Katecheza rodzinna

Rodzice chrześcijańscy włączeni poprzez sakrament chrztu świętego w wielką rodzinę, jaką jest Kościół, mają wraz z nim pełnić jego zbawczą misję przekazaną przez Chrystusa. Misja ta obejmuje (oprócz innych funkcji) obowiązek religijnego wychowania swoich dzieci181. Jedną z form służących wypełnianiu w rodzinie tego zadania jest tzw. „katecheza rodzinna”, która jak czytamy w adhortacji apostolskiej Catechesi tradendae „wyprzedza każdą inną formę katechezy, towarzyszy jej i poszerza ją”182. Żadna z innych katechez nie odniesie obecnie oczekiwanych rezultatów bez świadomego, czynnego i odpowiedzialnego współudziału rodziny183. Katecheza rodzinna bowiem warunkuje pomyślność katechezy szkolnej, a ta, w powiązaniu z nią, sprzyja katechezie młodzieżowej. Z drugiej strony katechezę rodzinną wspomaga katecheza dorosłych, która wiąże się z przygotowaniem rodziców do pełnienia funkcji katechetycznej w rodzinie184. Katecheza rodzinna, mając te same cele co katecheza w ogólności, posiada własne cechy oryginalne odnoszące się do jej treści i stosowanych metod. Ta oryginalność rodzinnej katechezy opiera się na 3 faktach:

179 Jan Paweł II, Posynodalna Adhortacja apostolska Christifideles laici, Wrocław 1999, nr 62.

180 J. Tarnowski, Wprowadzenie do wychowania w rodzinie chrześcijańskiej, w: Rozwój człowieka

w rodzinie, t. I, red. K. Majdański, Warszawa 1982, s. 30.

181 Por. P. Poręba, Rodzina chrześcijańska „małym Kościołem”, w: Wychowanie w rodzinie, red. F. Adamski, Kraków 1982, s. 93.

182 Jan Paweł II, Adhortacja apostolska Catechesi tradendae (odtąd CT), Warszawa 1980, nr 68.

183 I. Celary, Domowy Kościół fundamentalnym obszarem katechezy rodzinnej, SP 5 (2009) nr 5, s. 59.

94

a) Na obowiązku katechizowania przez rodziców, ponieważ to oni pełnią funkcję pierwszych katechetów w rodzinie.

b) Na fakcie przeżywania w rodzinie jako coś „normalnego” wszelkich zdarzeń i wzajemnych odniesień, przez co ułatwia się analizę wiary i życia.

c) Na fakcie wyjątkowości podmiotu receptywnego, który jest odbiorcą tej katechezy. Chodzi tu przede wszystkim o dzieci w wieku przedszkolnym, gdyż to one, ze względu na różne uwarunkowania, najwięcej z niej czerpią185.

Rozróżnia się trzy podstawowe nurty – ściśle powiązane ze sobą – uzasadniające konieczność prowadzenia katechezy rodzinnej. Pierwszy – dotyczy pielęgnowania i rozwijania w rodzinie zasad, form i metod wychowania chrześcijańskiego; drugi – stanowi spełnianie przez rodzinę funkcji Kościoła domowego; trzeci natomiast – prowadzenie w domu właściwej katechezy186.

Katecheza rodzinna jest wypełnieniem, realizacją i kontynuacją stwórczego dzieła Boga. Rodzice, rodząc w miłości i dla miłości nową osobę, jednocześnie umożliwiają jej życie w pełni ludzkie. Prawdziwa miłość małżeńska wyraża się przede wszystkim w spełnianiu misji zleconej im przez Boga, w podjęciu przez rodziców zadań wychowawczych i katechetycznych187. W Dyrektorium

katechetycznym Kościoła Katolickiego w Polsce czytamy: „Przez rodziców, jako

pierwszych nauczycieli i wychowawców w wierze, dokonuje się głębsze wtajemniczenie w życie chrześcijańskie ich dzieci”188. Rodzina jest wezwana do podjęcia katechezy również i dlatego, że jest wspólnotą „zbawioną” i „zbawiającą”, mającą swój udział w potrójnym posłannictwie Chrystusa: prorockim, kapłańskim i królewskim189.

