WARSZAWA / BULWARY WIŚLANE

Zjawisko wykorzystania architektury tymczasowej na szeroką skalę możemy obserwować przede wszystkim we współczesnych, tętniących życiem i rozwijających się metropoliach. W realiach polskich najdynamiczniej rozwijającym się ośrodkiem miejskim jest Warszawa. Stolica Polski w 2012 r. sklasyfikowana została na 32. miejscu w rankingu światowości miasta (udziału w makrosieci) przygotowywanym przez GaWc. Wśród obecnych w rankingu miast europejskich zajmuje natomiast miejsce 12. Jest to znaczący awans względem poprzedniego rankingu, odpowiednio z 40 i 23 pozycji, oraz przejście stolicy Polski z grupy Beta+ do grupy Alpha-. Badacze charakteryzują jednocześnie pozycję Warszawy względem innych polskich miast jako hegemona³⁷¹. Dostrzegalne w rankingach Poznań i Wrocław są obecne na zdecydowanie dalszych pozycjach. Stolica wyróżnia się wśród polskich miast także pod względem udziału mieszkańców w kulturze. Wysoki poziom uczestnictwa mieszkańców Warszawy w wydarzeniach kulturalnych oraz ogólna aktywność w życiu publicznym znajduje odzwierciedlenie także w przestrzeni. Dziś Warszawa na tle innych polskich miast jest liderem w kreatywnym i tymczasowym wykorzystaniu przestrzeni. Warszawa znalazła się już w orbicie miast globalnych, w których procesy intensywnego i niestandardowego wykorzystania przestrzeni przybierają na sile. Jak pisze Lukas Feireiss: Miasta na całym świecie wzrastają w skali wraz ze zmianami w naszym stylu życia we współczesnym świecie, artykułowanie nowych koncepcji i strategii w myśleniu o urbanistyce i planowaniu – zarówno zinstytucjonalizowane jak i poprzez nieformalne interakcje – zintensyfikowało się. Powyższe globalne zmiany zdominowały obecnie na całym świecie krytyczny i kreatywny dyskurs dotyczący przestrzeni³⁷². W przypadku Warszawy możemy już mówić o oddolnej inicjatywie lokalnej społeczności w kreatywnym użytkowaniu przestrzeni, które polega nie tylko na punktowych, niepowiązanych ze sobą przestrzennie interwencjach, ale stanowi interwencję widoczną w skali urbanistycznej, gdzie architektura tymczasowa odgrywa istotną rolę.

Obszarem, którego uwarunkowania naturalne determinują tymczasowe wykorzystanie, a więc także tymczasowe budownictwo, są nadwiślańskie tereny zalewowe. Warszawa jest dziś bez wątpienia jedną z niewielu europejskich stolic, gdzie w bezpośrednim sąsiedztwie śródmieścia przepływa rzeka, która zachowała w obrębie prawego brzegu swój naturalny charakter. Dziewiczy, praski brzeg Wisły jest dziś oczywistym walorem miasta zarówno dla mieszkańców, jak i turystów.

Obecna popularność terenów nadrzecznych następuje jednak po dłuższym okresie ich zapomnienia i zaniedbania, głównie z powodu braku dostępności oraz braku infrastruktury.

Architektura tymczasowa służąca ogółowi mieszkańców stolicy była obecna nad Wisłą już przed wojną i miała związek z funkcjonującymi nad rzeką plażami publicznymi oraz prywatnymi.

Pawilon plażowy funkcjonował zarówno na popularnej do dziś warszawskiej „powiatówce”

jak i na plaży Braci Kozłowskich. Warszawiacy tłumnie odwiedzali te miejsca w okresie letnim, korzystając z oferowanych rozrywek i oddając się rekreacji. Dzisiejszy powrót miasta nad niepokorną,

371 Zob. M. Bańczyk, T. Achrem, Trzej Rywale – trzy drogi, „Metropolia”, 2007, nr 1 (2), passim.

372 R. Klanten i in., dz. cyt., s. 5.

184

występującą z brzegów rzekę również odbywa się w dużym stopniu dzięki architekturze tymczasowej.

Tereny nadwiślańskie stały się dla warszawiaków w ostatnich latach popularnym miejscem rozrywki, uprawiania sportów oraz spotkań towarzyskich. Zarówno na praskim, jak i śródmiejskim brzegu Wisły zaczęły stopniowo pojawiać się w okresie letnim oparte na tymczasowych rozwiązaniach przestrzenne kawiarnie oraz kluby muzyczne. Pierwotne konstrukcje bazowały na najtańszych i najprostszych technologicznie rozwiązaniach materiałowych, nawiązując częściowo do nurtu w architekturze określanego mianem „low-tech”. Głównym elementem konstrukcyjnym podestów tanecznych czy scen koncertowych były drewniane palety służące jednocześnie jako siedziska oraz stoliki. Tworząc obiekty kubaturowe, wykorzystywano natomiast pełnomorskie kontenery stalowe.

