Translatorskie pomiêdzy (in-between) 67 w biografii Lachmanna

Wœród niemieckich t³umaczy literatury polskiej urodzonych przed II woj-n¹ œwiatow¹ i pochodz¹cych z obszarów wieloetnicznego polsko-niemieckiego pogranicza, takich jak Karl Dedecius, Henryk Bereska czy Klaus Staemmler, Piotr Lachmann jest jedynym przek³adowc¹, którego dzia³alnoœæ translator-ska przebiega dwukierunkowo. Lachmann to klasyczny Hin-und-Her-Über-setzer – t³umacz obu literatur, który niejednokrotnie wystêpowa³ tak¿e w roli autotranslatora⁶⁸. W obszarze polsko-niemieckich zwi¹zków literackich jego przek³ady autorskie przypominaj¹ dwujêzyczn¹ twórczoœæ Tadeusza Rittnera.

Rohrer-Trzciñsk¹. Wa¿n¹ czêœæ swojego prywatnego i artystycznego ¿ycia spêdzi³ na tere-nie historycznej Polski, pracuj¹c w Poznaniu, P³ocku czy Warszawie.

65 Lachmann pracuje obecnie nad nastêpn¹ ksi¹¿k¹ o Hoffmannie – tym razem o war-szawskich latach wybitnego niemieckiego romantyka 1804–1807 – Ich bin ein Spieler, der das Letzte auf eine Hoffnung wagt. E.T.A.Hoffmann in Warschau.

66 P. Lachmann, Warszawskie „szczêœcie” E.T.A.Hoffmanna, w: S¹siedztwo w centrum Europy, Stosunki polsko-niemieckie na pocz¹tku nowego stulecia, red. B. Kerski, Szczecin 2003, s. 409-418. Pierwodruk w: „Dialog” 2001–2002, nr 58–59. P. Lachmann Pomnik dla kontrabandzisty, „Gazeta Wyborcza” z 3.02.2002, dostêpne w Internecie: http://wyborcza.pl/

1,76498,3683263.html [dostêp: 25.06.2015]. P. Lachmann, Hoffmanna szósty zmys³, tekst w programie teatralnym Hommage à Hoffmann. Cykl hoffmannowski Lothe Lachmann Vi-deoteatru „Poza”: E.T.A. Hoffmann w P³ocku, Videoteatr „Poza”, Warszawa, premiera: P³ock, 29 marca 2004; E.T.A. Hoffmann: z P³ocka do Warszawy, Videoteatr „Poza” – Teatr Wielki, Poznañ (Festiwal Hoffmannowski), premiera: 7 kwietnia 2005; Hommage à Hoffmann Piotra Lachmanna, Videoteatr „Poza” – £azienki Królewskie (Podchor¹¿ówka, Sala Wielka), War-szawa, premiera: 22 paŸdziernika 2005; powtórka w Studiu im. Witolda Lutos³awskiego Polskiego Radia (emisja w 2. Programie Polskiego Radia). Zob. rec.: B. Pociej, Korespon-dencja sztuk, „Wiêzi” 2004, nr 7, s. 110–113. Por. równie¿ eseje na temat estetyki (teatru) E.T.A.Hoffmanna: P. Lachmann, Kater Murrs gedankenlose Gedankenlyrik. Aus dem Zyklus

„Warschauer Geisterbahnen. Eine Para-Parodie”, „Deutsche Akademie für Sprache und Dichtung”, Jahrbuch 2000, s. 33–45. P. Lachmann, Doppelgänger in E.T.A. Hoffmanns Spiegel-Lachtheater, w: Hoffmanneske Geschichte. Zu einer Literaturwissenschaft als Kul-turwissenschaft, red. G. Neumann, Würzburg 2005, s. 77–133. P. Lachmann, E.T.A. Hoff-mann im schwarzen Loch von Warschau (E.T.A. HoffHoff-mann w czarnej dziurze Warszawy), dostepne w Internecie: http://www.kulturforum.info/de/article/1014588.e-t-a-hoffmann-im-schwarzen-loch-von-warschau.html [dostêp: 25. 02. 2015]. Wyk³ad wyg³oszony 1 czerwca 2008 roku w Konzerthaus przy Gendarmenmarkt w Berlinie.

67 Kategoriê „in-between” w znaczeniu ci¹g³ego, dynamicznego procesu, który przynosi nowe treœci – w kontekœcie przek³adoznawstwa – wyjaœnia: K. Bennett, At the Selvedges of Discourse: Negotiating the „In-Between” in Translation Studies, „Word and Text. A Jour-nal of Literary Studies and Linguistics” 2012, Vol. II, Issue 2, s. 43–61.

