WARSZAWSKIE PRZYKŁADY TYMCZASOWYCH OBIEKTÓW I PAWILONÓW

transformacji. Istotne wsparcie dla podejmowanych przez władze państwowe i samorządowe działań polegających na rozbudowie infrastruktury kulturalnej stanowiła również możliwość pozyskania funduszy europejskich w latach 2007–2013. Do najważniejszych projektów muzealnych zrealizowanych w trakcie ostatnich 25 lat należy zaliczyć Muzeum Powstania Warszawskiego oraz Muzeum Historii Żydów Polskich, a także inne przygotowywane projekty, jak Muzeum Sztuki Nowoczesnej, Muzeum Wojska Polskiego czy Muzeum Historii Polski. Warto zaznaczyć, że projekty architektoniczne wszystkich wymienionych instytucji wyłonione zostały w trakcie konkursów architektonicznych³⁷⁹. Procedury wyboru projektów w formie takich konkursów są czasochłonne, jednak w przypadku inwestycji o szczególnym znaczeniu dla społeczeństwa są rozwiązaniem optymalnym, pozwalającym na wybór projektu o najwyższych walorach architektonicznych spośród różnych propozycji. Przygotowanie koncepcji, wyłonienie zwycięzcy, prace projektowe, a następnie sama realizacja oznaczają z reguły wieloletni proces inwestycyjny.

Z przytoczonych powyżej przykładów najmniej czasu zajęła przebudowa dawnej elektrowni tramwajowej na siedzibę Muzeum Powstania Warszawskiego, jednak sam konkurs poprzedzony został w tym przypadku wieloletnią pracą nad koncepcją ekspozycji i formułą działania instytucji, a prędkiej dacie otwarcia sprzyjały okoliczności o charakterze symbolicznym – zbliżająca się okrągła rocznica wybuchu powstania. Przykład realizacji Muzeum Żydów Polskich pokazuje, że od momentu rozstrzygnięcia konkursu do otwarcia gmachu minęła blisko dekada, natomiast zerwane ostatecznie prace projektowe nad budynkiem Muzeum Sztuki Nowoczesnej trwały pięć lat. Aktualny harmonogram zakłada, że opracowanie nowego projektu oraz proces inwestycyjny zabierze kolejne pięć lat. Choć czynniki wpływające na czas przygotowania wymienionych inwestycji są różne, to ukazują one prawidłowość, wedle której przy realizacji dużych projektów kulturalnych należy liczyć się z wieloletnim odroczeniem uruchomienia placówki. Jak więc w trakcie oczekiwania na udostępnienie budynku docelowego realizować misję powierzoną danej instytucji, która została już zawiązana, dysponuje zgromadzonymi zbiorami i może przystąpić do prowadzenia działalności bezzwłocznie? Bez wątpienia możliwość realizacji misji jeszcze przed ostatecznym otwarciem instytucji w miejscu docelowym zapewniają rozwiązania tymczasowe. W przypadku dwóch zaprezentowanych powyżej przykładów, zdecydowano się na stworzenie tymczasowej przestrzeni ekspozycyjnej i edukacyjnej. Budowę MHŻ poprzedziło funkcjonowanie pawilonu Ohel, natomiast będącą w planach budowę MSN poprzedza działalność muzeum w siedzibie tymczasowej, w dawnym pawilonie meblowym „Emilia”. W tym kontekście należy wspomnieć również o przykładzie Muzeum Warszawskiej Pragi, które funkcjonowało także w przestrzeniach tymczasowych przed otwarciem siedziby docelowej.

379 Konkurs na projekt przebudowy dawnej Elektrowni Tramwajowej na Muzeum Powstania Warszawskiego wygrał w 2003 r. Wojciech Obtułowicz, muzeum zostało otwarte 31 lipca 2004 r.; konkurs na Muzeum Historii Żydów Polskich wygrał w 2005 r. Rainer Mahlamäki, otwarcie placówki nastąpiło w 2014 r.; konkurs na Muzeum Sztuki Nowoczesnej wygrał w 2007 r. Christian Kerez, jednakże władze stolicy zrezygnowały ze współpracy z architektem w 2012 r.; zwycięskie koncepcje budynków Muzeum Wojska Polskiego oraz Muzeum Historii Polski odpowiednio przedstawili: pracownia WXCA oraz Bohdan Paczowski w 2009 r.