Rosnąca popularność muzycznych klubów nad Wisłą i ich rosnąca z sezonu na sezon liczba sprowokowała z czasem bardziej ambitne podejście właścicieli do kształtowania formy architektonicznej oraz przestrzeni. Nadal wykorzystując surowce wtórne oraz tanie ogólnodostępne materiały, zainwestowano jednocześnie w profesjonalne projekty architektoniczne gwarantujące indywidualizm i rozpoznawalność poszczególnych lokalizacji. Do współpracy zaproszono progresywne pracownie architektoniczne posiadające już bogate doświadczenie w projektowaniu i realizacji obiektów tymczasowych, jak WWAA czy Projekt Praga. Wraz ze zmianą wizerunku i poprawą rozwiązań estetycznych, poszerzeniu uległa liczba i charakter organizowanych wydarzeń.

Nadwiślańskie pawilony stały się nie tylko miejscem organizacji imprez tanecznych, ale również koncertów, pokazów filmowych, wykładów, targów i warsztatów. Niektóre z miejsc swoją ofertę poszerzyły natomiast o możliwość aktywnego spędzania czasu – uprawianie sportów wodnych, rowerowych oraz gier zespołowych. Liczba funkcjonujących w sezonie letnim obiektów stworzyła strukturę nadwiślańskiej dzielnicy rozrywki i relaksu.

Z wielu nadwiślańskich klubów kilka zasługuje na szersze omówienie z uwagi na walory estetyczne i funkcjonalne oraz realizowany program. Jednym z ciekawszych przykładów ożywienia bulwarów jest klub BarKa. W przeciwieństwie do pozostałych pawilonów wyróżnia się wykorzystaniem jednostki pływającej – niewielkiej barki rzecznej o powierzchni 300 m², która cumuje przy schodkowym nabrzeżu pomiędzy Mostem Poniatowskiego a Mostem Świętokrzyskim. Projekt jej adaptacji wykonała warszawska pracownia Projekt Praga. Obiekt jest rozpoznawalny dzięki zastosowaniu bieli jako barwy łączącej poszczególne elementy konstrukcji i wyposażenia. Bar i zaplecze o opływowych kształtach nawiązują, jak mówią autorzy, do formy planktonu i zestawione są z modularnym układem słupów, na których rozpięte zostały zacieniające przestrzeń trójkątne żagle. Półprzezroczyste okładziny oraz płótno w dzień filtrują światło słoneczne, natomiast w nocy emitują światło sztuczne, rozświetlając nabrzeże rzeki. Dodatkowymi elementami uzupełniającymi kompozycję są pływające lampiony wykonane z pojemników na ropę oraz niska zieleń zasadzona w białych beczkach. Obiekt sprawia wrażenie lekkiego i efemerycznego, doskonale wpisując się w nadrzeczny letni krajobraz, a dzięki zastosowanym rozwiązaniom (barka) uwolniony został również od zagrożeń związanych z wahaniami poziomu wody.

Większość nadwiślańskich klubokawiarni zlokalizowanych na stałym lądzie wykorzystuje zestawione w różnorodny sposób kontenery pełnomorskie albo socjalne uzupełnione o różnorodne materiały z recyklingu. Jeden z najpopularniejszych pawilonów znajduje się na prawym brzegu rzeki, na plaży przy Moście Poniatowskiego, swoją lokalizacją nawiązując do przedwojennych tradycji miejsca. „Temat Rzeka” to obiekt zaprojektowany przez Dot Design i złożony z otwartych ram kontenerowych, które wypełnione są częściowo przeszkleniem. Usytuowany na wzniesieniu obiekt ma dwa poziomy, w tym taras na pierwszej kondygnacji. Dzięki temu jest to doskonałe miejsce

185 do kontemplacji okolicznej natury, płynącej w dole rzeki oraz obserwacji bogatej sylwety miasta na drugim brzegu. „Temat Rzeka” oprócz działalności rozrywkowej oferuje również możliwość wypożyczania sprzętu sportowego i organizuje cykliczne wydarzenia kulturalne. W podobnej konwencji utrzymany jest „Klub Pomost 511” zlokalizowany na Bulwarze Flotylli Wiślanej. Jego forma również składa się z zestawionych ze sobą kontenerów o tarasowym charakterze. Forma przestrzenna jest tu uzupełniona o marynistyczne detale: relingi, drewniane pokłady tarasów i koła ratunkowe.

Ryc. 137. Klub BarKa. Ryc. 138. Klub Pomost 511.

W roku 2015 oprócz dotychczas funkcjonujących w okresie letnim klubokawiarni na bulwarach wiślanych został otwarty „Plac Zabaw” – przestrzeń rekreacji i prezentacji kultury alternatywnej. W poprzednich latach inicjatywa ta była obecna na warszawskiej Agrykoli.