68 Por. P. Chojnowski, Peter (Piotr) Lachmann. Nicht nur Übersetzer, „Oder-Überset-zen” 2014 nr 5 (w druku).

Lachmanna translatorskie bycie pomiêdzy jêzykami i tradycjami literackimi, aktywne pozostawanie w orbicie wp³ywu obu kultur, charakteryzuje swoista d w u œ c i e ¿ k o w o œ æ. Po jego wyjeŸdzie do RFN praca t³umacza wynika³a w du¿ej mierze z zamiaru podtrzymania wysokiej kompetencji lin-gwistycznej w odniesieniu do drugiego jêzyka, a wiêc z potrzeby bycia w obu jêzykach jednoczeœnie i uczestniczenia w ¿yciu literackim obu krajów.

Z wielk¹ bieg³oœci¹ poruszaj¹c siê dwukierunkowo w przestrzeni pomiê-dzy dwoma jêzykami, twórca penetrowa³ oba krêgi kulturowe. Szczególnie we wczesnym okresie pobytu w RFN, naznaczonym ograniczonymi kontakta-mi z Polsk¹, praca translatorska sta³a siê dla Lachmanna jedn¹ z form podtrzymywania jego liminalnego bytu na p³aszczyŸnie jêzykowej, sposobem utrzymywania lingwistycznej równowagi i artystycznej dwujêzycznoœci.

Osi¹gn¹wszy rzadko spotykany, najwy¿szy stopieñ bilingwizmu i bikultury-zmu, pisarz podskórnie wyczuwa brak symetrycznoœci obu jêzykowych œwia-tów. Z tego powodu – tak¿e w swojej w³asnej twórczoœci – pracê t³umacza literatury traktuje z du¿¹ doz¹ sceptycyzmu⁶⁹. Jako cz³owiek dwujêzyczny postrzega j¹ jako formê manipulacji, „nieuniknione k³amstwo” i „zdradê jed-nego œwiata na korzyœæ drugiego”⁷⁰. Jednoczeœnie za najwybitniejszych pisa-rzy uwa¿a tych, których twórczoœæ stawia silny opór wobec przek³adu (jak np. liryka Paula Celana w jêzyku niemieckim lub wiersze Mirona Bia³oszew-skiego w jêzyku polskim). Pomimo tak krytycznego stosunku do t³umacze-nia, to w³aœnie przek³ad – w okresie spêdzonym w RFN – pozwala³ Lach-mannowi podtrzymaæ silny zwi¹zek z drugim jêzykiem.

Na niemiecki przet³umaczy³ blisko czterdzieœci pozycji ksi¹¿kowych, w tym teksty naukowe (Zygmunt £empicki, Stanis³aw Ossowski), dzie³a filozoficzne (Roman Ingarden, Leszek Ko³akowski), poetologiczne (Czes³aw Mi³osz) i teatroznawcze (Jan Kott), prozê (Jerzy Andrzejewski, Tadeusz Kon-wicki, Artur Miêdzyrzecki, Józef Czapski, Stanis³aw Wygodzki), lirykê (Tade-usz Ró¿ewicz), sztuki teatralne (Stanis³aw Ignacy Witkiewicz, Helmut Kaj-zar, Tadeusz Ró¿ewicz) oraz scenariusze filmowe (Jerzy Kawalerowicz).

Na jêzyk polski prze³o¿y³ z niemieckiego wybrane wiersze Paula Celana, Günthera Eicha, Hansa Magnusa Enzensbergera, Güntera Grassa, Ingeborg Bachmann, Helmuta Heissenbüttla, Hansa Arpa, Marie Luise Kaschnitz, Karla Krolowa, Christopha Meckla oraz Nelly Sachs⁷¹. Przyswoi³ polszczyŸnie dramaty Georga Büchnera Leonce i Lena oraz Woyzeck, jak równie¿ teksty Ernesta Teodora Amadeusza Hoffmanna (Dziennik p³ocki i fragmenty listów).

69 P. Lachmann, Wywo³ane z pamiêci, Olsztyn 1999, s. 201.

70 M. Aniœkowicz, Rozkruszanie granic jest bolesne…, s. 10–11.

71 Zob. przypis 41. Wiersz Todesfuge Paula Celana w przek³adzie Lachmanna (Fuga

œmierci) zosta³ w³¹czony do dwujêzycznego tomu: P. Celan, Utwory wybrane, wybra³ i opra-cowa³ R. Krynicki, Kraków 1998, s. 294–295.

