BERLIN / TEMPELHOF FREIHEIT

Jednym z przykładów tymczasowego wykorzystania przestrzeni i zastosowania tymczasowej architektury w skali urbanistycznej jest obszar dawnego lotniska Tempelhof w Berlinie³⁶³. Wraz z momentem jego zamknięcia w 2007 r. otworzyło się szerokie spektrum możliwości wykorzystania rozległego obszaru wyłączonego dotychczas spod miejskiej aktywności. Jeszcze przed ostatecznym zamknięciem portu lotniczego zaczęły rodzić się inicjatywy zmierzające do przeprowadzenia konsultacji społecznych mających na celu sformułowanie strategii ponownego wykorzystania terenu. W pierwszą fazę konsultacji zaangażowało się 68 tysięcy obywateli, którzy zgłosili 2 500 konkretnych pomysłów³⁶⁴. W roku 2007 rozpoczęły się badania sondażowe. W ramach internetowej giełdy pomysłów najwyższe uznanie zyskała idea, aby lotnisko po zamknięciu stało się ogólnodostępnym parkiem, w którym można uprawiać szereg różnych sportów. Inne popularne pomysły obejmowały wsparcie dla edukacji, rozwijania przemysłu kreatywnego, a także częściowe przeznaczenie terenów na skraju lotniska pod zabudowę mieszkalną. W roku 2008 przeprowadzono

362 Tamże.

363 Lotnisko Berlin-Tempelhof powstało w 1923 r., a następnie zostało rozbudowane przez nazistowskie władze Niemiec w latach 1936–1941, stając się ówcześnie największym powierzchniowo budynkiem na świecie.

Kompleks budynków oparty na planie wygiętego łuku o długości 1,2 km został zaprojektowany przez Ernsta Sagebiela, stając się przykładem monumentalnej nazistowskiej architektury. W okresie powojennym lotnisko, które znalazło się po podziale miasta w sektorze amerykańskim, umożliwiało zaopatrzenie i komunikację w trakcie radzieckiej blokady Berlina Zachodniego. Rola lotniska w międzynarodowym ruchu lotniczym stale malała względem lotnisk Tegel i Schönefeld, a ostateczny kres opłacalności jego wykorzystywania wyznaczyła decyzja o budowie nowego portu lotniczego Berlin-Brandenburg International w 1996 r.; zob. A. Pleszko, Good-bye Tempelhof, „Architektura & Biznes” 2009, nr 2, s. 15.

364 Zob. strona projektu [online], [dostęp: 25.06.2014], dostępny w Internecie:

http://www.tempelhoferfreiheit.de/.

179 badania fokusowe, a w roku 2010 teren lotniska pierwszy raz otwarto dla zwiedzających i rozpoczęto realizację pierwszych projektów pionierskich³⁶⁵. W 2009 roku Departament Senatu [Berlina]

ds. Rozwoju Miasta powierzył firmie Adlershof Projekt GmbH opracowanie misji rozwoju terenu lotniska i koncepcji projektowych. Zamiast klasycznego projektowania urbanistycznego proces zorientowany został przede wszystkim na badanie potrzeb użytkownika. Model powstawał we współpracy z organizacjami społecznymi, decydentami politycznymi i gospodarczymi, a przede wszystkim z mieszkańcami Berlina. Koncepcje i pomysły zostały następnie poddane publicznym konsultacjom oraz ocenie 150 ekspertów. Względem każdej z wypracowanych hipotez rozwojowych zostały sformułowane krótkoterminowe i długoterminowe cele. Następnie przeprowadzono studium ich wykonalności i przystąpiono do stopniowej realizacji. Szerokie zaangażowanie społeczne w ten proces pozwoliło sformułować wizję, która uwzględnia interesy mieszkańców okolicznych dzielnic i całego miasta³⁶⁶.

