Pogrzeb chrześcijański

Wśród wielu wydarzeń, jakie na swej drodze życiowej napotyka człowiek, są chwile i momenty trudne a nawet bolesne, jak śmierć oraz towarzyszący jej pogrzeb chrześcijański. To wydarzenie dotyka w sposób szczególny najbliższą rodzinę, która żegna kogoś bliskiego. Śmierć człowieka może być postrzegana w różnych aspektach i wymiarach: medycznym, biologicznym, psychologicznym, socjologicznym. Nie da się jednak spojrzeć na tajemnicę śmierci, pomijając jej aspekt religijny, teologiczny. Teologia bowiem uznaje ją za fakt należący do naturalnego porządku rzeczy376. Człowiekowi, który nieustannie zastanawia się nad tym, czym jest śmierć i jaki jest jej sens, z pomocą przychodzi Kościół, który pragnie zaszczepić pełne i naturalno – religijne jej rozumienie. Kościół czyni to przez zwyczajne duszpasterstwo i głoszone słowo Boże, a najpełniej ukazuje tajemnicę śmierci poprzez teksty liturgiczne w mszach za zmarłych i obrzędach pogrzebowych. To w nich przede wszystkim ukazana jest ludzka śmierć jako wydarzenie w dziejach zbawienia377.

Troska o zmarłych, ich pogrzeb oraz godne pochowanie, to cecha, która od samego początku była obecna we wszystkich kulturach i narodach. Zawsze wierzono w życie pozagrobowe i zwyczaje pogrzebowe wiązano z życiem wiecznym, a miejsce przyszłego życia przedstawiano jako miejsce światłości378. W I i II wieku chrześcijańskie obrzędy pogrzebowe były skromne i następowały z zasady niedługo po śmierci, po dokończeniu koniecznych przygotowań. Z czasem obrzędy te stawały się coraz bogatsze. Kościół przenosił na swój grunt niektóre zwyczaje ze świata pogańskiego (balsamowanie, całun, przynoszenie

375 Por. Cz. Krakowiak, Funkcja kapłańska rodziny – liturgia domowa, dz. cyt., s. 262.

376 Por. J. Decyk, Ludzki i Boży wymiar śmierci w świetle kultu zmarłych, Studium liturgiczne, Warszawa 2000, s. 20.

377 Por. tamże, s. 20-21.

378 J. Decyk, Modlitwy wstawiennicze za zmarłych w dawnej i nowej liturgii, w: Liturgia i pobożność

185

kwiatów, zapalanie świateł), nadając im własne i pełniejsze znaczenie379. Od IV wieku upowszechnia się i umacnia zwyczaj sprawowania Eucharystii za zmarłych. Nie można jednak z całą pewnością powiedzieć (mimo licznych świadectw), że była ona sprawowana w dniu pogrzebu lub w obecności zwłok. W tym czasie liturgia za zmarłych miała charakter uwielbienia i dziękczynienia, czego wyrazem był śpiew Alleluja stosowany aż do wieków średnich380. Pod koniec pierwszego tysiąclecia zmienił się nastrój liturgii pogrzebowej: w miejsce jej aspektu paschalno – eschatologicznego pojawia się i zaczyna dominować myśl o sądzie i karze za grzechy. Dlatego liturgia ta posiadała głównie charakter pokutny381.

Wydany po Soborze Trydenckim Rytuał rzymski (1614 r.) dokonał jedynie uporządkowania istniejących już obrzędów pogrzebowych, wzbogacając je jeszcze bardziej modlitwami o charakterze pokutnym. Modlitwy liturgii pogrzebowej wyrażały nadzieję na zmartwychwstanie zmarłego, ale także niepewność co do losu jego duszy382. Dopiero II Sobór Watykański dokonał istotnych zmian w modlitwach i obrzędach pogrzebowych, uwzględniając doświadczenie całego chrześcijaństwa oraz odczytując na nowo Ewangelię w świetle znaków czasu383. Sobór w Konstytucji o liturgii świętej zalecił, by obrzędy te jaśniej wyrażały paschalny charakter śmierci chrześcijan i lepiej odpowiadały warunkom i tradycjom poszczególnych regionów Kościoła (KL 81). Wydane po Vaticanum II modlitwy za zmarłych (zestawione w Mszale rzymskim Pawła VI i Obrzędach pogrzebowych) wskazują na doniosłość paschalnego misterium Chrystusa, Jego moc i zbawczy charakter tak dla żywych, jak i dla umarłych. Drugą ich cechą jest całościowe spojrzenie na człowieka i widzenie go w aspekcie personalistycznym384. Odnowione Obrzędy pogrzebu zawierają trzy formy liturgii pogrzebowej: pierwsza – obejmuje trzy stacje: w domu zmarłego, w kościele i przy grobie; druga – zawiera dwie stacje: w kaplicy cmentarnej lub domu przedpogrzebowym i przy grobie; trzecia natomiast posiada tylko jedną

379 Cz. Krakowiak, Pogrzeb chrześcijański, w: Mysterium Christi, Sakramenty i sakramentalia, red. W. Świerzawski, Zawichost – Kraków – Sandomierz 2013, s. 317-318.