Pomiêdzy polskim i niemieckim katolicyzmem

W drugiej po³owie lat 60. wspó³praca t³umacza z Jerzym Turowiczem oraz Markiem Skwarnickim zaowocowa³a wydaniem niemieckiej antologii tekstów nadsy³anych przez czytelników do Redakacji „Tygodnika Powszech-nego” oraz „Znaku”. Tom Polnisch leben. Stimmen polnischer Katholiken (Monachium 1968) zosta³ przez Lachmanna zainicjowany, zredagowany i przet³umaczony. Ksi¹¿ka nie ukaza³a siê jednak pod jego nazwiskiem, lecz pod pseudonimem Willy Gromek. Nadrzêdnym celem publikacji by³o ukaza-nie ukaza-nieznanego na Zachodzie oblicza polskiego katolicyzmu, który znajdowa³ siê na przeciwleg³ym biegunie wobec „koœcio³a milczenia”, jaki istnia³ w wiêkszoœci krajów satelickich Zwi¹zku Radzieckiego. Antologia Lachman-na przedstawia autentyczne ¿ycia Koœcio³a katolickiego w Polsce i jego zaan-ga¿owanie w sprawy spo³eczne. Pseudonim „Willy Gromek”⁷² zosta³ u¿yty na znak protestu przeciwko decyzji oficyny Biederstein, która wycofa³a siê z pierwotnej koncepcji wydania co najmniej dwutomowej antologii tekstów z „Tygodnika Powszechnego”. Przek³adowcy niezwykle zale¿a³o na tym, aby druga czêœæ edycji, do którego wydania nie dosz³o, by³a poœwiêcona kultowi maryjnemu i jego roli w Koœciele katolickim w Polsce. Ten rys polskiego katolicyzmu uwidoczni³ siê na Zachodzie – niespe³na dziesiêæ lat póŸniej

– w trakcie pontyfikatu Jana Paw³a II. Pierwszy i jedyny tom Polnisch leben... – wœród pozosta³ych ksi¹¿ek t³umaczonych przez Lachmanna – do-czeka³ siê w RFN najwiêkszej liczby recenzji i omówieñ.

Pomiêdzy tekstem a jego (pierwszym) autorem – t³umacz jako drugi autor

Wœród t³umaczeñ Lachmanna na pocz¹tku siódmej dekady ubieg³ego wieku pojawi³o siê jedno z najwa¿niejszych œwiatowych dzie³ poœwiêconych Szekspirowi. Mowa o studium Shakespeare heute (Monachium 1970) autor-stwa Jana Kotta. W Niemczech ksi¹¿ka doczeka³a siê szeœciu wydañ. Kilka lat póŸniej podczas prac translatorskich nad interpretacjami greckich trage-dii Kotta Gott-Essen (Monachium–Zurych 1975) t³umacz podj¹³ koresponden-cyjn¹ dyskusjê z autorem, poprawi³ jego b³êdy merytoryczne, zaœ esejowi na temat Alkestis Eurypidesa nada³ inny kszta³t. Wymieniaj¹c wiele listów, sk³oni³ Kotta do napisania dodatkowych fragmentów rozprawy, o czym do-wiadujemy siê ze wstêpu do niemieckiej edycji sporz¹dzonego przez samego autora⁷³. Przek³ad Lachmanna jest zatem zrewidowan¹ i poszerzon¹ wersj¹ polskiej publikacji. Maj¹c to na uwadze, Kott stwierdza, ¿e niemieckie t³umaczenie stanowi coœ wiêcej ni¿ „autoryzowany przek³ad” jego dzie³a.

72 Pozosta³e pseudonimy t³umacza to Eberhard Kozlowski (przek³ad pism Ko³akow-skiego) i Paul Pszoniak (wczesne t³umaczenia prozy i dramatu Ró¿ewicza).

73 J. Kott, Shakespeare heute. Erweiterte Neuausgabe, t³um. P. Lachmann, pi¹te wyda-nie, Monachium 1975, s. 9.

Dzia³ania podjête przez t³umacza w sprawie ostatecznego kszta³tu rozprawy wykracza³y daleko poza potocznie rozumian¹ pracê translatorsk¹. Pomog³y tu Lachmannowi studia teatrologiczne na Uniwersytecie Koloñskim i osobi-ste wtajemniczenie w arkana dramatu, czemu kilkanaœcie lat póŸniej da³ wyraz wystawiaj¹c sztukê Operacja Alkestis wed³ug w³asnego scenariusza i re¿yserii, któr¹ dedykowa³ Janowi Kottowi „zamiast wspólnej ksi¹¿ki o Alkestis”⁷⁴.

