GLOBALIZACJA I JEJ WPŁYW NA TRANSFORMACJĘ MIAST

Miasta są dziś w znacznej mierze areną procesów lokalizowanych poza nimi. Zjawisko to wielu badaczy interpretuje jako geograficzną transformację kapitalistycznej, światowej ekonomii.

Wallerstein uważa kapitalizm za system, który angażuje hierarchiczną i przestrzenną nierówność dystrybucji opartą na relatywnie zmonopolizowanej i wysokodochodowej produkcji w limitowanych rdzeniach produkcji³⁴. Proces ten prowadzi do wykształcania się trzech grup miast – centralnych, pół-peryferyjnych oraz pół-peryferyjnych. Niezrównoważony rozwój jest charakterystycznym elementem kapitalistycznej organizacji ekonomii światowej³⁵. Kapitał krążący po świecie poszukuje dla siebie dogodnego miejsca i narodowe granice nie stanowią dla niego równie istotnej bariery, jak w przeszłości. W związku z tym każde miasto posiada teoretyczne szanse, aby wziąć udział w globalnym współzawodnictwie i przyciągnąć do siebie kapitał, usługi oraz technologie, które staną się nową siłą

33 Zarówno francuska dzielnica La Defence jak i angielska Canary Wharf powstały na terenach poprzemysłowych i składowych.

34 M. Jenks, D. Kozak, P. Takkanon, dz. cyt., s. 13.

35 Tamże, s. 13.

24

napędową jego rozwoju. W praktyce, jak zauważa Krzysztof Nawratek, liczba takich miejsc jest ograniczona, a wedle światowych rankingów zaledwie kilka miast posiada niezaprzeczalną pozycję lidera. Na zachodniej półkuli na czele hierarchii znajdują się Nowy Jork i Londyn z uwagi na zgromadzony i przepływający przez Wall Street i Londyńskie City kapitał, a także dzięki międzynarodowym instytucjom finansowym jakie posiadają w nich swoje siedziby. Odpowiednie zarządzanie sukcesem utrwala pozytywne trendy, sprawiając że miasta silne ulegają dalszemu wzmocnieniu, natomiast miastom, które „przespały” moment transformacji trudno obecnie przystosować się do nowych realiów i przyciągnąć kapitał, wyrafinowane usługi oraz kreatywnych mieszkańców. Przepaść się pogłębia, a pozycja wielu dotychczas mocnych ekonomicznie ośrodków ulega obniżeniu w światowej klasyfikacji miast.

Ryc. 1. Czas to pieniądz zdają się mówić zegary w Londyńskim Canary Wharf. Londyn jest dziś niekwestionowaną stolicą finansową Europy o globalnym znaczeniu.

Ryc. 2. George Washington spoglądający na główny gmach nowojorskiej giełdy przy Wall Street. Nowy Jork jest miastem, w którym wielka polityka i wielkie pieniądze nabierają globalnego wymiaru.

Skala i skomplikowanie wpływu, jaki wywiera globalizacja na rozwój miast, zdeterminowały potrzebę stworzenia typologii, w którą istotny wkład wnieśli John Friedmann, Saskia Sassen i Allen J.

Scott. Friedmann zdefiniował pojęcie miasta światowego, Sassen – miasta globalnego, a Scott – globalnego regionu³⁶. Każde z tych pojęć wynika z badań opisujących różnorodne efekty globalizacji.

