A Biographical Artistic Outline

S³owa kluczowe: biografia jêzykowa, to¿samoœæ, dwujêzycznoœæ artystyczna, limi-nalnoœæ, (auto)przek³ad

Key words: language biography, identity, literary bilingualism, liminality, (self-)translation

Znajomoœæ biografii autora jest czasami konieczna w zrozumieniu jego twórczoœci, przewijaj¹cych siê w niej motywów, fascynacji czy obsesji.

Bez pod³o¿a biograficznego poezja Piotra Lachmanna traci sw¹

w³aœciw¹ perspektywê, zubo¿ona zostaje o jeden czysto ludzki wymiar¹.

Pierwszym Ÿród³em, które wykorzysta³em przy sporz¹dzaniu rysu bio-graficznego Piotra Lachmanna, by³y przeprowadzone z nim wywiady. Do najwa¿niejszych i najobszerniejszych zaliczam nieopublikowan¹ rozmowê po-etki Marii Aniœkowicz-Baumgartner Rozkruszanie granic jest bolesne... z 1994 roku² oraz wywiad Teresy Torañskiej Hamlecik. Rozmowa ukaza³a siê pierwot-nie w dodatku do „Gazety Wyborczej” w 2004 roku³, a nastêpnie jako fragment ksi¹¿ki. Wywiad opublikowano tak¿e w jêzyku niemieckim⁴. Informacje na

1 J. Ryszkowski, Uwik³any w wolnoœæ, „Tygodnik Kulturalny” 1984, nr 16, s. 12.

2 M. Aniœkowicz-Baumgartner, Rozkruszanie granic jest bolesne…, z Piotrem Lachmannem rozmawia M. Aniœkowicz-Baumgartner, Berlin – Warszawa 1994. Nieopublikowany manu-skrypt wywiadu w zbiorach P. Ch. (Trzydziestoszeœciostronicowy maszynopis rozmowy otrzy-ma³em za poœrednictwem pisarza od M. Aniœkowicz-Baumgartner mieszkaj¹cej w Berlinie).

3 T. Torañska, Hamlecik. Z Peterem-Piotrem Lachmannem rozmawia Teresa Torañska,

„Gazeta Wyborcza” – „Du¿y Format” 2004 nr 34. Zob. te¿: T. Torañska, S¹, Rozmowy o dobrych uczuciach, Warszawa 2007, s. 71–89.

4 T. Torañska, Wenn ein Deutscher zum Polentum konvertiert, mit Peter-Piotr Lach-mann spricht in Warschau Teresa Torañska, „Polen und wir” 2008, nr 3, s. 15–18 i nr 4, s. 17–18.

temat losów twórcy czerpa³em te¿ z jego licznych esejów biograficznych dru-kowanych w „NaG³osie”, „Borussii” i „Dialogu. Magazynie Polsko-Niemiec-kim”. Zebrane w ten sposób dane weryfikowa³em w rozmowach z pisarzem, a przede wszystkim w trakcie prowadzonej z nim korespondencji – w ostat-nich miesi¹cach 2014 roku – za poœrednictwem poczty wirtualnej.

Korzysta-³em przy tym z materia³ów zgromadzonych w prywatnym archiwum autora.

W trakcie ustalania niektórych faktów biograficznych pomocna by³a wirtual-na kwerenda prasy górnoœl¹skiej z koñca lat 50. ubieg³ego wieku⁵.

Peter-Jörg Lachmann⁶ urodzi³ siê 21 paŸdziernika 1935 roku w niemiec-kiej rodzinie w Gleiwitz (dziœ Gliwice) na terenie po³udniowowschodniej pro-wincji III Rzeszy. Przez ponad dwa lata (od wrzeœnia 1942 roku) uczêszcza³ do niemieckiej szko³y, Volksschule, w której zajêcia zakoñczy³y siê jesieni¹ 1944 roku, prawdopodobnie z chwil¹ pierwszych zmasowanych nalotów alianckich na zak³ady chemiczne znajduj¹ce siê w pobliskim Heydebreck (dziœ Kêdzierzyn-KoŸle). Od pocz¹tku szkolnej edukacji wykazywa³ zaintere-sowania jêzykowe, szczególnie gramatyk¹.

Zamieszkuj¹c obszar wieloetniczny, nie mia³ stycznoœci z przedstawicie-lami innych grup narodowych. Wczesna socjalizacja i kulturyzacja Petera odbywa³a siê wy³¹cznie w niemieckim œrodowisku jêzykowym. Jako dziecko dorasta³ bez œwiadomoœci geograficznej i kulturowej bliskoœci Polski. Gliwice

– miasto graniczne – by³o dla niego miejscem obecnoœci wy³¹cznie kultury niemieckiej⁷.