Projekt „master planu” przewidywał zachowanie na przeważającej części dawnego lotniska funkcji parkowej i jej wzbogacenie. Na obrzeżach miała zostać usytuowana zabudowa mieszkalna z umiarkowanymi stawkami czynszów. Funkcje kompleksu zostały wzbogacone o obiekty kulturalno-edukacyjne i przestrzenie publiczne wśród projektowanej zabudowy. Budynek lotniska według planu przeznaczony został na potrzeby rozwoju sektora kreatywnego. W głównych założeniach Tempelhof miało stać się miejscem, w którym jednocześnie można mieszkać, pracować oraz wypoczywać. Plany infrastrukturalnych inwestycji miasta zostały podzielone na etapy i rozpisane do 2022 roku. Odległa perspektywa finalnego zagospodarowania nie oznaczała jednak wyłączenia lotniska z użytkowania.

Wraz z otwarciem na mieszkańców i turystów w 2009 roku stało się ono bowiem niezwykle popularnym miejscem dla różnego rodzaju aktywności. Główna hala pasażerska oraz przestrzenie hangarów wykorzystywane są do dziś do organizacji licznych wydarzeń kulturalnych, towarzyskich oraz handlowych. Przestrzenie biurowe w budynku zajmują natomiast stopniowo firmy z sektora kreatywnego. Przestrzeń pola i pasów startowych jest stale wykorzystywana jako atrakcyjne miejsce spędzania wolnego czasu. Tempelhof jako nietypowy park stał się nie tylko doskonałą areną dla sportów wykorzystujących wiatr, ale również dla biegaczy, cyklistów czy miłośników piknikowania. Na olbrzymim, 230-hektarowym terenie każdy znajdzie dla siebie odpowiednie miejsce. Wzbogaceniem naturalnych walorów przestrzeni są powstające okresowo instalacje artystyczne i architektoniczne, które uatrakcyjniają ofertę miejsca i podkreślają jego rolę jako przestrzennego laboratorium dla miasta przyszłości.

Od początku w dyskusję nad dalszym zagospodarowaniem lotniska zaangażowany jest berliński kolektyw architektów, artystów i społecznych aktywistów – Raumlabor. W latach 2007–2008 Raumlabor przygotował we współpracy ze Studio UC koncepcję kulturalnej aktywizacji obszaru.

W trakcie warsztatów i dyskusji została opracowana dziesięciopunktowa strategia. Według Raumlabor: strategia koncentruje się na pierwszych krokach i pierwszych pięciu latach, ale sugeruje

365 Plan rewitalizacji lotniska pierwotnie przewidywał powstanie 200 projektów, które zarządzane byłyby przez pionierów – artystów i społeczników prowadzących na tym terenie swoją działalność. Pionierzy otrzymali preferencyjne stawiki czynszu za użytkowany teren (1 euro / 1 mkw.) jednak nie mieli możliwości rozwijania działalności komercyjnej przynoszącej im zyski. Ostatecznie liczba projektów pionierskich była mniejsza niż zakładana i nie przyniosła w pełni oczekiwanego rezultatu polegającego na stworzeniu sieci powiązań i „gęstości” użytkowania bliskiej tradycyjnej tkance miejskiej; zob. strona projektu [online], [dostęp:

25.06.2014], dostępny w Internecie: http://raumlabor.net/tempelhof-2014/.

366 Zob. strona projektu [online], [dostęp: 25.06.2014], dostępny w Internecie:

http://www.tempelhoferfreiheit.de/nc/planung-und-entwicklung/planungsgeschichte/?page=2.

180

również ramy organizacyjne i wyznacza strategiczne podmioty, które mogą prowadzić proces transformacji w perspektywie długoterminowej. Ta nauka urbanistyki funkcjonuje ściśle w połączeniu ze strategiami kulturalnymi. Udostępnienie terenu pod jego pionierskie wykorzystanie tworzy sytuacje, w których można przetestować pomysły na długotrwałe zagospodarowanie oraz przekłada aktywność obserwowaną w terenie w sferę planowania poprzez narzędzie, jakim jest dynamiczny „master plan”³⁶⁷. Pod pojęciem dynamicznego „master planu” należy ponadto rozumieć różne aspekty rozwoju, które obejmują zarówno działania pionierów i tymczasowe sposoby użytkowania przestrzeni, jak i znajdujące się w dalszej perspektywie zagospodarowanie parku i zabudowę części obszaru.