Miasta światowe są centrami władzy i dominacji, miasta globalne są miastami zdolnymi do globalnej kontroli, natomiast miasta-regiony są miejscami produkcji w globalnym świecie zdominowanym przez postfordyczną akumulację³⁷. Podziały te nie są jednak wyraźne, np. miasta globalne mogą działać w odcięciu od swojego regionu i bezpośredniego zaplecza, a nawet gospodarki krajowej (Nowy Jork, Londyn), w przeciwieństwie do globalnych regionów składających się z kilku miast i obszarów zurbanizowanych, które ze sobą kooperują. Miasta pół-peryferyjne takie jak Seul, Mexico City albo Sao Palo są dobrze połączonymi ze światem centrami globalnych usług, jednakże nie pełnią roli głównej siły ekonomicznej świata jak miasta globalne. Wymienione powyżej miasta łączy jednak zbiór pewnych cech, takich jak globalne przepływy kapitału i informacji w rozumieniu Manuela Castellsa, produkcja oparta na specjalistycznej wiedzy, wykorzystanie nowoczesnych technologii oraz atrakcyjność pod względem stopy życiowej. Cechy te nie dotyczą oczywiście całej zamieszkującej te ośrodki społeczności, jednak są ich zauważalnymi atrybutami.

36 Tamże, s. 17.

37 Postfordyzmem określana jest nowa faza rozwojowa kapitalizmu, która nastała po kryzysie gospodarczym lat 70. Sztywne i umasowione formy produkcji zostały wówczas zastąpione przez bardziej elastyczne mechanizmy wytwórcze umożliwiające łatwiejsze reagowanie i korektę kursu względem dynamicznego rynku.

25 GLOBALNE WSPÓŁZAWODNICTWO

Opisane powyżej procesy związane ze zjawiskiem globalizacji oraz dynamicznym przepływem informacji, technologii i kapitału sprawiają, że miasta uczestnicząc w globalnym wyścigu, wypracowują różnorodne strategie zmierzające do obrony swojej dotychczasowej pozycji bądź poszerzenia wpływów. Jednym z najważniejszych procesów determinujących współczesne przekształcenia miast jest przejście z gospodarki opartej na przemyśle do gospodarki opartej na usługach³⁸. Miasta, które dotychczas oprócz produkcji przemysłowej były silnymi ośrodkami kulturalnymi, turystycznymi, finansowymi i naukowymi znacznie łagodniej przechodzą ten proces.

W gorszej sytuacji znajdują się miasta poprzemysłowe, w których to przemysł był główną siłą napędową ich rozwoju. Te miasta stoją przed koniecznością szybkiego przedefiniowania swojej roli w globalnej sieci powiązań. Najbardziej rozpowszechnionym w świecie zachodnim profilem przekształceń jest przyciąganie do miast firm z branży wyspecjalizowanych usług. W związku z tym powstają nowe biurowce i infrastruktura usługowa dla biznesu. Należy mieć jednak świadomość, że potencjalni inwestorzy posiadają wyrafinowane potrzeby, a rynek konkurujących ośrodków jest ogromny, w tym istnieje grupa miast posiadająca już infrastrukturalną przewagę nad innymi.

Atutem nowych graczy może być dobrze wykształcona kadra oraz niższe koszty prowadzenia działalności. Przypadek ten dotyczy między innymi Polski i tzw. „nowych” krajów Unii Europejskiej, które mogą zaoferować dobrze wykształconą i tańszą siłę roboczą. Ponadto miasta dysponują szeregiem narzędzi umożliwiających przyciąganie nowych inwestorów z branży przemysłu lekkiego, takich jak: uzbrojone tereny inwestycyjne, zwolnienia podatkowe w ramach funkcjonowania w specjalnych strefach ekonomicznych, wykształcona kadra i sformułowana na odpowiednio wysokim poziomie oferta usług miejskich. Zbudowanie atrakcyjnej oferty przez miasto wymaga dużego wysiłku organizacyjnego i nakładów finansowych, ostatecznie skutkuje też zmianami przestrzennymi. Przekształcenia urbanistyczne obserwowane w drugiej połowie wieku w Stanach Zjednoczonych, bądź miastach Europy Zachodniej są dziś również udziałem miast z obszaru Europy środkowo-wschodniej.