Podstawowym celem katechezy rodzinnej jest wprowadzenie człowieka w świat wiary, uczynienie go prawdziwym i dojrzałym uczniem Chrystusa. Jako systematyczna działalność zmierza ona do rozwoju osobowego dziecka ku pełni

185 Por. J. Wilk, Katecheza jako podstawowa funkcja katechumenatu rodzinnego, „Seminare”, Kraków – Ląd 1977, s. 80-81.

186 I. Celary, Domowy Kościół fundamentalnym obszarem katechezy rodzinnej, dz. cyt., s. 61.

187 J. Stala, Katecheza o małżeństwie i rodzinie w Polsce po Soborze Watykańskim II…, dz. cyt., s. 438.

188 Konferencja Episkopatu Polski, Dyrektorium katechetyczne Kościoła Katolickiego w Polsce (odtąd DK), Kraków 2001, nr 126.

189 Por. S. Dziekoński, Rodzina jako przedmiot katechezy, w: Rodzina jako Kościół domowy, red. A. Tomkiewicz, W. Wieczorek, Lublin 2010, s. 351.

95

chrześcijańskiej dojrzałości190. Aby ów cel osiągnąć i zrealizować, potrzeba doprecyzowania poprzez określenie celów szczegółowych, do których możemy zaliczyć: przekazanie prawdziwego wyobrażenia Boga, umożliwienie podstawowych doświadczeń religijnych, kształtowanie mentalności wiary, tworzenie pierwszych pojęć religijnych, ukazanie chrześcijańskiego pojęcia dobra i zła, prowadzenie do głębokiej relacji z Bogiem191. Oprócz tego: wychowanie modlitewne, zapoznanie z Pismem świętym, współprzeżywanie roku liturgicznego, integracja życia z wiarą, inicjacja sakramentalna, wprowadzenie do życia we wspólnocie kościelnej, odkrywanie życiowego i chrześcijańskiego powołania, uczenie samodzielności i wolności oraz budzenie świadomości uniwersalnej192. Kształtowanie żywej wiary poprzez katechumenat rodzinny nie dokonuje się w sposób sztuczny i wymuszony czy też przesadnie dewocyjny, ale jest procesem naturalnym i szczerym193.

Bardzo ważnym zadaniem wynikającym z podejmowania przez rodzinę misji katechetycznej jest prawidłowy rozwój sumienia dziecka. Rodzina stanowi wyjątkową szkołę, w której dziecko od dzieciństwa przyjmuje aktualnie funkcjonujące zasady moralne i na wzór rodziców formuje swoje sumienie194. Pomocą w realizacji tego zadania jest życie zgodne ze wskazaniami Ewangelii i w duchu miłości Boga oraz bliźniego. Ważną sprawą w kształtowaniu sumienia jest samo przekazywanie wiadomości o zbawczym posłannictwie Chrystusa, które przynosi większe korzyści w tej formacji niż nakazy i zakazy jej towarzyszące195. Warto również pamiętać, że tylko ci rodzice, których sumienie jest prawidłowo uformowane, mogą w sposób pozytywny i właściwy kształtować sumienie swoich dzieci, w kierunku osiągnięcia większej dojrzałości i wolności dzieci Bożych196.

Tym, co szczególnie charakteryzuje katechezę rodzinną, jest jej spontaniczność, ponieważ katechezą taką jest całe życie wspólnoty rodzinnej,

190 J. Stala, Przedmiot i forma katechezy rodzinnej, „Katecheta” 4 (1999), s. 5.

191 J. Stala, Katecheza rodzinna zadaniem i nadzieją Kościoła, w: Drogi katechezy rodzinnej, red. E. Osewska, J. Stala, Poznań 2002, s. 145-146.