Połączenie miękkich i twardych narzędzi projektowych umożliwia stworzenie planu obejmującego zakres czasowy do roku 2030, który jednakże może być redefiniowany w oparciu o rzeczywiste działania i doświadczenia. Ważnym elementem ujętym w strategii jest między innymi zaplanowana na rok 2017 międzynarodowa wystawa ogrodnictwa (IGA). Od momentu udostępnienia lotniska mieszkańcom, a więc od 2010 roku, Raumlabor realizuje w praktyce ideę tymczasowego zagospodarowania obszaru, umieszczając w przestrzeni także własne projekty.

Ryc. 133. Tereny zielone na lotnisku są chętnie wykorzystywane przez miłośników miejskiego ogrodnictwa.

Ryc. 134. Lotnisko Tempelhof jest miejscem różnych nieoczekiwanych zdarzeń i spotkań wynikających z możliwości kreatywnego korzystania z przestrzeni.

Pierwszym projektem, zrealizowanym w 2010 roku, był „The Knot” – otwarta przestrzeń spotkań i wymiany poglądów. Odwiedził nie tylko Berlin, ale również Warszawę i Bukareszt. Czas funkcjonowania projektu w każdym z tych miast trwał kilka tygodni. Zaprojektowanej formie towarzyszyła idea zmienności, która umożliwia zaistnienie różnych sytuacji³⁶⁸. Elementy konstrukcyjne mogły być łatwo montowane i przenoszone, odpowiadając bogatym potrzebom funkcjonalnym projektu, które obejmowały warsztat produkcyjny, kuchnię, kawiarnię, dyskotekę, sypialnię, przestrzeń wystawienniczą oraz archiwum. Według autorów obiekt był nie tylko miejscem generowania społecznych interakcji, ale przede wszystkim przetwarzania ich. „Węzeł” stał się miejscem, w którym wytwarzana jest nowa przestrzeń publiczna.

Każdy z zaproszonych gości stawał się jednocześnie członkiem platformy, pełnił więc rolę gościa

367 Autorzy o projekcie [online], [dostęp: 25.06.2014], dostępny w Internecie:

https://raumlabor.net/aktivierende-stadtentwicklungflughafen-tempelhof/.

Tłum. na j. polski: autor. Oryginalny tekst: The strategy focusses on the first steps and the first five years, but suggests frameworks and strategic organizational bodies, that could drive the transformation process in the long term. this learning urbanism works closely with cultural strategies, giving away land for pioneer uses, creating testing situations for long term ideas and translating the activities on site into the planning sphere with the new tool of the dynamic masterplan.

368 Więcej na temat mobilności i zmienności funkcji w projektach Raumlabor w: K. Seonwook, P. Miyoung, dz. cyt., s. 540-567.

181 i przyjmującego jednocześnie. Uczestnicy przedstawiali swoje pomysły, idee, działalność społeczną lub gospodarczą, inspirując się nawzajem. W projekcie chodziło przede wszystkim o wskrzeszenie ducha przestrzeni publicznych, wskrzeszenie istoty miasta, a więc nieograniczonej wymiany pomiędzy ludźmi, dzielenia doświadczeń i idei. Ten istotny aspekt polityczny został wzbogacony o wartość wspólnego spotkania, zabawy, spędzania wolnego czasu i odpoczynku.

Drugim projektem zrealizowanym w 2012 r. przez Raumlabor we współpracy z artystami była organizacja wystawy umieszczonej w 15 pawilonach. Struktury zostały zaprojektowane przez członków Raumlabor, jednak ich definitywny kształt i przeznaczenie określili artyści.