Interlinearne pomiêdzy

W latach 80. spod pióra Lachmanna coraz czêœciej wychodzi³y przek³ady polskiej poezji.⁷⁵ Odnajdziemy je miêdzy innymi w dwujêzycznej antologii Poesie der Welt. Polen (Berlin 1987), któr¹ t³umacz przygotowa³ wspólnie z Renate Lachmann. Do zbioru, obejmuj¹cego wiersze pisarzy od Reja po Herberta – obok t³umaczeñ obojga redaktorów⁷⁶ – w³¹czono translacje wybit-nych i ceniowybit-nych przedstawicieli literatury niemieckiej⁷⁷. Do polsko-niemiec-kiej edycji wierszy Lachmann sporz¹dzi³ tak¿e wersje interlinearne wszyst-kich zamieszczonych w niej utworów. Dokonuj¹c tego, wpisa³ siê pomiêdzy orygina³ a przek³ad artystyczny, zaœ antologia zyska³a funkcjê edycji synop-tycznej. Pos³u¿enie siê t³umaczeniem filologicznym (interlinearnym) przez redaktorów antologii potwierdza ich sposób myœlenia o samym przek³adzie.

Wyszli oni bowiem z za³o¿enia, ¿e ka¿da translacja bêdzie jedynie przybli¿aæ czytelnika do orygina³u, a tym samym nie wyczerpie jego estetycznego i semantycznego potencja³u, stanowi¹c jedn¹ z mo¿liwych interpretacji⁷⁸.

Dla Lachmanna jako dwujêzycznego twórcy, zakotwiczonego w obu lite-raturach i jêzykach, takie myœlenie wynika z „podskórnego” rozumienia przek³adu poezji jako nieuniknionego „z³amania” orygina³u (Brechung)⁷⁹. Przek³ad filologiczny stanowi tu formê poœredni¹ i pe³ni funkcjê pomostu pomiêdzy t³umaczeniem artystycznym a orygina³em. W sposób niezwykle wyrazisty redaktor tomu, a jednoczeœnie jeden z jego t³umaczy, sam

umiej-74 Premiera wersji niemieckojêzycznej – Berlin czerwiec 1991, polskiej – Warszawa grudzieñ 1991, angielskiej – Edynburg 1992, nagroda First Fringe.

75 Jego liczne przek³ady np. poezji Nowej Fali ukaza³y siê w antologii Landkarte schwer gebügelt. Neue polnische Poesie 1968 bis heute, red. P. Raina (Berlin 1981). Wœród t³umaczo-nych przez Lachmanna poetów znaleŸli siê w zbiorze: Adam Zagajewski, Julian Kornhauser, Stanis³aw Barañczak, Zdzis³aw Jasku³a, Tomasz Jastrun, Krzysztof Karasek, Ryszard Kry-nicki, Ewa Lipska, Jaros³aw Markiewicz, Ryszard Milczewski-Bruno i Rafa³ Wojaczek.

76 W przek³adzie Lachmanna znalaz³y siê tam wiersze autorów, takich jak: Adam

Wa-¿yk, Aleksander Wat, Jaros³aw Iwaszkiewicz, Julian Tuwim, Antoni S³onimski, Maria Paw-likowska-Jasnorzewska, Tadeusz Peiper, Tytus Czy¿ewski, Bronis³awa Ostrowska, Zyg-munt Krasiñski i Juliusz S³owacki.

77 Zob. P. Chojnowski, Kanon polskiej poezji wed³ug Petera i Renate Lachmann, „Rocz-nik Komparatystyczny” 2015 (w druku).

78 Z ob. Poesie der Welt. Polen, red. P. Lachmann, R. Lachmann, Berlin 1987, s. 389–414.

79 Ibidem. W jêzyku niemieckim ten rzeczownik okreœla proces za³amania œwiat³a.

scawia siê zatem w tak zdefiniowanej przestrzeni, co stanowi precedens w prezentowaniu polskiej poezji w niemieckim obszarze jêzykowym⁸⁰.

Pomiêdzy autorem a medium drugiego jêzyka – t³umacz jako (wspó³-)autor

Blisko pó³wieczna przyjaŸñ Lachmanna z Ró¿ewiczem, która nie ma odpowiednika w dziejach polskiej kultury, pozostawi³a rzadki œlad w prze-strzeni translatorskiej, a tym samym w historii literatury. Swoistym echem licznych rozmów prowadzonych przez obu poetów sta³ siê wiersz Ró¿ewicza, który Lachmann u³o¿y³ w jêzyku niemieckim. Chodzi tu o wiersz Ich hatte Mitleid mit ihnen⁸¹. Pomimo tego, i¿ rzeczony utwór nie posiada wczeœniej-szej, polskiej wersji, autor Niepokoju naniós³ w niemieckim tekœcie drobne poprawki i w czasie wieczorów autorskich w Niemczech prezentowa³ go jako w³asny utwór. To nietypowe zjawisko stanowi³o dla niego potwierdzenie, i¿

mo¿liwa jest „twórczoœæ telepatyczna”. Bli¿ej wyjaœnia to trzecia czêœæ Vide-otryptyku Ró¿ewiczowskiego Piotra Lachmanna⁸².

