Rola rodziców w formacji członków rodziny

Podstawowym środowiskiem wychowawczym dla dziecka jest rodzina, a rodzice są pierwszymi i najważniejszymi wychowawcami. Prawdę tę potwierdza soborowa deklaracja Gravissimum educationis, w której czytamy: „Ponieważ rodzice dali życie dzieciom, w najwyższym stopniu zobowiązani są do wychowania potomstwa i dlatego należy ich uważać za pierwszych i najlepszych wychowawców”212. Skoro są oni najważniejszymi wychowawcami to „mają prawo do wychowania dzieci zgodnie ze swoimi przekonaniami moralnymi i religijnymi, z uwzględnieniem tradycji kulturalnych rodziny, które sprzyjają dobru i godności dziecka”213. W tym zadaniu wychowawczym rodzice „winni

209 Międzynarodowa Rada do Spraw Katechezy, Katecheza dorosłych we wspólnocie chrześcijańskiej,

Niektóre linie i ukierunkowania, przeł. K. Misiaszek, Kraków 2001, nr 81.

210 Por. M. Chmielewski, Katecheza rodzinna w kontekście współczesnych uwarunkowań społeczno –

eklezjalnych, dz. cyt., s. 311-315.

211 Por. tamże, s. 315.

212 Sobór Watykański II, Deklaracja o wychowaniu chrześcijańskim Gravissimum educationis, w: Sobór

Watykański II, Konstytucje, Dekrety, Deklaracje, red. M. Przybył, Poznań 2002, nr 3.

213 Stolica Apostolska, Karta praw rodziny (odtąd KPR), w: Wychowanie do miłości, red. K. Majdański, Warszawa 1987, art. 5.

99

także otrzymać od społeczeństwa odpowiednią pomoc i wsparcie konieczne do wypełniania roli wychowawców” (KPR 5). Należy jednak zaznaczyć, że to prawo do wychowania przysługujące rodzicom jest równoznaczne z obowiązkiem, który związany jest z samym przekazywaniem życia ludzkiego. Obowiązek wychowawczy rodziców ma pierwszeństwo w stosunku do zadań wychowawczych innych osób, wyklucza zastępstwo i nie może być całkowicie przekazany innym, ani przez innych zawłaszczony214. Jeśli rodzice dzielą to zadanie z innymi ludźmi albo instytucjami, np. Kościołem lub państwem, to wyłącznie na podstawie prawidłowo stosowanej zasady pomocniczości215.

Misja wychowawcza, jaką podejmują rodzice chrześcijańscy, polega na przekazaniu dzieciom podstawowych treści orędzia ewangelicznego w taki sposób, aby życie rodziny stało się drogą wiary, inicjacją chrześcijańską oraz szkołą naśladowania Chrystusa216. Wypełniając to zadanie, rodzice są pierwszymi ewangelizatorami (katechetami) swoich dzieci i dlatego ich powinnością oraz obowiązkiem jest nauczanie dzieci prawd wiary i podejmowanie praktyk religijnych wraz z ukazaniem ich znaczenia217. Ten proces budzenia i rozwijania wiary w dziecku jest możliwy i przyniesie oczekiwane rezultaty tylko wtedy, gdy rodzice są przekonani o słuszności i potrzebie zapewnienia swemu dziecku wychowania w duchu wiary218.

Nieodzownym i podstawowym sposobem wychowania chrześcijańskiego w rodzinie jest świadectwo życia rodziców i całej rodziny. Ta misja może być zrealizowana tylko wówczas, gdy rodzice będą potrafili w wydarzeniach dnia codziennego odczytywać znaki Bożego działania, interpretować je w kontekście religijnym i szukać w rodzinie dróg realizowania zawartego z nich wezwania219. Rodzice wychowują dziecko nie tylko wtedy, gdy do niego mówią i informują lub nakazują jak ma postępować, ale raczej swoim przykładem i postawą życia220.

214 J. Przybyłowski, Wychowanie chrześcijańskie w rodzinie, Poszukiwanie pastoralnych symptomatów, WSP 3 (2006), s. 90-91.

215 J. K. Przybyłowski, Wychowanie chrześcijańskie i formacja moralna w rodzinie, WST 28 (2015) nr 3, s. 26.

216 J. Przybyłowski, Wychowanie chrześcijańskie w rodzinie…, dz. cyt., s. 94-95.

217 Por. tamże.

218 Z. Marek, Rodzina i wychowanie, „Katecheta” 3 (1996), s. 10.

219 W. Rzepa, Wychowanie chrześcijańskie w rodzinie, w: Rodzina jako Kościół domowy, red. A. Tomkiewicz, W. Wieczorek, Lublin 2010, s. 386.