Nadwiślańska odsłona „Placu Zabaw” składa się z kilku stref: sceny, strefy kulinarnej, kulturalnej oraz sportowej. Za projekt architektoniczny i aranżację przestrzeni odpowiada pracownia architektoniczna Projekt Praga. Obiekt utrzymany został w konwencji stylistycznej zbliżonej do okolicznych realizacji – klubu BarKa oraz Pomost 511. Oprócz pawilonu gastronomicznego, najbardziej wyrazistym elementem jest tor do ekstremalnej jazdy na rowerze. Gościnnie w obszarze „Placu Zabaw” pojawił się również pawilon kontenerowy warszawskiej fundacji „Bęc Zmiana” od lat działającej aktywnie m.in. na rzecz rewitalizacji przestrzeni oraz wspierającej działalność ruchów miejskich. Urozmaicona oferta „Placu Zabaw” sprawia, iż jest on chętnie odwiedzany w każdej porze dnia przez różne grupy mieszkańców, zarówno rodziców z dziećmi, jak i licealistów czy emerytów. Licznie organizowane tam warsztaty i kursy sprawiają, że jest to miejsce kreatywnego spędzania czasu wolnego.

Oddolna aktywność mieszkańców Warszawy w procesie ożywiania przestrzeni nadwiślańskiej stała się faktem i wyprzedziła działania władz miasta, które koncentrują się obecnie na infrastrukturalnej i estetycznej przebudowie bulwarów na ich śródmiejskim odcinku.

Bez wątpienia, do wzrostu atrakcyjności Wisły przyczyniły się duże inwestycje publiczne zlokalizowane w przestrzeni frontu wodnego, m.in. Biblioteka Uniwersytetu Warszawskiego i Centrum Nauki Kopernik. Rozwijanie zainteresowania rzeką i zachęcanie do spędzania nad nią czasu to jednak w dużej mierze również sukces warszawskich organizacji pozarządowych i prywatnych przedsiębiorców. Lokalizacja tymczasowych pawilonów nad Wisłą nie jest efektem odgórnego planu, wynika z uwarunkowań komunikacyjnych, krajobrazowych lub nawiązuje do przedwojennych tradycji. Rzeka stanowi tutaj naturalny, urbanistyczny kręgosłup dla letniej aktywności warszawiaków opartej na kulturze, rozrywce i społecznej interakcji. Bogata oferta programowa i przestrzenna jest

186

każdego roku współtworzona przez animatorów życia kulturalnego, menadżerów, architektów, społeczników i lokalnych przedsiębiorców. Miernikiem popularności nadwiślańskich interwencji w latach poprzednich było też zaangażowanie w rolę sponsorów, uczestników i współorganizatorów wydarzeń dużych korporacji, które aby utrzymać swoją wiodącą pozycję na rynku, starały się być obecne przy inicjatywach oddolnych i wciąż podążają za swoimi klientami. Jedna z dużych sieci odzieżowych otworzyła w tymczasowym kompleksie „Miasto Cypel” na Cyplu Czerniakowskim w 2013 r. swój wakacyjny butik, natomiast w roku 2015 była organizatorem serii koncertów odbywających się mobilnej scenie usytuowanej na wodzie. Tymczasowy obiekt pływający o orga-nicznych kształtach przemieszczał się po rzece między opisanymi wyżej nadwiślańskimi klubami.

Ryc. 139. Zespół obiektów i przestrzeni składających się na nadwiślański Plac Zabaw.

Ryc. 140. Położony na praskim brzegu Wisły klub

„Temat Rzeka” wraz z przyległą plażą.

Przykład Warszawy pokazuje, jak zmienia się podejście do rewitalizacji przestrzeni w dużych ośrodkach miejskich, w których obecna jest silna klasa kreatywna oraz duża grupa ludzi zaangażowanych w działalność społeczną. Warszawiacy nad Wisłą podobnie jak berlińczycy na lotnisku Tempelhof zorganizowali w dużej mierze za pomocą własnych środków i własnego zaangażowania przyjazną przestrzeń o skali urbanistycznej w celu spędzania czasu wolnego.

Stworzono alternatywę dla miejsc kształtowanych przez inwestorów komercyjnych, ale również przez władze publiczne. Jest to obszar w większym stopniu pozbawiony kontroli, wraz z określonym schematem zachowań, otwarty na różnorodne zdarzenia i różnorodnych uczestników. W przypadku oferty nadwiślańskich klubokawiarni podkreślany jest ich międzypokoleniowy charakter, z dostępnych atrakcji korzysta bowiem zarówno młodzież, jak i emeryci. Przestrzeń bulwarów dzięki tymczasowym interwencjom stała się miejscem bliskim wszystkim warszawiakom bez względu na wiek, poziom wykształcenia czy wykonywane zawody. Stała się więc pełnoprawną w tego słowa znaczeniu przestrzenią publiczną, otwartą na wszystkich mieszkańców miasta i wzajemną między nimi wymianę.