Pomiêdzy Peterem i Piotrem (Lachmannowskie autotranslacje) W zale¿noœci od potrzeb jêzykowych t³umaczy³ te¿ swoje w³asne teksty (g³ównie eseje, ale równie¿ pojedyncze wiersze). Œwietnym tego przyk³adem jest jego poemat o malarce i poetce Ernie Rosenstein (1913–2004) opubliko-wany do tej pory tylko w Niemczech⁸³. Lachmann dokona³ tak¿e przek³adu-parafrazy tomu autobiograficznych esejów Wywo³ane z pamiêci (Olsztyn 1999), które w jêzyku niemieckim nosz¹ tytu³ Standbilder⁸⁴.Warto dodaæ, ¿e

80 Odnoœnie funkcjonaloœci przek³adu filologicznego warto podkreœliæ, ¿e wprowadzaj¹c go do swojej antologii, Lachmann spe³ni³ postulat sformu³owany przez Karin Ritthaler.

Niemiecka slawistka, zajmuj¹c siê przek³adami liryków Mickiewicza, sugeruje prezentacjê polskiej poezji za poœrednictwem edycji dwujêzycznej z wykorzystaniem t³umaczenia filolo-gicznego. Obecnoœæ „trzeciego tekstu” pozwala t³umaczowi na wiêksz¹ swobodê dzia³ania w stosunku do formy wiersza, zaœ czytelnikowi na recepcjê utworu bardziej zbli¿on¹ do odbioru dzie³a oryginalnego. Zob.: K. Ritthaller, Sonety krymskie von Adam Mickiewicz in deutschen Übersetzungen, w: Poezja polska i niemiecka w przek³adach wspó³czesnych, red.

U. Jekutsch, A. Sulikowski, Szczecin 2002, s. 29–44, tutaj s. 40.

81 P. Lachmann, Ich hatte Mitleid mit ihnen, „OderÜbersetzen” 2012, nr 3, s. 19–24.

82 Videotryptyk Ró¿ewiczowski (zrealizowany we wspó³pracy z poet¹) powsta³ na margi-nesie pracy videoteatralnej Lachmanna: Pierwsza czêœæ Tadeusz Ró¿ewicz: twarze (2012) oraz druga Moje pojednanie. Tadeusz Ró¿ewicz i Niemcy (2014). Dokumenty filmowe po-wsta³y w koprodukcji z Media Kontakt, Warszawa i Odra-Film, Wroc³aw. Trzecia czêœæ znajduje siê w przygotowaniu.

83 W jedynym niemieckim tomie wierszy Erny Rosenstein poemat Lachmanna pos³u¿y³ jako wprowadzenie. Polsk¹ wersjê utworu otrzyma³em z prywatnego archiwum poety. Zob:

P. Lachmann, Erna Rosenstein, w: Meine Nacht wird hier sein und mein Tag. Gedichte 1937–1994, E. Rosenstein, t³um. i pos³owie U. Usakowska-Wolff, M. Wolff, Saarbrücken 1996, s. 7–14.

84 Do autoprzek³adów Lachmanna nale¿y piêæ esejów opublikowanych w polsko-nie-mieckim kwartalniku Dialog. Tytu³y tekstów to: Das höllische Revier / Piekielny rewir,

„Dialog” 1999, nr 51–52, s. 76–82. E.T.A. Hoffmanns Warschauer „Glück” / Warszawskie

„szczêœcie” E.T.A. Hoffmanna, „Dialog” 2001-2002, nr 58–59, s. 60–69. Die Sorgen des Herrn Wladyslaw oder „der zweite Tod der Stadt / Zmartwienia Pana W³adys³awa czyli

„druga œmieræ miasta”. Esej o W³adys³awie Szpilmanie, „Dialog” 2002, nr 61, s. 60–69.

t³umaczenie autorskie jako proces sta³o siê tak¿e tematem ironicznego eseju Lachmanna pod tytu³em Identitätsspiele⁸⁵. Pojawia siê w nim figura dwóch autorów, wzglêdnie dwóch ironicznych sobowtórów (polskiego i niemieckiego).

Bohater eseju, w trakcie pracy autotranslatorskiej, pos³uguje siê indywidual-nym metajêzykiem, który obu redakcjom tekstu nadaje stylistycznie spójn¹ ramê konstrukcyjn¹⁸⁶. Ta lingwistyczna instancja – pojawiaj¹ca siê pomiêdzy jêzykami polskim i niemieckim – nazywana jest „stylistycznym esperanto”.