Trzy instalacje wykorzystywały istniejące na lotnisku obiekty, reszta z nich została wzniesiona od podstaw z materiałów uzyskanych z odzysku. Hasło tego projektu artystycznego „Die Grosse Ausstellung 2012 – The World is not Fair” odnosiło się w sposób krytyczny do organizowanych od ponad 160 lat wystaw światowych i targów. Posługując się tą samą formułą, wykorzystano dużą wolną przestrzeń i ulokowano w niej tematyczne pawilony, dokonując przewrotnej kontestacji.

Instalacje artystyczne w pawilonach skupione zostały na szeregu aktualnych problemów ważnych dla współczesnej cywilizacji, od kwestii energii atomowej w kontekście katastrofy w japońskiej Fukushimie, po zwrócenie uwagi na trwający i przynoszący kolejne ofiary konflikt syryjski. Inni artyści skupiali swą uwagę na tworzeniu przestrzeni spotkań i dyskusji bądź podejmowaniu różnych zagadnień o charakterze społecznym i kulturowym. Wartością akcji była możliwość nieskrępowanej wypowiedzi i praktyczny brak ograniczeń, jakie z reguły narzucają artystom galerie czy muzea.

Również odbiorcy odwiedzający wystawę posiadali pełną swobodę w jej penetrowaniu. Piętnaście obiektów rozsianych na obszarze lotniska umożliwiło podążanie własną ścieżką i odwiedzanie wybranych przez siebie miejsc, z których każdy wynosił swój własny, indywidualny obraz i przeżycia.

Bardziej trwały charakter od powyższych interwencji tymczasowych ma działalność pionierów.

Działania pionierskie w projekcie „Tempelhof Freiheit” używane są jako narzędzie zagospodarowania przestrzeni poprzez inicjowanie jej wykorzystania. W zamyśle przyczyniają się one do poszerzenia procesu planowania i jego wzbogacenia. Jak stwierdzają członkowie Raumlabor, dzięki temu: rozwój obszarów miejskich jest postrzegany nie tylko jako zorganizowany proces akumulacji miejskich mas budowlanych, ale jako kolejny przykład kompresji działań, programów i sieci, które objawiają się stopniowo także strukturalnie³⁶⁹. Istotą działań na Tempelhof jest więc stworzenie urbanistycznej struktury zdarzeń, które jednakże zgodnie z procesem planowania będą wpisywać się w podejmowane stopniowo instytucjonalne projekty inwestycyjne. W zamierzeniu inicjatorów działań pionierskich dają one szansę na postrzeganie potencjału Tempelhof w sposób otwarty i wykraczający poza standardowe metody planowania. Tempelhof stanowi laboratorium współczesnego miasta, w którym realizowane są projekty nastawione na działalność edukacyjną i społeczną. Do najważniejszych zadań należy promowanie zrównoważonego rozwoju, idei współdecydowania obywateli o mieście i prowadzenie licznych debat społecznych, politycznych oraz kulturalnych.

Jednym z najbardziej znanych projektów pionierskich jest „Ark Metropolis”, czyli projekt budowy współczesnej Arki Noego, która stałaby się nową platformą dla zmiany na świecie i odwiedzałaby kolejne

369 Autorzy o projekcie [online], [dostęp: 25.06.2014], dostępny w Internecie:

https://raumlabor.net/aktivierende-stadtentwicklungflughafen-tempelhof/.

Tłum. na j. polski: autor. Oryginalny tekst: Stadtentwicklung wird somit nicht nur als städtebaulich strukturierte Akkumulation von Baumassen verstanden, sondern als sukzessive Verdichtung von Aktivitäten, Programmen und Netzwerken, die sich nach und nach auch baulich manifestieren können.

182

europejskie miasta. Działalność pionierów na lotnisku stanęła jednak pod znakiem zapytania w obliczu docelowych planów zagospodarowania. Pola, które zajmowali, zostały bowiem przeznaczone pod zabudowę. W związku z tym część uczestników procesu nie otrzymała przedłużenia umów dzierżawy.