100

Przez to pomagają mu w rozpoznawaniu najważniejszych wartości, takich jak: wiara, miłość, dobro, prawda, odwaga, pokora, uczciwość i prawość oraz umiejętność pomagania bliźnim221. Szczególnie ważnym jest tutaj świadectwo życia religijnego ojca i matki. Ma ono istotne znaczenie w formowaniu i kształtowaniu dojrzałej wiary, ponieważ dziecko, obserwując najbliższe otoczenie, uczy się, jak należy postępować, w jaki sposób realizować Boże i kościelne przykazania oraz jak być autentycznym chrześcijaninem222.

W kształtowaniu i formacji człowieka poprzez przykład dawany w rodzinie bierze udział wiele czynników. Możemy do nich zaliczyć: religijne życie wspólnoty Kościoła domowego, modlitwa rodzinna, pielęgnowanie i kultywowanie zwyczajów religijnych, wspólna droga na nabożeństwo do kościoła, na pielgrzymkę. Swoje znaczenie mają religijne znaki obecne w domu: krzyż, obraz świętego patrona, księga Pisma świętego, dewocjonalia223. Dalej: kultura słowa i wzajemnych odniesień domowników, umiejętność przeprosin w sytuacjach konfliktowych, uczenie dzieci postaw przezwyciężania egoizmu oraz ofiarności, a także pracowitości i obowiązkowości224.

Pierwsze zadanie rodziców w sferze wychowania religijnego dzieci związane jest z nauczeniem codziennych modlitw, zapisaniem na katechezę w szkole i prowadzeniem do kościoła na niedzielną i świąteczną Mszę świętą. W tym czasie również sami rodzice pogłębiają swoją wiedzę religijną, ponieważ bardziej angażują się w to, co dziecko przeżywa i czego aktualnie doświadcza225. Niestety, bardzo często rodzice ograniczają się do „posyłania na religię” dzieci i co najwyżej do skontrolowania elementarnych wiadomości religijnych226.

Rodzice jako pierwsi i najważniejsi wychowawcy powinni wprowadzić dziecko w poznanie Boga i pomóc mu w ukształtowaniu Jego właściwego obrazu. Proces wprowadzania dziecka w poznawanie Boga powinien dokonywać się

221 A. Zellma, Twórczy rodzic promotorem kreatywnych postaw dzieci i młodzieży, w: Dzisiejsi rodzice,

problemy i wyzwania, red. J. Stala, Tarnów 2009, s. 146.

222 Por. A. Skreczko, Znaczenie świadectwa wiary rodziców w wychowaniu religijnym ich dzieci, SP 9 (2013) nr 9, s. 33.

223 M. Ostrowski, Rodzina środowiskiem przyjaznym człowiekowi, SP 5 (2009) nr 5, s. 25.

224 Tamże.

225 E. Mitek, Zadania katolickich rodziców, „Perspectiva, Legnickie Studia Teologiczno-Historyczne” (odtąd PLSTH) 5 (2006) nr 1 (8), s. 123.

226 S. Wilkanowicz, Życie religijne rodziny, w: Miłość, małżeństwo, rodzina, red. F. Adamski, Kraków 1985, s. 440.

101

w sposób prosty, zrozumiały dla niego i dostosowany do jego możliwości poznawczych i wieku, w jakim się znajduje227. Bóg powinien być ukazywany w rodzinie jako dobry i kochający Ojciec, a Jego obraz nie może wywoływać lęku, ale miłość i zaufanie do Niego, ponieważ pomoże to dziecku w nawiązaniu z Nim osobowej relacji. Jaki obraz Boga zostanie przekazany dziecku od najmłodszych lat w środowisku rodzinnym, tak później będą wyglądały jego kontakty nawiązywane z Bogiem w latach młodzieńczych i dorosłym życiu228.

Istotną sprawą w formacyjnym posłannictwie rodziny jest wychowanie dzieci do modlitwy, poprzez które następuje stopniowe poznawanie Boga, nawiązywanie z Nim relacji oraz uczenie się osobistej rozmowy z Nim229. W wychowaniu do modlitwy zasadniczą sprawą jest konkretny przykład i żywe świadectwo rodziców, którzy się modlą. Aby dobrze wprowadzić dzieci w życie modlitewne, rodzice muszą pokazać, że modlitwa jest dla nich czymś ważnym i cennym. Obraz ojca czy matki trwających w skupieniu na modlitwie, na pewno głęboko zapadnie w pamięci dziecka, stając się niezastąpioną lekcją modlitwy230. Ważne jest, by dziecko rozumiało modlitwę, bo wówczas można być pewnym, że ją właściwie przeżywa. Dlatego istotną rzeczą jest, aby rodzice w modlitwie dziecka kładli nacisk nie tylko na poprawne wymawianie słów i uważne jej odmawianie, lecz także na jej znaczenie231. Modlitwa obdarza członków rodziny mocą, dzięki której zdolni są oni do ewangelizacji. Potwierdzają to słowa papieża Benedykta XVI: „Dzięki mocy, jaka płynie z modlitwy, rodzina przemienia się we wspólnotę uczniów i misjonarzy Chrystusa. W niej jest przyjmowana, przekazywana i z niej promieniuje Ewangelia”232.