Za osi¹gniêcia translatorskie t³umacz otrzyma³ w 1981 roku Nagrodê Nowojorskiej Fundacji im. Jurzykowskich, a dziesiêæ lat póŸniej Nagrodê im.

K.A. Jeleñskiego przyznawan¹ przez parysk¹ „Kulturê”. Ostatnie wyró¿nie-nie na tym polu twórca odebra³ w 2011 roku. By³a nim nagroda warszaw-skiej Fundacji Kultury Polwarszaw-skiej za promocjê polwarszaw-skiej ksi¹¿ki w œwiecie.

Pomiêdzy sztukami – z ¿ycia cz³owieka teatru

Eksperymentaln¹ twórczoœæ Lachmanna jako (video-)re¿ysera i drama-turga, która rozpoczê³a siê w po³owie lat 80. ubieg³ego wieku, mo¿na zdefi-niowaæ jako rodzaj t³umaczenia intermedialnego. Dochodzi w nim bowiem do przek³adu s³ów na obrazy. Lachmann, który jest demiurgiem swoich spekta-kli⁸⁷, stoi w nich pomiêdzy ró¿nymi formami wyrazu, ró¿nymi jêzykami i sztukami.

Pocz¹tkowo zasadniczym celem pierwszego w Polsce videoteatru by³o podtrzymywanie pamiêci o Helmucie Kajzarze⁸⁸, aby w nastêpnych latach rozwijaæ w³asny nurt awangardowy. Stworzenie teatru eksperymentalnego, jakim jest „Lothe Lachmann Videoteatr Poza”, ju¿ wczeœniej by³o zamiarem jego re¿ysera⁸⁹. Lachmann, za pomoc¹ ¿ywego i wirtualnego planu, w postaci wielowymiarowego obrazu i dŸwiêku, realizuje w nim swoje wizje, prze-kszta³caj¹c je w konkretne obrazy. Krzysztof Miklaszewski nazwa³ Lachman-na „Lachman-najwiêkszym polskim (?) poet¹ teatru”⁹⁰, zaœ Andrzej Matynia – pisz¹c

Wie ich (nicht) vertrieben wurde / Jak (nie)zosta³em wypêdzony, „Dialog” 2004, nr 68, s. 50–59 oraz Dimensionen der Stadt / Wymiary miasta, „Dialog” 2009–2010, nr 90, s. 62–67. Pol-skie wersje pierwszych trzech esejów ukaza³y siê w ksi¹¿ce zbiorowej: S¹siedztwo w centrum Europy Stosunki polsko-niemieckie na pocz¹tku nowego stulecia. Antologia tek-stów magazynu polsko-niemieckiego. Dialog z lat 1999–2003, red. B. Kerski, Szczecin 2003, s. 409–428, 485–492.

85 P. Lachmann, Identitätsspiele, „Zarys” 2010, nr 9, s. 11–23.

86 Por. P. Chojnowski, Das Phänomen der literarischen Zweisprachigkeit. Zu Peter Lachmanns bilingualer Schreibpraxis, w: Kulturelle Grenzgänger. Festschrift für Christa Ebert zum 65. Geburtstag, red. A. Brockmann, J. Lebedeva, M. Smyshliaeva, R. ¯ytyniec, Berlin 2011, s. 215–224.

87 A. Matynia, Lustra innego czasu, „art&business” 2007 nr 3, s. 72–73.

88 M. Pindór, Helmuta Kajzara obrazy rozproszone w Lothe Lachmann Videoteatrze

„Poza”, „Œwiat i S³owo” 2011, nr 16, s. 147–160.

89 M. Zawadka, Kinoteatr Piotra Lachmanna i Jolanty Lothe, praca magisterska Wy-dzia³ Nauk Humanistycznych UKSW, Warszawa 2008.

90 K. Miklaszewski, Teatr „poza” teatrem, „Dziennik Polski” 1997, nr 32.

o spektaklu Hamlet Gliwicki – zdefiniowa³ powinowactwo miêdzy Teatrem

Œmierci Kantora, a teatrem Lachmanna⁹¹.

O tym, ¿e videoteatr sta³ siê dla Lachmanna przestrzeni¹ kreowania w³a-snych wizji poetyckich, przekonuje nas tak¿e Grzeœczak, który stwierdza, i¿

„jest to teatr zrodzony z ducha poezji, poetyckoœci¹ przenikniêty i wyobraŸni¹ poetyck¹ poruszany”⁹². Przyk³adami seansów wykorzystuj¹cych mo¿liwoœci multimedialnego wspó³grania i zró¿nicowania jednoœci obrazu (w ró¿nych stadiach ruchu), s³owa i dŸwiêku s¹ przedstawienia Akt-orka, Operacja „Al-kestis, KaBaKai/RE-animacje lub Hamlet Gliwicki.