Projekt zagospodarowania, który miał być realizowany przez Tempelhof Projekt GmbH i Grün Berlin GmbH spotykał się z oporem niektórych grup użytkowników i entuzjastów absolutnie niczym nieskrępowanego modelu funkcjonowania byłego lotniska. W berlińskiej prasie rozpoczęła się żywa dyskusja dotycząca dalszej roli pionierów w kształtowaniu charakteru i tożsamości miejsca, w tle której postawione zostało pytanie o stopień wolności jednostki i siłę regulacji. Kontrowersje mieszkańców Berlina wzbudziły również plany Senatu Berlina zmierzające do częściowej zabudowy obszaru dawnego lotniska. Inicjatywie społecznej pod nazwą „100% Tempelhofer Feld” udało się zebrać 250 tysięcy podpisów pod wnioskiem o zorganizowanie referendum w sprawie przyszłości lotniska i stopnia ingerencji w jego dotychczasowy kształt oraz doprowadzić do jego przeprowadzenia 25 maja 2014 r.

Ryc. 135. Jeden z pawilonów, które pojawiły się na lotnisku w ramach projektu artystycznego „Die Grosse Ausstellung 2012 – The World is not Fair”

Ryc. 136. Projekt „The Knot” przygotowany przez Raumlabor Berlin.

Wedle „master planu” z 305 dostępnych obecnie hektarów wolnego pola rekreacyjnego miało pozostać 180 ha. Pod różnorodną infrastrukturę parkową przeznaczono 50 ha, a 75 pod zabudowę wraz z infrastrukturą – drogi dojazdowe, parkingi itp. W referendum, które zostało przeprowadzone jednocześnie z wyborami do Parlamentu Europejskiego sformułowano dwa pytania. W pierwszym zapytano mieszkańców, czy są za zachowaniem stanu istniejącego, w drugim – czy popierają plany inwestycyjne senatu landu Berlin. Oba pytania dotyczyły więc tej samej kwestii i oznaczały dla zwolenników zachowania status quo odpowiedzi na pierwsze pytanie „tak”, na drugie natomiast „nie”. Możliwość oddania głosu w referendum nie wiązała się jedynie z określeniem przyszłości lotniska, ale stanowiła również rodzaj nieformalnego poparcia lub protestu wobec polityki mieszkaniowej prowadzonej przez władze miasta.

W referendum 738 tys. mieszkańców (64% głosujących) poparło inicjatywę zachowania przestrzeni parku w dotychczasowym kształcie, natomiast 59,4% biorących udział zagłosowało przeciwko planom Senatu Berlina, odpowiadając „nie” na drugie pytanie³⁷⁰. W wyniku referendum plany inwestycyjne miasta względem obszaru dawnego lotniska Tempelhof zostały zablokowane, a jego status jako przestrzeni tymczasowej – podtrzymany. Wyniki referendum w sposób zdecydowany pokazały przywiązanie berlińczyków do bieżącego nieuregulowanego sposobu wykorzystania przestrzeni lotniska. Głosowanie stało się również dowodem siły społecznego głosu względem władz miasta, które musiały ustąpić i zrezygnować z przyjętych planów zagospodarowania. Czy sprzeciw

370 J. Sobaszek, M. Madej, 100% Tempelhof czyli demokracja w parku, „Krytyka Polityczna” [online], 24.06.2014.

[dostęp 01.07.2014], dostępny w Internecie: http://www.krytykapolityczna.pl/artykuly/niemcy/20140624/100-tempelhof-czyli-demokracja-w-parku.

183 mieszkańców Berlina był zasadny, pokaże dalsza przyszłość wykorzystania tego terenu. Bez wątpienia jednak dokonany wybór wskazuje na potrzebę istnienia w mieście przestrzeni otwartych na różnorodność, wolność użytkowania i przestrzenne eksperymenty.