195 MUZEUM SZTUKI NOWOCZESNEJ W PAWILONIE EMILIA

Muzeum Sztuki Nowoczesnej zostało powołane w 2005 r. przez Ministra Kultury i Dziedzictwa Narodowego, natomiast w 2006 r. ministerstwo podpisało umowę z urzędem m.st. Warszawy dotyczącą współpracy przy organizacji nowej instytucji kulturalnej w stolicy. Na mocy umowy ministerstwo zobowiązało się do bieżącego finansowania działalności muzeum, natomiast Miasto Warszawa do zapewnienia tymczasowej oraz stałej siedziby. W następstwie podjętych zobowiązań władze stolicy ogłosiły w 2005 r. pierwszy konkurs architektoniczny – unieważniony po protestach dotyczących warunków konkursowych. Ogłoszony w 2006 r. drugi konkurs został rozstrzygnięty w roku 2007. Międzynarodowe jury wybrało do realizacji pracę szwajcarskiego architekta – minimalisty Christiana Kereza, która wzbudziła wiele kontrowersji zarówno w środowisku zawodowym, jak i wśród opinii publicznej. Werdykt sądu konkursowego został oprotestowany przez dotychczasowe władze muzeum, które podały się do dymisji. Mimo wspomnianych kontrowersji, w 2008 roku władze miasta podpisały z architektem umowę na projekt gmachu, który miał być ukończony w 2012 r. W wyniku wprowadzenia zmian w koncepcji obiektu i rozszerzenia programu funkcjonalnego o nową siedzibę dla Teatru Rozmaitości doszło do opóźnienia prac projektowych oraz nieporozumień pomiędzy zamawiającym a architektem. W ich efekcie w 2012 roku zamiast otwarcia nowej siedziby muzeum nastąpiło zerwanie współpracy z Christianem Kerezem i zaniechanie realizacji zwycięskiej pracy konkursowej. Znaczące odsunięcie w czasie perspektywy powstania stałej siedziby MSN przyczyniło się do podjęcia decyzji o organizacji siedziby tymczasowej, w której mogłaby być prowadzona działalność wystawiennicza i edukacyjna. Jeszcze w tym samym roku na potrzeby instytucji władze miasta wynajęły na okres czterech lat dawny pawilon meblowy „Emilia” zlokalizowany w sąsiedztwie administracyjnej siedziby MSN.

Zorganizowanie tymczasowej przestrzeni ekspozycyjnej okazało się niezbędne dla realizacji ambitnego programu działalności instytucji i realizacji jej misji w czasie bieżącym³⁸⁰. Zagospo-darowanie wnętrza pawilonu „Emilia” było w tym względzie dla Muzeum momentem przełomowym, umożliwiającym wyjście ze zgromadzoną kolekcją do odbiorców, ale przede wszystkim dającym możliwość realizacji wystaw czasowych i licznych projektów artystycznych. Jak mówi dyrektor Muzeum Joanna Mytkowska: W ciągu ostatniego roku zamieniliśmy się w jedno z większych (3,5 tysiąca metrów powierzchni wystawienniczej i publicznością około 120 000 osób) muzeów w Polsce. Jednocześnie pozostała nam elastyczność działania, energia do wychodzenia w przestrzeń poza naszą siedzibą i nasze stałe projekty takie jak: Park Rzeźby, Warszawa w Budowie, Filmoteka, Kinomuzeum oraz różne okazjonalne manifestacje³⁸¹.

