, dz. cyt., s. 115.

53 Por. M. Filipiak, Problematyka społeczna w Biblii, dz. cyt., s. 151.

70