380 B. Nadolski, Liturgika, Sakramenty…, dz. cyt., s. 401.

381 Cz. Krakowiak, Pogrzeb chrześcijański, dz. cyt., s. 320.

382 Tamże, s. 320-321.

383 J. Decyk, Ludzki i Boży wymiar śmierci w świetle kultu zmarłych…, dz. cyt., s. 64.

186

stację: w kaplicy cmentarnej, w domu przedpogrzebowym lub w domu zmarłego385.

Pogrzeb jest liturgicznym obrzędem Kościoła, w którym zmarłą osobę poleca się Bożemu miłosierdziu, okazuje się szacunek dla ciała ludzkiego i duchową łączność z rodziną zmarłego oraz wyraża wiarę w życie wieczne i zmartwychwstanie ciała. Obrzędy pogrzebu wyrażają paschalny charakter śmierci, jako przejścia z doczesności do życia w wiecznej chwale: „Jeżeli umarliśmy z Chrystusem, wierzymy, że również z nim żyć będziemy” (Rz 6,8)386. Dlatego za zmarłych – czytamy we Wprowadzeniu do Obrzędów pogrzebu – Kościół składa „eucharystyczną ofiarę, pamiątkę Chrystusa i modli się za nich. W ten sposób dzięki łączności wszystkich członków Chrystusa to, co zmarłym przynosi duchową pomoc, pozostałym daje pociechę płynącą z nadziei” (OP 1). Łatwo zauważyć, że liturgia pogrzebowa nie odnosi się tylko i wyłącznie do zmarłych, lecz posiada także duże znaczenie dla żyjących, tj. uczestników pogrzebu. Widoczne jest to w takich elementach, jak: wyrażenie współczucia rodzinie i przyjaciołom zmarłego, aby przez to umocnić ich wiarę i nadzieję; modlitwa za pogrążonych w smutku i żałobie; liturgia słowa podczas uroczystości żałobnej, która ukazuje chrześcijański sens śmierci i wzbudza nadzieję na to, że kiedyś spotkamy się ponownie ze zmarłymi u Boga w wieczności387.

Dni pomiędzy śmiercią a pogrzebem najbliższa rodzina i przyjaciele zmarłego powinni przeżyć w duchu skupienia, zadumy i modlitwy za niego. W tych dniach, jeśli zachodzi potrzeba, winni skorzystać z sakramentu pokuty, aby mogli, biorąc udział we Mszach świętej za zmarłego i Mszy pogrzebowej, przyjąć Komunię świętą. Niech ten czas modlitewnej troski będzie przeniknięty również wiarą w życie wieczne. Ta wiara i modlitwa niech będzie obecna w czasie czuwania w domu zmarłego, w trakcie umieszczania jego ciała w trumnie, w czasie odprawianej liturgii słowa w gronie najbliższych i Eucharystii sprawowanej w kościele oraz przy ostatnim pożegnaniu zmarłego i złożeniu jego ciała do grobu388. Jeśli ciało w dniach przed pogrzebem znajduje się w kaplicy

385 Zob. Obrzędy pogrzebu dostosowane do zwyczajów diecezji polskich (odtąd OP), Katowice 1978, nr 40-126.

386 P. Petryk, Sakramentalia i błogosławieństwa, dz. cyt., s. 303.

387 Por. Cz. Krakowiak, Pogrzeb chrześcijański, dz. cyt., s. 321-322.

187

pogrzebowej lub w domu, najbliższa rodzina powinna każdego dnia gromadzić się na wspólną modlitwę w intencji zmarłego. Można wówczas odmawiać różaniec lub jutrznię albo nieszpory za niego. Tak samo można uczcić każdą rocznicę śmiercią poprzez modlitwę w gronie rodziny czy zamówioną Mszę świętą w jego intencji389.