W pierwszej dekadzie ¿ycia wychowywa³ siê w klimacie narodowosocjali-stycznej propagandy. Po 1935 roku w Gliwicach nasila³o siê szerzenie idei nazistowskich⁸. Zwi¹zany z Górnym Œl¹skiem ojciec Petera – Ewald Lach-mann – by³ popularnym pierwszoligowym niemieckim pi³karzem w klubach futbolowych Preussen Zaborze, a potem Vorwärts Rasensport Gleiwitz⁹. W Gliwicach prowadzi³ specjalistyczny sklep sportowy Sporthaus Lachmann.

Nie nale¿a³ do ¿adnej partii politycznej w odró¿nieniu od swojego ojca Jose-pha – aktywnego dzia³acza SPD. W 1940 roku powo³any do Wehrmachtu

5 Kwerenda zosta³a przeprowadzona za poœrednictwem Œl¹skiej Biblioteki Cyfrowej.

6 Lachmann po urodzeniu otrzyma³ pierwsze imiê Peter, które od 1945 roku funkcjono-wa³o w polskiej wersji jêzykowej. Pod imieniem Piotr ukazywa³a siê w Polsce wiêkszoœæ tekstów pisarza, podczas gdy w Niemczech figurowa³ on jako Peter. W kraju – szczególnie w ostatnich latach – jego publikacje sygnowane by³y czêsto obydwoma wersjami imienia.

Katalog Niemieckiej Biblioteki Narodowej podaje, ¿e „Peter Piotr Lachmann” to pseudonim (Künstlername) pisarza.

7 Por. P. Lachmann, Dwa spojrzenia na Gliwice. Korekta naocznoœci, „NaG³os” 1994, nr 15/16, s. 103–105.

8 B. Tracz, Propaganda komunistyczna i ideologizacja przestrzeni publicznej Gliwic, w: W³adza, polityka i spo³eczeñstwo w Gliwicach w latach 1939–1989, red. B. Tracz, Kato-wice – GliKato-wice 2010, s. 283–325.

9 Podczas pobytu badawczego w Deutsches Polen-Institut w Darmstadt w lipcu 2014 roku przeprowadzi³em wywiad z przedwojennym mieszkañcem Gliwic, Raimundem Kluberem, który systematycznie chodzi³ na mecze pi³ki no¿nej, w których gra³ Ewald Lachmann.

uczestniczy³ w kampanii francuskiej i stacjonowa³ w podbitej Lotaryngii.

Gra³ w pi³karskiej reprezentacji pu³ku. Ewalda Lachmanna wys³ano nastêp-nie na front wschodni. Przeje¿d¿aj¹c przez Gleiwitz, zd¹¿y³ po¿egnaæ siê ze swoj¹ rodzin¹ na dworcu. By³o to ostatnie spotkanie Petera z ojcem. Ewald Lachmann s³u¿y³ w 6. Armii Polowej dowodzonej przez feldmarsza³ka Frie-dricha Paulusa. Wskutek przegranej przez nazistowskie Niemcy batalii sta-lingradzkiej, która sta³a siê punktem zwrotnym w dziejach II wojny œwiato-wej, Lachmanna uznano za zaginionego. Jego œmieræ nast¹pi³a 3 stycznia 1943 roku, co w czasie podró¿y po Wo³dze – dopiero latem 2007 roku

– odkry³y Renate i Anna Lachmann na tablicy pami¹tkowej w Wo³gogradzie.

W trakcie walk frontowych ¿ona Ewalda, Hildegard Lachmann (z domu Kleineidam), wraz synem Peterem i m³odsz¹ od niego o piêæ lat córk¹ Ute pozostawa³a w Gleiwitz. Na pocz¹tku 1945 roku matka z dzieæmi podjê³a nieudan¹ próbê ucieczki z miasta w obawie przed zbli¿aj¹cym siê frontem Armii Czerwonej napieraj¹cej na Górny Œl¹sk. Dla dziewiêcioletniego ch³op-ca by³ to czas pierwszych traumatycznych doœwiadczeñ i konfrontacji ze