380 Umowa najmu pawilonu została podpisana w 2012 r. przez Urząd m.st. Warszawy ze spółką „Meble Emilia”

na okres czterech lat, jednakże zmiana właściciela („Meble Emilia” wykupiła firma deweloperska Griffin Real Estate), który w miejscu pawilonu zamierza wznieść wieżowiec, ostatecznie przekreśla dalszą możliwość funkcjonowania MSN w tej lokalizacji. Władze muzeum oraz miasto są w sporze sądowym z deweloperem, który uznaje umowę najmu za nieważną i zmierza do usunięcia muzeum z pawilonu przed zakończeniem okresu najmu. Dalsze plany inwestora zmierzają do wyburzenia modernistycznego pawilonu autorstwa architektów Mariana Kuźniara i Czesława Wegnera oraz wzniesienia w tym miejscu 196-metrowego wieżowca.

381 A. Mazur, J. Mytkowska, Muzeum w trzeciej fazie. Rozmowa z Joanną Mytkowską., rozm. przepr. A. Mazur,

„Magazyn Szum” [online], 02.02.2014. [dostęp: 16.07.2015], dostępny w Internecie: http://magazynszum.pl/

rozmowy/muzeum-rozmowa-z-joanna-mytkowska.

196

Ryc. 145. Pawilon „Emilia” z widoczną instalacją artystyczną na elewacji – „Twarz Emilii” (Paulina Ołowska, 2014).

Ryc. 146. Atrium dawnego pawilonu meblowego po wprowadzeniu muzeum stało się przestrzenią wielu dyskusji i debat.

Pawilon „Emilia” swoją formą architektoniczną doskonale wpisał się w profil działalności nowego najemcy. Przestrzeń zaprojektowana do ekspozycji mebli okazała się być w sposób prosty adaptowalną do funkcji ekspozycji sztuki współczesnej. O funkcjonalności pawilonu jako nowej tymczasowej siedziby muzeum zadecydował plan otwarty umożliwiający dowolną aranżację wnętrza, ale także jego otwarcie na świat zewnętrzny przez całkowite przeszklenie fasady. Dzięki tym dwóm cechom muzeum realizuje istotne aspekty swojej misji – częste zmiany ekspozycji reprezentujące dynamiczną reakcję na bieżące zdarzenia, a także otwartość na odbiorcę, w tym przypadku realizowaną w sposób symboliczny poprzez przezierność fasad zachęcającą do eksploracji wnętrza.

Ważną przestrzenią stał się również centralnie położony hol otoczony na wszystkich kondygnacjach galeriami i prowadzącymi nań biegami schodów. Przestrzeń, pierwotnie spełniająca jedynie funkcję ekspozycyjną, dziś jest miejscem wykładów, dyskusji, projekcji filmowych i działań edukacyjnych, stanowi współczesną agorę, demokratyczną przestrzeń debaty o sztuce i jej odpowiedzi na bieżące zjawiska oraz problemy.

Architektura pawilonu „Emilia” współgra z założeniami przestrzennymi nowego gmachu, który ma się stać przestrzenią egalitarną, demokratyczną i otwartą na miasto, niejako współtworzoną przez odbiorców i dzięki nim. Prowadzona przez MSN w pawilonie działalność uwidoczniła spójność jego przestrzennej koncepcji z wizją przyszłego muzeum i przyczyniła się do przeniesienia już sprawdzonych rozwiązań do projektu nowego budynku. Joanna Mytkowska stwierdza: kilkuletnie doświadczenia pracy z publicznością pozwoliły nam przeformułować funkcje budynku, umieścić w jego centrum audytorium – miejsce spotkań i debat, umieścić część galerii przy fasadzie, z widokiem na miasto, tak by były to przestrzenie szybkiego reagowania, miejsce na szybkie projekty, zaprojektować małe kino studyjne związane z Filmoteką muzeum, wreszcie główne galerie muzeum płynnie połączyć z innymi funkcjami³⁸². Należy zwrócić uwagę, iż są to doświadczenia z publicznością, które zostały umożliwione dzięki organizacji tymczasowej siedziby muzeum w pawilonie „Emilia”.