192 E. Osewska, J. Stala, W kierunku katechezy rodzinnej, Kielce 2003, s.13.

193 Por. E. Osewska, Kierunki współczesnej katechezy rodzinnej, w: Drogi katechezy rodzinnej, red. E. Osewska, J. Stala, Poznań 2002, s.17.

194 Por. K. Więsyk, K. Wojaczek, Urzeczywistnianie się Kościoła w małżeństwie i rodzinie, w: Małżeństwo

i rodzina w świetle nauki Kościoła i współczesnej teologii, red. A. L. Szafrański, Lublin 1985, s. 210.

195 Por. tamże.

96

zgodne z Ewangelią, któremu ciężko narzucać określone, sztywne ramy. Wyjątkowego znaczenia nabierają tutaj wydarzenia rodzinne powiązane z przyjmowaniem sakramentów, obchodami świąt liturgicznych, a także narodziny dziecka i żałoba po śmierci członka rodziny, jeśli tylko wyjaśniany jest ich chrześcijański czy religijny sens197. Taka formacja w rodzinie ma często decydujący i trwały wpływ na dzieci „gdy tego rodzaju prawdy, dotyczące najważniejszych problemów wiary i życia chrześcijańskiego, są tak na nowo omawiane w atmosferze rodzinnej, przepojonej miłością i szacunkiem” (CT 68).

Katecheza rodzinna oprócz spontaniczności potrzebuje też pewnej systematyczności. Odbiorcami systematycznej katechezy są nade wszystko starsze dzieci i młodzież, gdyż posiadając większe możliwości intelektualne, zdolne są do prowadzenia głębszej refleksji nad swoim życiem w świetle orędzia ewangelicznego198. Systematyczna katecheza prowadzona w rodzinie towarzyszy człowiekowi na różnych etapach jego rozwoju, dając możliwość i czas na doskonalenie i doświadczenie wiary199. Dzieci i młodzież wychowane w rodzinie o duchu prawdziwie chrześcijańskim mogą głębiej odczytać swoje powołanie życiowe, miejsce w społeczeństwie i w Kościele, tak aby rzeczywiście dawać autentyczne świadectwo swojego związku z Chrystusem i przemieniać świat w duchu „cywilizacji miłości”200.

Zasadniczym elementem katechezy realizowanej w sposób systematyczny i uporządkowany jest katecheza rodzinna poprzez słowo, gdyż wiara rodzi się z tego, co się słyszy201. Często ta katecheza wypływa w naturalny sposób z postaw religijnych członków rodziny. Mogą to być rozmowy na tematy religijne przy różnych nadarzających się okazjach, wspólne czytanie Pisma świętego czy odpowiedniej lektury religijnej202. Warto zwrócić uwagę na rozmowy rodziców z dziećmi na tematy religijne, które mogą posiadać różnorodne formy: od odpowiedzi na pytania dzieci, pomagające rozwiać ich wątpliwości w sprawach

197 S. Dziekoński, Rodzice w chrześcijańskim wychowaniu dziecka w rodzinie, w: Dzisiejsi rodzice,

Problemy i wyzwania, red. J. Stala, Tarnów 2009, s. 28.

198 Tamże, s. 29.

199 Por. E. Osewska, Ograniczenia i możliwości katechezy w rodzinie, „Seminare” 11 (1995), s. 94-95.

200 K. Misiaszek, Katecheza rodzinna czy katecheza rodzin? Propozycje dla polskiego duszpasterstwa, w: Drogi katechezy rodzinnej, red. E. Osewska, J. Stala, Poznań 2002, s. 45.