Ważnym elementem w formacji religijnej rodziny jest wprowadzenie dziecka w życie sakramentalne. Najpierw rodzice chrześcijańscy podejmują troskę o sakrament chrztu dla swoich dzieci, a gdy tylko podrosną, wyjaśniają im znaczenie tego sakramentu. Przed I Komunią świętą aktywnie uczestniczą

227 Por. J. Zimny, Wychowanie religijne w rodzinie, w: Rodzina jako Kościół domowy, red. A. Tomkiewicz, W. Wieczorek, Lublin 2010, s. 400.

228 Por. tamże.

229 Por. J .Stala, Charyzmat rodziny i realizowana przez nią edukacja religijna, dz. cyt., s. 114.

230 Por. A. Skreczko, Znaczenie świadectwa wiary rodziców w wychowaniu religijnym ich dzieci, dz. cyt., s. 41.

231 J. Zimny, Wychowanie religijne w rodzinie, dz. cyt., s. 402.

102

w przygotowaniu dzieci do pierwszej spowiedzi i pełnego uczestnictwa we Mszy świętej, współpracując z katechetami. Dbają też o dobre przygotowanie do sakramentu bierzmowania dorastającej młodzieży233. Rodzice, którzy traktują poważnie i odpowiedzialne swoją misję duszpasterską w rodzinie, przypominają domownikom o praktyce pierwszych piątków miesiąca, zachęcają do regularnego korzystania z sakramentu pokuty oraz dbają o uczestnictwo wraz z dziećmi we Mszy świętej, by ta praktyka nie była tylko i wyłącznie obowiązkiem, ale i potrzebą serca234. Gdy dziecko uczestniczy w katechizacji, rzetelnie przygotowuje się do spowiedzi, Komunii świętej i bierzmowania, zainteresowanie rodziców, prowadzone rozmowy i przykład, jaki dają, przynosi owoce w życiu religijnym dziecka, kształtuje hierarchię wartości, formuje sumienie i tworzy osobistą relację do Boga235.

Duże znaczenie w wychowaniu religijnym, niezależnie od okresu rozwojowego dziecka, zajmuje wdrożenie go do udziału w sprawowanej liturgii. Początkiem wprowadzania w działalność liturgiczną jest świętowanie236. Zazwyczaj dziecko przeżywa święta wyłącznie w sferze emocjonalno – wzruszeniowej, zwracając mniejszą uwagę na jego sens. Dlatego też w wychowaniu religijnym w pierwszej kolejności należy skupiać się na samym działaniu związanym ze świętowaniem, bo dzięki niemu dziecko odkrywa sens święta. Takie elementy, jak: wspólny stół, wspólne spożywanie posiłku czy pielęgnowanie zwyczajów rodzinnych o charakterze religijnym są dla dziecka sposobnością odkrywania świata wartości religijnych237. Wyjątkową rolę w tej formacji liturgicznej dzieci odgrywa świadectwo rodziców uczestniczących systematycznie w niedzielnej Mszy świętej i korzystających regularnie z sakramentu pokuty. Jeśli bowiem rodzice tylko zachęcają dzieci do uczestnictwa

233 Por. A. Rębacz, Rodzice jako duszpasterze w Kościele domowym, w: Rodzina jako Kościół domowy, red. A. Tomkiewicz, W. Wieczorek, Lublin 2010, s. 426-427.

234 Por. tamże, s. 427.

235 J. Szkodoń, Ewangelizacja w rodzinie i przez rodzinę, w: Rodzina jako Kościół domowy, red. A. Tomkiewicz, W. Wieczorek, Lublin 2010, s. 236.

236 J. Zimny, Wychowanie religijne w rodzinie, dz. cyt., s. 403.

103

w liturgii Kościoła, sami zaś tego nie praktykują, pozbawiają to wychowanie ważnego elementu, jakim jest przykład238.