Spektakle videoteatru cechuje antyfabularnoœæ, które pos³uguj¹ siê „wie-lojêzykiem” mowy i obrazu, brzmienia i wizyjnoœci, rytmu i ciszy. U¿ycie tak wielu œrodków wyrazu tworzy „wielojêzyczn¹” przestrzeñ. W twórczoœci Lachmanna jest to podstawowy, jakby naturalny sposób bycia pomiêdzy. Jego sztuka plasuje siê – jak sugeruje to sama nazwa teatru – poza hierarchiami i konwencjami, poza dominuj¹cymi stylami i szko³ami. Pod tym wzglêdem eksperymenty i wizje artystyczne wymykaj¹ siê jednoznacznym definicjom.

Teatr awangardowy jest zatem form¹ ca³kowitego przejœcia w przestrzeñ kreowania zamierzonych ambiwalencji i poruszania siê pomiêdzy jêzykami i sztukami. Chce on byæ antidotum na dokonuj¹cy siê na naszych oczach rozk³ad kultury, cz³owieka i œwiata. Odwo³uje siê do problemów to¿samoœci cz³owieka, do jego k³opotów z wieloœci¹ w³asnego ja, kwestii posiadania wielu twarzy⁹³. W manifeœcie artystycznym⁹⁴ Lachmann nazywa swoje spektakle

„misteriami” pó³-sacrum, pó³-profanum. Okreœla, czym jest stworzony przez niego teatr w „masce elektroniki”, która staje siê „magicznym narzêdziem transgresji”. Polsko-niemieckiemu twórcy (wirtualna) maska umo¿liwia po-konywanie granic i przebywanie w dwóch œwiatach i przestrzeniach jedno-czeœnie. Daje zatem p r a w o i s t n i e n i a l i m i n a l n o œ c i, gdy¿

– jak podaje Lachmann – maska „pozwala ¿ywym na przekroczenie progu do zmar³ych i odwrotnie, stwarzaj¹c miêdzy tymi œwiatami korytarz tranzytu [...]. W masce jesteœmy poza sob¹, obecni i nieobecni, po³owicznie œmiertelni i po³owicznie nieœmiertelni”⁹⁵.

91 R. Paw³owski, Hamlet z Heimat, „Gazeta Wyborcza” 2007, nr 101.

92 M. Grzeœczak, Videonia i Videon, „Twórczoœæ” 2007, nr 4, s. 126–128.

93 G. Korzeniowska, Videoteatr Poza, czyli si³a kreacji, „Yorick. Przegl¹d Teatralny i Literacki” 2012, nr 34. Dostepne w Internecie: http://www.aict.art.pl/yorick-mainmenu-65/

nr-34-padziernik-2012 [dostêp: 25.02.2015].

94 Programowa wypowiedŸ Lachmanna na temat w³asnej metody videoteatralnej pt.

Czas w teatralnej masce. Od „Akt-orki” do KaBaKai znalaz³a siê w antologii: Œwiadomoœæ teatru. Polska myœl teatralna drugiej po³owy XX wieku, red. W. Dudzik, Warszawa 2007, s. 131–138. Niemieckie wydanie: Theater-Bewusstsein. Polnisches Theater in der zweiten Hälfte des 20. Jahrhunderts. Ideen – Konzepte – Manifeste, red. W. Dudzik, Berlin 2011.

95 Tam¿e, s. 134.

Bibliografia

Aniœkowicz-Baumgartner Maria, Rozkruszanie granic jest bolesne…, z Piotrem Lach-mannem rozmawia Maria Aniœkowicz, Berlin – Warszawa 1994 [nieopublikowany manuskrypt wywiadu w zbiorach P. Ch.].

Bennett Karen, At the Selvedges of Discourse: Negotiating the „In-Between” in Trans-lation Studies, „Word and Text. A Journal of Literary Studies and Linguistics”

2012, Vol. II, Issue 2, s. 43–61.

Browarny Wojciech, Tadeusz Ró¿ewicz i nowoczesna to¿samoœæ, Kraków 2013.

Celan Paul, Utwory wybrane, wybra³ i opracowa³ Ryszard Krynicki, Kraków 1998, s. 294–295.

Chojnowski Przemys³aw, Das Phänomen der literarischen Zweisprachigkeit. Zu Peter Lachmanns bilingualer Schreibpraxis, w: Kulturelle Grenzgänger. Festschrift für Christa Ebert zum 65. Geburtstag, red. Agnieszka Brockmann, Jekatherina Lebe-dewa, Maria Smyshliaeva, Rafa³ ¯ytyniec, Berlin 2011, s. 215–224.