Pawilon stał się więc swoistym laboratorium, w którym zespół kierowniczy muzeum mógł sprawdzić w praktyce, jak funkcjonuje wypracowana koncepcja działalności instytucji, jakich wymaga przestrzennych ram i jak odnajdują się w niej odbiorcy. Bezcenny zbiór doświadczeń jest obecnie wykorzystywany w trakcie współpracy muzeum z architektem nowego gmachu Thomasem Phiferem, w której projekt koncepcyjny powstaje w wyniku ścisłej współpracy i ciągłego dialogu inwestora i projektanta, a nie jest dany w wyniku konkursu opartego jedynie na sztywnych założeniach

382 Tamże.

197 wyjściowych. Z tego względu możliwość prowadzenia tymczasowej działalności z wykorzystaniem istniejącego obiektu została wykorzystana w pełni i dała możliwość odkrywania muzeum na nowo zarówno przez osoby zaangażowane w proces jego tworzenia, jak i przez odbiorców.

MUZEUM HISTORII ŻYDÓW POLSKICH – PAWILON OHEL

Na innej zasadzie niż w przypadku Muzeum Sztuki Nowoczesnej została zaplanowana tymczasowa przestrzeń Muzeum Historii Żydów Polskich. MHŻP powołano do życia na mocy trójstronnego porozumienia pomiędzy Ministrem Kultury i Dziedzictwa Narodowego, Prezydentem m.st. Warszawy oraz Stowarzyszeniem Żydowski Instytut Historyczny w 2005 roku. W tym samym roku został ogłoszony i rozstrzygnięty konkurs architektoniczny na koncepcję gmachu, który wygrała fińska pracownia Lahdelma & Mahlamäki Architects. Władze Muzeum zdecydowały o konieczności promocji instytucji i wyjściu do społeczeństwa na długo przed otwarciem docelowej siedziby.

Jak możemy przeczytać w biuletynie wydanym przez MHŻP: Myli się ten, kto sądzi, że Muzeum nie może działać już teraz. Muzeum to przede wszystkim idea, a ta ma się dobrze wszędzie tam, gdzie można ją pokazać i zachęcić ludzi, by ją wsparli³⁸³. Zgodnie z powyższym podejściem przed rozpoczęciem budowy w 2006 r. MHŻP wspólnie z warszawską Fundacją „Bęc Zmiana”

zorganizowało konkurs na instalację artystyczną – tymczasowy pawilon informacyjny będący zapowiedzią nowego gmachu w przestrzeni miasta. Do konkursu przystąpiło 29 pracowni, spośród których wybrany został projekt warszawskiej grupy projektowej Centrala³⁸⁴.

Projektanci z Centrali zaproponowali obiekt nawiązujący swoją formą do zwycięskiej pracy fińskiego architekta, ale niebędący jej bezpośrednim odwzorowaniem. Członkini jury Bogna Świątkowska pisała wówczas: Zwycięski projekt niezwykle nam się podoba, bo w sposób przewrotny nawiązuje do głównego gmachu Muzeum. Lekkość, proporcje, materiał, z którego namiot zostanie zbudowany – to wszystko jest rodzajem gry z projektem Mahlamakiego³⁸⁵. Pomiędzy modułowymi elementami rusztowań rozpięta została membrana o organicznym kształcie tworząca przestrzeń użytkową pawilonu. Kształt, w jaki ją uformowano, odzwierciedlał przestrzeń holu głównego projektowanej siedziby MHŻP. Dzięki absolutnie otwartej strukturze i tranzytowej formie przestrzeni ekspozycyjnej obiekt prowokował do zapoznania się z treściami w nim prezentowanymi. Użyte materiały w sposób bezpośredni podkreślały jego tymczasowość oraz symbolizowały jednocześnie nadchodzący początek procesu budowlanego. Architekci nadali pawilonowi nazwę Ohel, w języku hebrajskim oznaczającą namiot, ale posiadającą również wiele odniesień w kulturze żydowskiej, w tym symbolizującą spotkanie. Wybrana symbolika w sposób celny odzwierciedlała misję przyszłego muzeum, którego rola nie miała ograniczać się jedynie do opowiedzenia o losach Żydów w ich tysiącletniej historii na ziemiach polskich, ale również stanowić wielowymiarowe miejsce spotkania.