Chrześcijańskiemu wychowywaniu dzieci powinna towarzyszyć właściwa atmosfera religijno – wychowawcza panująca w domu rodzinnym. Małżonkowie wraz z innymi domownikami są wezwani do stworzenia wspólnoty opartej na czułości, przebaczeniu, szacunku, wierności i bezinteresownej służbie239. Atmosfera wychowania religijnego wytwarza się na tle żywej wiary rodziców, przejawiającej się w ich osobistych zapatrywaniach i postawach religijnych, a także w sposobie traktowania spraw religijnych, którym należy wyznaczać pierwszoplanowe miejsce w życiu240. Nie bez znaczenia dla tej atmosfery jest stan wzajemnej życzliwości i miłości panującej wśród członków rodziny. Budzi on obopólne zaufanie i szczerość w wychowaniu, ułatwiając realizację funkcji religijnej241. Pozytywne nastawienie rodziców do dziecka, nacechowane przyjaźnią, życzliwością i miłością, pozwala kształtować właściwy stosunek do ludzi i świata, budować dobro w sobie, stawać się dobrym człowiekiem i otwartym na Boga chrześcijaninem242.

Pisząc o religijnym wychowaniu dzieci w rodzinie i szczególnym znaczeniu rodziców w tym względzie, należy wspomnieć o trudnościach rodziny w realizacji jej funkcji religijnej. Trudności te można rozpatrywać w dwóch aspektach, jako trudności natury przedmiotowej i podmiotowej. Do pierwszej grupy zaliczamy: brak poczucia odpowiedzialności ze strony rodziców, brak ich wiedzy religijnej, brak umiejętności wychowawczych. Natomiast w drugiej grupie znajdują się: procesy laicyzacji i ateizacji, brak więzi z parafią, nieobecność rodziców w domu i rozdźwięk między instytucjami wychowawczymi243.

238 Por. A. Skreczko, Znaczenie świadectwa wiary rodziców w wychowaniu religijnym ich dzieci, dz. cyt., s. 44.

239 Por. P. Arbaszewski, Rodzinne wychowanie do życia wiarą w przygotowaniu potomstwa do sakramentu

małżeństwa, „Rocznik Teologii Katolickiej” (odtąd RTK) 9 (2010), s. 123.

240 P. Poręba, Rodzina chrześcijańska „małym Kościołem”, dz. cyt., s. 104.

241 Tamże.

242 K. Chałas, Wychowanie i samowychowanie w rodzinie, w: Rodzina jako Kościół domowy, red. A. Tomkiewicz, W. Wieczorek, Lublin 2010, s. 559-560.

243 Zob. P. Poręba, Wychowanie religijne w rodzinie, w: Miłość, małżeństwo, rodzina, red. F. Adamski, Kraków 1985, s. 423-427.

104

***

Podsumowując, należy stwierdzić, że rodzinie chrześcijańskiej słusznie przysługuje tytuł „Kościoła domowego”, przypomniany przez II Sobór Watykański i mocno akcentowany zwłaszcza przez papieża Jana Pawła II.

Patrząc na obraz rodziny zawarty na kartach Starego i Nowego Testamentu, łatwo zauważyć, w jaki sposób rodzina przeobrażała się w historii dziejów zbawienia, podążając w kierunku obecnego jej znaczenia i struktur. Można powiedzieć, że oba testamenty, a zwłaszcza Nowy Testament, dały podwaliny do dzisiejszego nazywania rodziny Kościołem domowym.

Z punktu widzenia teologicznego rodzina jest Kościołem domowym, ponieważ opiera się na fundamencie sakramentu małżeństwa, który wspomaga rodziców w wypełnianiu ich zadań. Ważną rolę w kształtowaniu codziennych relacji posiada miłość małżeńska, która skierowana jest ku zrodzeniu potomstwa oraz ma wpływ na kształtowanie właściwych relacji małżeńsko – rodzinnych. Ponadto rodzina, mając wymiar eklezjotwórczy, czynnie uczestniczy w życiu i posłannictwie Kościoła powszechnego, sama będąc Kościołem domowym.

Rodzina jako Kościół domowy jest także miejscem formacji i wychowania chrześcijańskiego. To wychowanie religijne w sposób szczególny związane jest z podejmowaniem katechezy rodzinnej, która posiada znaczący wpływ w procesie formacyjnym członków rodziny. Głównymi odpowiedzialnymi za chrześcijańskie wychowanie dzieci i ich formację religijną są zawsze rodzice, którzy mają obowiązek podejmować się tego zadania w duchu odpowiedzialności i misji zleconej im przez Boga, współpracując w tym dziele z innymi instytucjami wychowawczymi, a zwłaszcza z Kościołem.

105

ROZDZIAŁ II

WPŁYW SAKRAMENTÓW I SAKRAMENTALIÓW