TRANSFORMACJA POLSKICH MIAST W KONTEKŚCIE ZJAWISK GLOBALNYCH

Opierając się na przykładzie polskich miast należy zwrócić uwagę na rozległy proces upadku dotychczas dominujących gałęzi przemysłu ciężkiego. Często niewydolny przemysł, utrzymywany w warunkach gospodarki socjalistycznej, po jej urynkowieniu skazany był na porażkę. Anachroniczna struktura przestrzenna produkcji obejmująca duże kombinaty położone na granicy centrów miast sprawiła, iż wraz z ich upadkiem stały się one jaskrawym przykładem zachodzących przemian gospodarczych znajdujących swe odbicie w przestrzeni. Odwołując się do najbardziej charakte-rystycznych zjawisk, należy wspomnieć o wpływie upadku przemysłu włókienniczego na sytuację demograficzno-urbanistyczną Łodzi, wpływie restrukturyzacji górnictwa na sytuację miast Górnego i Dolnego Śląska czy upadku przemysłu stoczniowego na kondycję Szczecina i Trójmiasta³⁹. Zjawiska te skutkowały uwolnieniem rozległych obszarów, często zlokalizowanych w obszarze śródmieść, które wymagały zdefiniowania ich nowej roli. Większość obiektów poprzemysłowych w Polsce jest obecnie adaptowana do nowych funkcji, a nie wykorzystywana pod produkcję przemysłową nowego rodzaju.

38 A. Majer, dz. cyt., s. 220.

39 Zob. B. Domański, Rewitalizacja terenów poprzemysłowych – specyfika wyzwań i instrumentów [w:] W. Jarczewski (red.), Przestrzenne aspekty rewitalizacji – śródmieścia, blokowiska, tereny poprzemysłowe,

pokolejowe i powojskowe, Wydawnictwo Instytutu Rozwoju Miast, Kraków 2009, t. 4, s. 140.

26

Dominującą formą przekształceń są centra handlowe (Manufaktura w Łodzi, Stary Browar w Poznaniu, Galeria Kazimierz w Krakowie)⁴⁰, bądź funkcje kulturalne i edukacyjne (Muzeum Śląskie w Katowicach, Muzeum Sztuki Współczesnej w Krakowie, Miasto Kultury – EC1 w Łodzi, Trafostacja Sztuki w Szczecinie)⁴¹. W znacznie mniejszym stopniu niż na Zachodzie obiekty pofabryczne adaptowane są na lofty⁴², natomiast częstą alternatywą dla wprowadzenia funkcji mieszkalnej na obszarach poprzemysłowych stają się obiekty typu „soft-loft”⁴³.

Ryc. 3. Manufaktura w Łodzi jest jednym z kilku przykładów przekształcenia dawnego zakładu przemysłowego w centrum handloworozrywkowo -kulturalne.

Ryc. 4. Stary Browar w Poznaniu posiada zestaw funkcji podobny do łódzkiej Manufaktury, jednak jego forma jest głównie wynikiem historyzującej kreacji architektonicznej i opracowania unikalnych detali.

Powyższe przekształcenia ukazują trend, w którym produkcja przemysłowa (także przyjazna środowisku i nieszkodliwa dla ludzi) wyprowadzana jest poza centra miast i lokowana na ich obrzeżach, często w parkach przemysłowych bądź klastrach. Jak pisze Bolesław Domański: Pojawienie się terenów poprzemysłowych jest wynikiem szerszych procesów zmian gospodarczych, w tym upadku pewnych branż lub przedsiębiorstw, relokacji ich działalności w inne miejsca, zmian technologicznych i koncentracji produkcji w mniejszej liczbie zakładów lub wyczerpywania zasobów surowcowych.

Duże rozmiary zakładów i związane z tym zapotrzebowanie na masowy transport samochodowy oraz

40 Proces przekształceń obszarów śródmiejskich i terenów poprzemysłowych pod funkcje handlowe w realiach polskich przedstawia Sławomir Ledwoń; zob. S. Ledwoń, Przekształcenia obszarów Śródmiejskich z udziałem funkcji handlowej, [w:] P. Lorens, J. Martyniuk-Pęczek (red.), Wybrane zagadnienia rewitalizacji miast, Wydawnictwo Urbanista, Gdańsk 2009, s. 36-57.