Pamięć o zmarłym członku rodziny powinna być żywa również po zakończonej uroczystości pogrzebowej. Jej wyrazem winna być modlitwa za bliskich zmarłych, uczestnictwo we Mszy świętej wraz z przyjęciem Komunii świętej (zwłaszcza w rocznicę śmierci), troska o groby, nawiedzenie cmentarza i zapalenie zniczy oraz możliwość zamówienia Mszy świętej, tzw. „gregorianki”390. Przez to każdy chrześcijanin wyraża wiarę w życie wieczne, w tajemnicę świętych obcowania oraz spełnia dobry uczynek zawarty w poleceniu, aby „modlić się za żywych i umarłych”.

***

Sakramenty i sakramentalia odgrywają ogromną rolę formacyjną w życiu chrześcijańskiej rodziny, która jest Kościołem domowym. Członkowie rodziny, przyjmując je na różnych etapach życia, począwszy od chrztu aż po moment śmierci, otrzymują nieocenione dary i łaski, które mają wpływ na ich wiarę, postawy i świadectwo, jakie dają na co dzień oraz kształtują ich życie osobiste i rodzinne.

Sakramenty ustanowione przez Chrystusa (wtajemniczenia chrześcijańskiego, uzdrowienia i służące komunii) to dary nie tylko dla tych, którzy je przyjmują, ale także i dla osób, które uczestniczą w przygotowaniu do nich, przyjmowaniu ich i realizacji zobowiązań z nich wypływających. Widać to zwłaszcza w przypadku

389 Por. Red. R. Nowacki, U. Haśkiewicz, G. Sztandera, Rytuał domowy…, dz. cyt., s. 194.

390 Od św. Grzegorza Wielkiego (papieża i doktora Kościoła) pochodzi zwyczaj odprawiania za zmarłych trzydziestu Mszy świętych, zwanych Mszami gregoriańskimi. Kiedy papież pełnił funkcje opata benedyktynów w Rzymie, zmarł pewien zakonnik, przy którym znaleziono pieniądze. W tamtych czasach uważane to było za wielkie przestępstwo w zakonie. Święty Grzegorz dla przestrogi dla innych zakonników polecił pochować jego ciało poza klasztorem, w miejscu niepoświęconym. Pełny jednak zatroskania o duszę zmarłego współbrata, nakazał w jego intencji odprawić trzydzieści Mszy świętych, dzień po dniu. Kiedy odprawiana była ostania z nich, zmarły zakonnik miał ukazać się opatowi i podziękować za odprawione Msze święte, oświadczając, że to właśnie te Eucharystie skróciły mu czas czyśćca. Od tamtego czasu panuje przekonanie, że po odprawieniu nieprzerwanie trzydziestu Mszy świętych, Pan Bóg w swoim miłosierdziu wybawi duszę, za którą te Msze są sprawowane i wprowadzi ją do nieba. Red. R. Nowacki, U. Haśkiewicz, G. Sztandera, Rytuał domowy…, dz. cyt., s. 194-195.

188

rodziców i najbliższej rodziny, która towarzyszy dzieciom i młodzieży w ich sakramentalnej drodze. Dlatego należy stwierdzić, iż sakramenty formują nie tylko osoby przyjmujące je, ale także pozostałych członków Kościoła domowego.

Aby ta formacja sakramentalna była owocna, potrzeba najpierw dobrego przygotowania się do ich przyjęcia. Przyjęciu każdego sakramentu towarzyszy bowiem dłuższy lub krótszy czas przygotowania, który powinien być poważnie potraktowany i należy dobrze go przeżyć. Ważne jest także, aby ta droga sakramentalna nie zamykała się w chwili przyjęcia konkretnego sakramentu, ale by człowiek współpracował z łaską sakramentalną, umacniał dary wypływające z niego i starał się jak najlepiej wypełniać obowiązki, jakie ten sakrament na niego nałożył.

Wśród sakramentaliów na pierwszym miejscu są błogosławieństwa, które otrzymują członkowie rodziny w różnych okolicznościach, sytuacjach i potrzebach życiowych. One również (pomimo tego, że nie mają takiego znaczenia jak sakramenty) pełnią rolę wychowawczą i formacyjną w życiu Kościoła domowego. Ważne jest, by rodzina korzystała z tych darów, jakie ofiaruje im Kościół na ich drodze do zbawienia, ponieważ często są one niedoceniane i niewykorzystywane. A przecież wielu z tych błogosławieństw mogą udzielać nie tylko kapłani czy diakoni, ale również osoby świeckie, w tym sami rodzice i członkowie rodzin.

189

ROZDZIAŁ III

ODDZIAŁYWANIE POBOŻNOŚCI LUDOWEJ NA FORMACJĘ