Pawilon w założeniach autorów miał więc pełnić rolę przestrzeni spotkań z historią i kulturą żydowską, ale również spotkań Polaków i Żydów. Jak piszą autorzy projektu: Ohel był zwiastunem

383 Ohel – namiot zapowiada Muzeum, Biuletyn Muzeum Historii Żydów Polskich – wydanie specjalne – zima 2006, s. 6-8.

384 Autorzy: Krzysztof Banaszewski, Małgorzata Kuciewicz, Jakub Szczęsny, współpraca autorska: Dominik Strzelec.

385 Tamże, s. 6-8, por. J. Trybuś, Ohel – instalacja tymczasowa Muzeum Historii Żydów Polskich w Warszawie,

„Architektura & Biznes”, 2006, nr 11 (172), s. 29.

198

powstającej przestrzeni publicznej MHŻP, pomógł w budowaniu środowiska ludzi zgromadzonych wokół instytucji bez gmachu-siedziby³⁸⁶.

Ryc. 147. Pawilon Ohel w 2007 r. Ryc. 148. Przestrzeń wejściowa do pawilonu.

W ramach prowadzonej w pawilonie działalności MHŻP organizowało prezentacje, wystawy, dyskusje, koncerty oraz uroczystości. Istotną część aktywności stanowiły również działania edukacyjne. W „namiocie” przy okazji obchodzenia świąt żydowskich organizowano warsztaty plastyczne dla dzieci wprowadzające je w świat żydowskiej kultury i religii. Muzeum zainaugurowało w ten sposób swoją działalność zmierzającą do budowania wzajemnego szacunku i tolerancji na pograniczu kultur. Ohel stał się więc, podobnie jak tymczasowa siedziba MSN, formą laboratorium, w którym mogła nastąpić interakcja pomiędzy twórcami instytucji, a jej przyszłymi odbiorcami. Szczególnie ważna była również rola informacyjna namiotu. W biuletynie MHŻP pisano wówczas: Jego obecność na miejscu przyszłego muzeum pozwoli warszawiakom przywyknąć do nowego wyglądu tej części miasta, skojarzyć muzeum z konkretnym miejscem i rodzajem aktywności³⁸⁷. W ramach działań informacyjnych w pawilonie była eksponowana wystawa dotycząca zwycięskiego projektu architektonicznego. Równolegle organizowane były także spotkania z okoliczną społecznością – mieszkańcami Muranowa, którym chciano osobiście przedstawić zmiany czekające ich bezpośrednie otoczenie.

Ohel nie był pierwszym przykładem wykorzystania w Polsce architektury tymczasowej do promocji powstającego gmachu, jednak należy uznać tę formę ingerencji w przestrzeń za prekursorską. Władze MHŻP w sposób bardzo umiejętny podtrzymały dzięki pawilonowi zainteresowanie opinii publicznej projektem muzeum i jego przyszłą działalnością. Na uwagę zasługuje również sposób wyłonienia projektu pawilonu w drodze konkursu, a także oczekiwania inwestora, który uznał, że pawilon informacyjny nie powinien służyć jedynie zakładanym funkcjom, ale reprezentować idee towarzyszące projektowi muzeum i posiadać wyjątkowe walory estetyczne.

Spójna koncepcja władz muzeum określająca ramy działalności instytucji przed otwarciem stałej siedziby, przeprowadzona konsekwentnie, przyczyniła się do sukcesu pawilonu-instalacji. W trakcie trzech lat funkcjonowania, do momentu rozpoczęcia budowy w 2009 r., pawilon stał się forum wymiany myśli, odbioru kultury oraz miejscem informacji. Nade wszystko należy podkreślić fakt, że dzięki jego uruchomieniu rozpoczął się również proces transformacji przestrzeni, nastąpiła częściowa zmiana sposobu jej funkcjonowania i wzmocnienie nadawanych jej znaczeń. Ohel

386 Autorzy o projekcie [online], [dostęp: 16.07.2015], dostępny w Internecie: http://www.centrala.net.pl/our-work/ohel.

387 Ohel – namiot zapowiada Muzeum… dz. cyt., s. 6-8.

199 zdecydowanie poszerzył formułę spotkania w przestrzeni publicznej Muranowa na długo przed ostatecznym otwarciem Muzeum Historii Żydów Polskich.