41 M. Huculak, Rewitalizacja terenów poprzemysłowych. Polskie doświadczenia i perspektywy [w:] W. Jarczewski (red.), dz. cyt., t. 4, s. 182-187, por. M. Wiśniewski, Wiązanie energii, czyli rewitalizacja zespołu dawnej elektrociepłowni EC-1 w Łodzi i jej adaptacja na cele kulturalno-artystyczne [w:] B. M. Walczak, dz. cyt., s. 45-66.

42 Proces adaptacji obiektów poprzemysłowych na lofty w Polsce przebiega dość opornie, a wśród przeprowadzonych inwestycji odnotować możemy takie, które zakończyły się niepowodzeniem, jak łódzkie „Lofty u Scheiblera”, czy „Nowa Przędzalnia" w Żyrardowie. W obu przypadkach inwestor ogłosił upadłość. Przyczynami tego stanu rzeczy są wysokie koszty adaptacji zabudowy poprzemysłowej znajdujące odbicie w wyższej cenie rynkowej tego typu mieszkań oraz wąskie grono potencjalnych nabywców. Średnia cena metra kwadratowego loftu w Polsce jest z reguły wyższa o 2-3 tysiące zł względem średniej cenowej w danej lokalizacji. Raporty dotyczące rynku loftów w Polsce z 2014 oraz 2015 r. potwierdzają, iż mimo wzrostu liczby inwestycji, stanowią one niszowy segment rynku nieruchomości; zob. M. Moneta, Lofty coraz modniejsze [online], [dostęp: 12.12.2015], dostępny w Internecie: http://biznes.onet.pl/wiadomosci/nieruchomosci/lofty-coraz-modniejsze/lzg8s, por. M. Huculak, dz. cyt., s. 182.

43 Pojęcie „soft-loft” odnosi się do nowych inwestycji budowlanych, które stylizowane są na podobieństwo obiektów pofabrycznych. Jako przykład tego typu zabudowy mieszkaniowej podać można inwestycje realizowane na terenie dawnej wytwórni wódek „Koneser” w Warszawie lub „Browar Lubicz” w Krakowie.

27 rosnąca wrażliwość ekologiczna stwarzały presję na przenoszenie produkcji przemysłowej na obrzeża miast i poza ich granice w miejsca o dobrej dostępności komunikacyjnej⁴⁴. W Polsce uwalnianie obszarów o pierwotnej funkcji przemysłowej w centrach miast wiąże się zarówno z całkowitą likwidacją danej gałęzi przemysłu w mieście, jak również z przeniesieniem produkcji poza jego granice. Powstawanie stref przemysłowych na obrzeżach związane jest także z lokowaniem nowych zakładów produkcyjnych bądź magazynów i centrów dystrybucji.

Rozwój przemysłu na przedmieściach wpisuje się w trendy związane z suburbanizacją i tworzeniem się „edge cities”⁴⁵. Największe zagrożenie dla możliwości ponownego zagospoda-rowania obszarów poprzemysłowych w centrach miast stanowi odpływ ludności na przedmieścia i niekontrolowana urbanizacja w strefie podmiejskiej. Ograniczenie możliwości inwestowania na terenach dotychczas niezagospodarowanych może przyczynić się do zwiększonego zainteresowania uwolnionymi od pierwotnej funkcji obszarami poprzemysłowymi⁴⁶. Nie mniej istotna w tej kwestii, niż właściwa polityka przestrzenna, jest kondycja gospodarcza danego miasta.