201 E. Osewska, J. Stala, W kierunku katechezy rodzinnej, dz. cyt., s. 46.

97

wiary, do rzetelnej pomocy w odnajdywaniu Boga w otaczającym świecie i codziennych wydarzeniach. Takie rozmowy wymagają od rodziców pogłębionej wiedzy religijnej oraz umiejętności przekazania jej odpowiednim językiem203. Pierwsze rozmowy o Bogu powinny prowadzić do modlitwy. Następnym krokiem jest zaangażowanie liturgiczne, a wszystko to w ostateczności prowadzi do rzeczywistości codziennego życia. W ten sposób konkretne wydarzenia z życia członków domowego Kościoła łączą się z rzeczywistością wiary i umacniają poprzez proces formowania do świętości i edukację religijną dzieci204.

Katecheza rodzinna jest misją, jaką rodzice otrzymują od samego Boga i dlatego nie mogą przekazać odpowiedzialności za wychowanie religijne dzieci komuś innemu. Formy tej katechezy posiadają bogactwo i możliwości, których w żaden sposób nie są w stanie zastąpić inne rodzaje posługi wychowawczej205. Katecheza ta nie jest działaniem podejmowanym przez rodzinę w sposób dowolny i przypadkowy, zależny od jej woli, lecz należy umiejscowić ją w kategorii obowiązku, który wypływa z natury powołania rodzicielskiego206. Posługa katechetyczna rodziców powinna towarzyszyć ich dzieciom przez całe życie, ale szczególnego znaczenia nabiera ona w okresie ich dojrzewania, ponieważ jest to czas burzliwego przełomu, buntu i kontestacji, w którym grozi niebezpieczeństwo odrzucenia wiary ukształtowanej w dzieciństwie. Dlatego problemy nurtujące młodego człowieka i pytania z nimi związane muszą znaleźć swoje miejsce w katechezie rodzinnej207.

Katecheza rodzinna, aby mogła prawidłowo funkcjonować i spełniać swoje zadania formacyjne, potrzebuje ustawicznej katechezy rodziców. Dlatego zadaniem Kościoła – który zachęca rodziców do podejmowania funkcji katechetycznej – jest wypracowywanie nowych modeli katechezy dorosłych, odpowiadających potrzebom czasu i oczekiwaniom współczesnych rodzin208. Dokument Międzynarodowej Rady do Spraw Katechezy wskazuje, że „w parafii

203 Por. P. Mazur, Ku wartościom religijnym, „Wychowawca” 2009 nr 1 (93), s. 6.

204 Por. J. Stala, E. Osewska, Aspekty pedagogiczno – katechetyczne świętości życia rodziców

w wychowaniu dzieci, w: Dzisiejsi rodzice, Problemy i wyzwania, red. J. Stala, Tarnów 2009, s. 82-83.

205 J. Stala, Katecheza rodzinna w nauczaniu Kościoła od Soboru Watykańskiego II, Tarnów 2009, s.197.

206 Tamże, s. 197-198.

207 J. Stala, Przedmiot i forma katechezy rodzinnej, dz. cyt., s. 6.

208 Por. E. Osewska, Przemiany katechezy rodzinnej w Polsce w latach 1986-1999, w: Drogi katechezy

98

katecheza dorosłych może być najbardziej skutecznie programowana, realizowana, wspomagana w swoim rozwoju, stając się także przedmiotem modlitwy, żywego zainteresowania i poczucia współuczestnictwa”209.

Podejmując temat katechezy rodzinnej nie sposób nie wspomnieć o pewnych czynnikach, które utrudniają tę katechezę. M. Chmielewski wskazuje na następujące czynniki: pluralizm modeli rodziny, eurosieroctwo, przenoszenie obowiązków wychowania w wierze z rodziny na inne instytucje wychowawcze210. Wymienione wyżej zjawiska nie wyczerpują w pełni negatywnych czynników mających wpływ na wychowanie religijne w rodzinie. Spośród innych uwarunkowań utrudniających katechezę rodzinną w obecnych czasach, należy zauważyć: coraz większą plagę rozwodów, zmniejszającą się liczbę urodzeń, kryzys systemu edukacji szkolnej, upublicznianie zachowań seksualnych, zmiany zachodzące w postawach religijnych ludzi dorosłych oraz zmiany modelu wychowania w rodzinie i szkole211.