œmierci¹ osób cywilnych i wojskowych. Rodzina przebywaj¹ca w Gleiwitz sta³a siê niemym œwiadkiem sowieckiego przejêcia miasta, zbrodni i gwa³tów pope³nianych przez czerwonoarmistów¹⁰. W marcu 1945 roku Lachmannowie zostali przewiezieni do obozu przejœciowego ko³o Gliwic, w którym zebrano Niemców w celu przymusowego wysiedlenia ich z Górnego Œl¹ska. Hildegard Lachmann postanowi³a pozostaæ na miejscu miêdzy innymi z uwagi na to, i¿

wci¹¿ przebywa³y tam jej matka, siostry oraz teœciowa. Bez wiêkszego trudu uda³o siê jej uciec ze s³abo strze¿onego obozu. Rodzina nie mog³a jednak wróciæ do zaplombowanego ju¿ mieszkania w kamienicy czynszowej przy Wilhelmstraße (póŸniej ul. Zwyciêstwa)¹¹. Z biegiem czasu otrzyma³a przy-dzia³ na now¹ kwaterê przy ulicy Krupniczej. 4 lipca 1945 roku Hildegard Lachmann zosta³a wezwana przez komisjê weryfikacyjn¹, która ustala³a na-rodowoœæ ludnoœci pozosta³ej na Górnym Œl¹sku. Tego samego dnia

otrzyma-³a zaœwiadczenie stwierdzaj¹ce jej „tymczasow¹ polsk¹ narodowoœæ”¹². Doku-ment by³ opatrzony klauzul¹: „a¿ do odwo³ania”¹³.

Lachmann znalaz³ siê pod silnym wp³ywem babæ-katoliczek, którym nie odpowiada³a dotychczasowa konfesja jedenastoletniego wnuka. Za ich spraw¹ dosz³o do konspiracyjnego chrztu Petera-ewangelika w koœciele katolickim.

10 O okrucieñstwie ¿o³nierzy sowieckich w stosunku do ludnoœci cywilnej w Gleiwitz dowiadujemy siê z monografii: B. Tracz, Rok ostatni – rok pierwszy. Gliwice 1945, Gliwice 2004, s. 33–71.

11 W jednej czêœci kamienicy znajdowa³y siê mieszkania, zaœ pozosta³a czêœæ funkcjono-wa³a jako hotel. Obecnie ca³y budynek zajmuje Hotel Diament (wczeœniej Hotel Myœliw-ski), który do pocz¹tku 1945 roku nazywa³ siê Schlesischer Hof.

12 Wystawianie tych kuriozalnych zaœwiadczeñ przez polsk¹ administracjê by³o prakty-kowane z uwagi na du¿¹ liczbê autochtonów, którzy pozostali na Górnym Œl¹sku.

13 Zob. te¿: P. Lachmann, Jak (nie) zosta³em wypêdzony, „Dialog. Magazyn Polsko-Niemiecki” 2004, nr 68, s. 55–59 (nazwê czasopisma podajê dalej jako „Dialog”).

Niemieckojêzyczna ceremonia chrzcielna odby³a siê 10 grudnia 1946 roku¹⁴ za zamkniêtymi drzwiami koœcio³a parafialnego pw. Wszystkich Œwiêtych w Gliwicach. W nastêpnych latach w tej samej œwi¹tyni Peter przyj¹³ Pierw-sz¹ Komuniê Œwiêt¹ i jako ministrant s³u¿y³ do mszy œwiêtej, bra³ udzia³ w nabo¿eñstwach majowych i czerwcowych oraz uczestniczy³ w konduktach

¿a³obnych zmierzaj¹cych na Cmentarz Centralny w Gliwicach (powtórny chrzest oraz ceremonie pogrzebowe sta³y siê jednym z w¹tków opublikowa-nej szeœæ dekad póŸniej autobiograficzopublikowa-nej sztuki Lachmanna Hamlet Gliwic-ki. Próba albo dotyk przez szybê, Messel 2008)¹⁵.

Wiosn¹ 1946 roku Hildegard Lachmann podjê³a decyzjê o wyjeŸdzie z dzieæmi do Niemiec. By³o to mo¿liwe dziêki akcji przewo¿enia Niemców, zorganizowanej przez Miêdzynarodowy Czerwony Krzy¿. W przeddzieñ wy-jazdu zarz¹dzonego przez polskie w³adze – w trakcie wspólnej zabawy z rówieœnikami w spalonym gmachu dawnego hotelu Haus Oberschlesien

– Piotr wpad³szy do szybu po windzie, dozna³ urazu. Powa¿ne skaleczenie i uszkodzenie golenia bezpoœrednio uniemo¿liwi³y zaplanowany wyjazd z Polski. Wypadek ch³opca oddali³ opuszczenie Gliwic przez Lachmannów o ponad dziesiêæ lat.