Od potencjału społecznego i ekonomicznego zależy w dużej mierze, czy uwolnione tereny poprzemysłowe zostaną zagospodarowane w sposób atrakcyjny i utrzymane w miejskiej strukturze, czy staną się atroficznymi elementami tkanki urbanistycznej. Rozwój nowych form działalności przemysłowej i generowanie stabilnych miejsc pracy w stopniu znaczącym może wpływać także na ożywienie zdegradowanych przestrzeni. Tempo przekształcania terenów poprzemysłowych pod funkcję mieszkalną czy też komercyjną jest bowiem w dużym stopniu determinowane przez tempo wzrostu gospodarczego. O sukcesie rewitalizacji tych obszarów decydują również możliwości organizacyjne instytucji samorządowych jako inicjatorów i liderów procesu rewitalizacji w przypadku przedsięwzięć publicznych bądź opartych o partnerstwo publiczno-prywatne.

Przykłady transformacji obiektów i obszarów poprzemysłowych dla celów ogólnomiejskich w polskich miastach wskazują na dominację inwestycji o mniejszej skali – ograniczonych do pojedynczych obiektów i zespołów pofabrycznych, finansowanych bądź przez podmioty komercyjne, bądź przez instytucje publiczne. Jak dotychczas w Polsce nie zrealizowano w pełni projektu polegającego na przekształceniu rozległego obszaru poprzemysłowego lub poportowego w nową wielofunkcyjną dzielnicę śródmiejską. Wśród przyczyn tego stanu rzeczy należy wskazać szereg charakterystycznych dla obszarów poprzemysłowych barier. Zaliczyć do nich możemy m.in.:

brak odpowiedniego skomunikowania obszaru (układ drogowy niedostosowany do nowych funkcji ogólnomiejskich); wysokie koszty renowacji i adaptacji historycznych obiektów poprzemysłowych;

konieczność realizacji nowej infrastruktury technicznej obszaru. Powyższe bariery mogą znacząco ograniczać zainteresowanie procesem rewitalizacji dużych obszarów poprzemysłowych przez podmioty komercyjne. Niezbędne w tym przypadku jest z reguły wystąpienie władz samorządowych w roli inicjatora i operatora procesu rewitalizacji oraz realizacja zadań umożliwia-jących dalsze zainwestowanie w formule partnerstwa publiczno-prywatnego⁴⁷. Jak wskazuje Bolesław

44 B. Domański, dz. cyt., s. 125.

45 Zob. P. Lorens, Rewitalizacja miast. Planowanie i realizacja, Politechnika Gdańska, Gdańsk 2010, s. 21-23.

46 B. Domański, dz. cyt., s. 131.

47 Jednym z przykładów partnerstwa publiczno-prywatnego w procesie przygotowania obszaru poprzemysłowego pod nowe inwestycje jest realizacja ul. Nowej Wałowej na obszarze młodego Miasta w Gdańsku. Inwestycja została przeprowadzona na mocy umowy zawartej pomiędzy Gminą Miasto Gdańsk a inwestorem prywatnym posiadającym tereny na obszarze Młodego Miasta – BPTO. Wkład finansowy BBTO wyniósł 62 mln złotych, natomiast wkład Gminy – 40,4 mln złotych i obejmował częściowe przygotowanie

28

Domański, szersze zaangażowanie się władz publicznych w politykę rewitalizacji zdegradowanych obszarów poprzemysłowych wymaga nie tylko zabezpieczenia odpowiednich środków finansowych, ale także stworzenia ram prawnych i organizacyjnych dla podejmowanych działań. W przypadku krajów zachodnioeuropejskich tj. Niemiec, Francji i Wielkiej Brytanii władze centralne bądź samorządowe powołały wyspecjalizowanych operatorów, których celem jest wykup i przygotowanie zdegradowanych obszarów pod inwestycje w perspektywie średnio i długoterminowej. Powołanie podobnej organizacji w realiach polskich może stać się remedium w sytuacji, w której podaż nieużytkowanych terenów poprzemysłowych nadal przewyższać będzie popyt rynkowy na ich zagospodarowanie⁴⁸.

1.1.3. REAKCJE NA WSPÓŁCZESNE KRYZYSY MIEJSKIE I ICH WPŁYW NA KSZTAŁT PRZESTRZENI