Chojnowski Przemys³aw, Kanon polskiej poezji wed³ug Petera i Renate Lachmann,

„Rocznik Komparatystyczny” 2015 (w druku).

Æwiklak Kornelia, Bliscy nieznajomi. Górnoœl¹skie pogranicze w polskiej i niemieckiej prozie wspó³czesnej, Kraków 2013.

D¹browski Stanis³aw, Mniejsze z³o wed³ug Piotra Lachmanna, „Przegl¹d Humani-styczny” 2001, nr 45, s. 77–84.

Grages Birte, Birte Grages über Peter Lachmann (Hg.): „DurchFlug. E.T.A. Hoffmann in Schlesien. Ein Lesebuch”, „E.T.A. Hoffmann Jahrbuch” 2011, t. 19, s. 131–133.

Grzeœczak Marian, Prowokacje wizualne czyli teatr faktury, metawizji i symbolicznego znaczenia w zacofanym kraju, „¯ycie Literackie” 1989, nr 13, s. 16.

Grzeœczak Marian, Videonia i Videon, „Twórczoœæ”, 2007, nr 4, s. 126–128.

Iwaszkiewicz Jaros³aw, Der Höhenflug, prze³. Kurt Harrer, Monachium 1959.

Iwaszkiewicz Jaros³aw, Podró¿e do W³och, Warszawa 1977.

Iwaszkiewicz Jaros³aw, Dzienniki 1956-1963, tom II, Warszawa 2010.

Iwaszkiewicz Jaros³aw, Listy do Piotra Lachmanna, „Twórczoœæ” 2004, nr 2/3, s. 125–141.

Junge Lyrik 1960. Eine Auslese, red. Hans Bender, Monachium 1960.

KIJ, Przegl¹d prasy, „Tygodnik Powszechny” 1958, nr 47, s. 3.

K³oskowska Antonina, Kultury narodowe u korzeni, Warszawa 2005.

Kott Jan, Shakespeare heute. Erweiterte Neuausgabe, prze³. Peter Lachmann, pi¹te wydanie, Monachium 1975.

Lachman Piotr, Pierwsze s³owa, „Perspektywy. Tygodniowy dodatek

kulturalno-spo-³eczny” 16-17 grudnia 1956 r., nr 52, s. 3.

Lachmann Peter, Das Leiden – ein Traum. Zum Tod des polnischen Dramatikers und Regis- seurs Helmut Kajzar (1941–1982), „Theater Heute”, Heft 1, Januar 1983, s. 17–23.

Lachmann Peter, Doppelgänger in E.T.A. Hoffmanns Spiegel-Lachtheater, w: Hoff-manneske Geschichte. Zu einer Literaturwissenschaft als Kulturwissenschaft, red.

Gerhard Neumann, Würzburg 2005, s. 77–133.

Lachmann Peter, Dwa spojrzenia na Gliwice. Korekta naocznoœci, „NaG³os” 1994, nr 15/16, s. 103–105.

Lachmann Peter, Erna Rosenstein, w: Meine Nacht wird hier sein und mein Tag.

Gedichte 1937–1994, Erna Rosenstein, t³um. i pos³owie Urszula Usakowska-Wolff, Manfred Usakowska-Wolff, Saarbrücken 1996, s. 7–14.

Lachmann Peter, Gesittet wollen wir heut spielen, Spaziergang in Auschwitz, Ich hatte natürlich nur einen Traum, Du sagtest: mach doch ein Liebes-gedicht, w: Junge Lyrik 1960. Eine Auslese, red. Hans Bender, Monachium 1960, s. 48–51.

Lachmann Peter, Ich hatte Mitleid mit ihnen, „OderÜbersetzen” 2012, nr 3, s. 19–24.

Lachmann Peter, Kater Murrs gedankenlose Gedankenlyrik. Aus dem Zyklus „War-schauer Geisterbahnen. Eine Para-Parodie”, „Deutsche Akademie für Sprache und Dichtung”, Jahrbuch 2000, s. 33–45.

Lachmann Peter/ Piotr, Identitätsspiele, „Zarys” 2010, nr 9, s. 11–23.

Lachmann Peter/Piotr, Das höllische Revier / Piekielny rewir, „Dialog. Magazyn Pol-sko-Niemiecki” 1999, nr 51–52, s. 76–82.

Lachmann Peter/Piotr, Das höllische Revier / Piekielny rewir, „Dialog. Magazyn Pol-sko-Niemiecki” 1999, nr 51–52, s. 76–82.

W dokumencie Herodiada Stéphane’a Mallarmégo a Baœñ parku jesiennego Leopolda Staffa (Stron 145-157)